Synthesis Doctrinae Lactantii.

0081C Quoniam plus operae in falsis refutandis quam in veris confirmandis posuit Lactantius, ideo panca fidei nostrae capita plene ab eo sunt exposita: pleraque tantum attigit; plurima non intellexit. Ex iis quae plenius aliquanto ab eo sunt declarata, est doctrina: de religione christiana, de Deo in genere, de Providentia, de vero Dei Cultu interiore.

Religionis christianae partes, adjuncta et effecta praeclare persecutus est. Partes duas esse statuit religionis: agnitionem Dei et cultum (Lib. III, cap. 29; lib. IV, cap. 4, etc.) . Adjuncta religionis Scriptura sacra comprehensae haec explicat: veritatem, perspicuitatem, antiquitatem, simplicitatem. Veram esse religionem christianam ex eo probat, quod prophetarum vaticinia fuerint impleta, quod prophetae fallere non potuerint (Lib. I, cap. 4) . Quod apostoli non tantum pro fide mortem subierint, sed etiam morituros esse se et scierint, et praedixerint (Lib. V, cap. 3) . Quod Christiani non errent in vitae suae actibus omnibus, unde probabile sit eos nec in ipsa summa, hoc est, in religione, errare (Lib. V, cap. 9) . Quod Christianorum numerus in ipsa persecutione augeatur: quod iidem dilacerentur variis tormentorum generibus, et inter fatigatos carnifices invictam teneant patientiam, unde et vulgus colligat, nec consensum tam multorum, 0081D nec perseverantiam morientium vanam esse, nec ipsam patientiam sine Deo tantos cruciatus posse perferre (Lib. V, cap. 13 et 22) .

Perspicuitatem religionis scriptae asserit (Lib. VI, 0082C c. 21) . Num igitur, inquit, Deus et mentis et vocis et linguae artifex diserte loqui non potest? Immo vero summa providentia carere fuco voluit ea, quae divina sunt, ut omnes intelligerent quae ipse omnibus loquebatur.

Antiquitatem Scripturae sive religionis nostrae elicit ex prophetarum aetatibus (Lib. IV, c. 5) , ubi antiquiores, inquit, etiam Graecis scriptoribus prophetae reperiuntur. Errorem igitur suum sentiant, qui sacram Scripturam coarguere nituntur tamquam novam et recens fictam, ignorantes ex quo fonte sanctae religionis origo manaverit.

Simplicitate Scripturae docet multos offendi (Lib. V, cap. 1) , sed injuria. Nec enim decebat aliter, quam nude et breviter eam tradi, ut cum Deus ad hominem loqueretur, non argumentis assereret suas voces, tanquam fides ei non haberetur; sed loqueretur quasi rerum omnium maximus judex: ejus est non argumentari, sed pronuntiare verum (Lib. III, cap. 1) .

Effecta religionis christianae, quae quantaque sint, pulchre explicat (Lib. III, cap. 25) . Da mihi, inquit, virum, qui sit iracundus, maledicus, effraenatus: paucissimis Dei verbis tam placidum, quam ovem reddam. Da cupidum, avarum, tenacem: jam tibi eum liberalem dabo, et pecuniam suam plenis manibus 0082D largientem. Da timidum doloris, ac mortis: jam cruces, et ignes, et taurum contemnet. Da libidinosum, adulterum, ganeonem: jam sobrium, castum, continentem videbis. Da crudelem et sanguinis appetentem: 0083A jam in veram clementiam furor ille mutabitur. Da injustum, insipientem, peccatorem: continuo et aequus, et prudens, et innocens erit.

Postremo de intelligentia religionis christianae praeclara ejus vox est: Homo per se ipsum pervenire ad hanc scientiam non potest, nisi doceatur a Deo (Lib. II, cap. 3) .

De Deo satis pure docuit, nempe quid sit, qualis sit, et quod unus sit. Deus illi est aeterna mens ex omni parte perfectae consummataeque virtutis (Lib. I, cap. 4) . Idemque aeternus et humanis sensibus incomprehensibilis; sic enim scribit, lib. II, cap. 9: «Solus Deus est, qui factus non est; et idcirco destruere alia potest, ipse destrui non potest: permanebit semper in eo quod fuit, quia non est aliunde generatus, nec ortus, nec nativitas ejus ex aliqua re pendet, quae illum mutata dissolvat. Ex se ipso est; et ideo talis est, qualem se esse voluit, impassibilis, immutabilis, incorruptus, aeternus.» Et lib. II, cap. 5: 0083B «Dei principium, quoniam non potest comprehendi, ne quaeri quidem debet. Satis est homini ad plenam perfectamque prudentiam, si Deum esse intelligat, cujus intelligentiae vis et summa haec est, ut suscipiat et honorificet communem parentem generis humani, et rerum mirabilium fabricatorem.» Porro esse Deum unum, erudite probat lib. I, a cap. 3 usque ad 8: argumenta videantur in Analysi.

Hujus Dei filium Christum hinc inde profitetur, quem et Deum, et hominem esse, lib. IV, cap. 13, confirmat. Hujus consilio et opere usum in fabricatione mundi Deum, lib. IV, cap. 6; hunc Λόγον rectius dici a Graecis, quam Verbum a Latinis, lib. IV, cap. 9; hunc cum voce ac sono ex Dei ore processisse, ejusdem lib. cap. 8, scribit auctor. Epitheta Christo haec tribuit: nominat eum legatum, et nuntium, et sacerdotem summi Patris, lib. IV, cap. 25 et 29; opificem rerum, vocem et sapientiam Dei, sanctum et incorruptibilem spiritum, lib. IV, cap. 6 et 9; primum et maximum filium, quo consiliatore et artifice Pater usus sit 0083C in rerum creatione, lib. II, cap. 9.

Conciliat etiam apparentem contradictionem in religione nostra, qua unum quidem Deum profitemur, et tamen non Patrem solum, sed et Filium Deum dicimus. «Cum dicimus, inquit, lib. IV cap. 29, Deum Patrem et Filium, non diversum dicimus, nec utrumque secernimus, quia nec Pater sine Fiiio esse potest, nec Filius a Patre secerni; siquidem nec Pater sine Filio nuncupari, nec Filius potest sine Patre generari. Cum igitur et Pater Filium faciat, et Filius Patrem, una utrique mens, unus spiritus, una substantia est: sed ille quasi exuberans fons est, hic tanquam defluens ex eo rivus; ille tanquam sol, hic quasi radius a sole porrectus, qui quoniam summo Patri et fidelis, et charus est, non separatur, sicut nec rivus a fonte, nec radius a sole: quia et aqua fontis in rivo est, et solis lumen in radio.» Et paulo post exemplo hoc illustrat: «Cum quis habet filium, quem unice diligit, qui tamen sit in domo et manu patris, licet ei nomen 0083D domini, potestatemque concedat, civili tamen jure et domus una, et unus dominus nominatur. Ita hic mundus una Dei domus est, et Filius ac Pater, qui unanimes incolunt mundum, Deus unus, quia et unus est tamquam duo, et duo tamquam unus. Neque id mirum, cum et Filius sit in Patre, quia Pater diligit Filium, et Pater in Filio, quia voluntati Patris fideliter paret.» Et sub finem capitis: «Unus est solus, liber, Deus summus, carens origine, quia ipse est origo rerum, et in eo simul et Filius et omnia continentur. Quapropter cum mens et voluntas alterius in altero sit, vel potius una in utroque, merito unus Deus uterque appellatur; quia quidquid est in Patre, ad Filium transtulit, et quidquid est in Filio, a Patre descendit.»

De Providentiae divinae solertia sparsim dicit per totum opus Institutionum Divinarum; nec alia de causa librum de Opificio Dei scripsit, quam ut lucentem in corpore humano providentiam Dei ob oculos 0084A hominum poneret, et Epicureorum providentiam negantium sophismatis occurreret.

De vero Dei cultu interiore illustres hic auctor sententias scriptis suis inseruit. Ac primum: «Non potest, inquit, ille summus ac singularis Deus nisi per Filium coli: qui solum Patrem se colere putat, sicut Filium non colit, ita ne Patrem quidem» (Lib. IV, cap. 29) . Deinde verum cultum Dei esse scribit, in quo mens colentis se ipsam Deo immaculatam victimam sistat (Lib. VI, cap. 2) . Et lib. IV, cap. 28: Certum est «nullam aliam spem vitae homini esse propositam, nisi ut abjectis vanitatibus et errore miserabili, Deum cognoscat et Deo serviat; nisi huic temporali renuntiet vitae, ac se rudimentis justitiae ad cultum verae religionis instituat. Hac enim conditione gignimur, ut generati nos Deo justa et debita obsequia ei praebeamus, hunc solum noverimus, hunc sequamur. Hoc vinculo pietatis obstricti Deo et religati sumus, unde ipsa religio nomen accepit.» Et lib. VI, cap. ultimo: «Deo utrumque incorporale offerendum est, quo utitur: 0084B donum est integritas animi, sacrificium laus et hymnus.» Item cap. 1 ejusdem libri: «Nihil sancta et singularis illa majestas aliud ab homine interius desiderat , quam solam innocentiam, quam si quis obtulerit Deo, satis pie, satis religiose litavit.» Atque hi sunt quatuor loci theologici satis copiose a Lactantio tractati, quibus non incommode addi potest locus de creatione.

Creationis enim causas omnes hinc inde explicat: Efficientem, lib. II, cap. 5 et 9, ubi: «Deus, inquit, fecit ex eo, quod non est, quia per aeternitatem fortis est, etc.;

Materialem, quod ex nihilo omnia condiderit, lib. I, cap. 3: Virtute atque consilio Dei ex nihilo est conflata immensitas divini operis (vide et l. II, c. 9) ;

Finalem, quod omnia propter hominem sint condita lib. VII, cap. 4, 5, 6, (item libro de Ira Dei, cap. 13) ; formalem, quo ordine nimirum Deus singula creaverit, lib. II, cap. 9. De interitu quoque mundi 0084C haec ejus verba leguntur, lib. VII, cap. 1: «Plato, quia coeleste mysterium ignorabat, ideo in perpetuum dixit esse fabricatum mundum, quod longe secus est. Quoniam quidquid est solido ac gravi corpore, ut initium cepit aliquando, ita finem capiat, necesse est.» Finem specialem hominis conditi ubique affirmat hunc esse, ut Deum colat l. VII, c. 5; l. VI, c. 1, etc.

Loci, quos leviter attingit, vere tamen exponit, sunt hi: de Ecclesia, de Objecto adorationis, de Poenitentia, de Matrimonio, de Lege, de Lapsu hominum, de Peccato, de novissimo Judicio et signis quibusdam mundi finem praecessuris.

De Ecclesia docet quid sit, et quae sint ejus notae: «Ecclesia est verum templum Dei, quod non in parietibus est, sed in corde ac fide hominum, qui credunt in eum ac vocantur fideles» (Lib. IV, cap. 13) . Item: «Ecclesia est aeternum templum constitutum Deo a Christo universas gentes ad religionem Dei veram convocante. Haec est domus fidelis, hoc immortale templum, in quo si quis non sacrificaverit, 0084D immortalitatis praemium non habebit;» (Lib. IV, c. 14) . Fundamenta Ecclesiae ubique posuerunt apostoli per provincias dispersi» (Lib. VI, cap. 21) . Notas Ecclesiae ejusdem libri cap. 30 perstringit: «Sola catholica Ecclesia est, quae verum cultum retinet. Singuli quique coetus haereticorum se potissimum christianos, et suam esse catholicam Ecclesiam putant: sed sciendum est, illam esse veram, in qua est confessio et poenitentia, quae peccata et vulnera salubriter curat.»

De objecto adorationis disserit lib. II, cap. 18: «Nihil aliud adoremus, nihil colamus, nisi solum artificis parentisque nostri unicum numen, qui propterea hominem erectum creavit, ut sciamus nos ad superna et coelestia provocari.» Et lib. V, cap. 18: «Nesciunt,» inquit (loquitur de gentibus), «quantum 0085A sit nefas adorare aliud praeterquam Deum, qui condidit coelum atque terram, qui humanum genus finxit, inspiravit, luce donavit.»

Poenitentia homines ad Deum reduci docet lib. VI, cap. 24, his verbis: «Nec deficiat aliquis, ac de se ipso desperet, si aut cupiditate victus, aut libidine impulsus, aut errore deceptus, aut vi coactus, ad injustitiae viam lapsus est. Potest enim reduci ac liberari, si eum poeniteat actorum, et ad meliora conversus, satisfaciat Deo;» nam Deus non thure (scribit idem libro de Ira Dei, cap. 21) , non hostia humana, non pretiosis muneribus, quae omnia sunt corruptibilia, sed morum emendatione placatur. Et qui peccare desinit, iram Dei facit mortalem. Idcirco enim non ad praesens noxium quemque punit, ut habeat homo resipiscendi et corrigendi sui facultatem. Est autem Lactantio poenitentiam agere nihil aliud, quam profiteri et affirmare se ulterius non peccaturum (Lib. VI, cap. 13) . Quem enim facti sui vere poenitet, errorem suum pristinum intelligit; ideoque Graeci melius et 0085B significantius μετάνοιαν dicunt, quam nos possimus resipiscentiam dicere. Resipiscit enim, ac mentem suam quasi ab insania recipit, quem 1º errati piget, deinde castigat seipsum dementiae, et confirmat animum suum ad rectius vivendum» (Lib. VI, cap. 2) . Liquet etiam ex lib. V, cap. 13, eos, qui in persecutionibus veritatem abnegarunt, tum temporis fuisse receptos in Ecclesiam, modo poenitentiam agerent: «Licet, inquit, Deo satisfacere; et nullus tam malus Dei cultor est, qui data facultate ad placandum Deum non revertatur, et quidem saepe devotione majori. Peccati enim conscientia et metus poenae religiosiorem facit.»

Matrimonium iis necessarium esse docet, qui affectus fraenare non possunt: «Cohibeat eos intra praescriptum legitimi thori, ut et illud, quod avide expetit, assequatur, et tamen in peccatum non incidat,» inquit lib. VI, cap. 23. Et paulo post: «Oportet sibi quemque proponere, duorum sexuum conjunctionem generandi causa datam esse viventibus; eamque legem 0085C his affectibus positam, ut successionem parent.» Plura ibidem de castitatis officiis reperies.

Legis capita primaria duo esse docet, quorum unum praecipiat, quid Deo, alterum, quid homini debeatur (Lib. VI, cap. 9 et 10) .

Lapsum primorum parentum eleganter describit ex Mose (Lib. II, cap. 2) : «Criminator ille, inquit, invidens operibus Dei, omnes fallacias et calliditates suas ad decipiendum hominem intendit, ut ei adimeret immortalitatem. Et primo mulierem dolo illexit, ut vetitum cibum sumeret: et per eam ipsi quoque homini persuasit, ut transcenderet Dei legem, etc.»

De Peccato testatur hominem sua culpa injustum esse (lib. IV, cap. 24) , et peccatum omnibus hominibus naturaliter inesse (Lib. VI, cap. 13) .

De novissimo judicio et signis illud praecessuris copiose disserit, lib. VII, et plurima signa nominat cap. 15. Verum ea omnia non satis ad catholicorum mentem expressa sunt.