Patrologiae Cursus Completus

 Patrologiae Cursus Completus

 Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur

 Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur

 Notitiae Biographicae Necnon Et Bibliographicae De Sanctis Pontificibus Romanis Marcellino, Marcello, Eusebio, Melchiade, Et De Rheticio Aeduensi Epis

 Notitiae Biographicae Necnon Et Bibliographicae De Sanctis Pontificibus Romanis Marcellino, Marcello, Eusebio, Melchiade, Et De Rheticio Aeduensi Epis

 Sanctus Marcellinus Papa.

 Sanctus Marcellinus Papa.

 § I.— Quando et quamdiu sederit.

 §—II. De antiqua fabula qua Marcellinum idolis thus obtulisse vulgatum est.

 § III.— Vulgatae synodi Suessanae seu Sinuessanae de Marcellino papa gesta.

 Sanctus Marcellus Papa.

 Sanctus Marcellus Papa.

 § I.— Quando et quamdiu sederit.

 § II.— De constantia Marcelli in servanda poenitentiae disciplina.

 De Sancto Marcello Martyre Damasi Papae Carmen.

 § III.— De decreto quod Marcello adscribitur, ubi de usu quo pueros monasteriis parentes offerebant, disseritur.

 Sanctus Eusebius Papa.

 Sanctus Eusebius Papa.

 § I.— Quando et quamdiu sederit.

 § II.— In quo vulgatum de S. Eusebio carmen explicatur.

 Epigramma De S. Eusebio.

 § III.— De epistolis ac decretis Eusebio papae adscriptis.

 Sanctus Melchiades Papa.

 Sanctus Melchiades Papa.

 § I.— Quando et quamdiu sederit.

 § II.— De litteris Maxentii imperatoris ac praefecti praetorio Melchiadi datis, quibus illi ecclesiis quae fuerant ablata, restitui jubebant.

 § III.— Donatistarum causa Melchiadis cognitioni a Constantino imperatore demandatur.

 Exemplum Epistolae.

 ΑΝΤΙΓΡΑΦΟΝ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ

 § IV.— Melchiadis sententia de Caeciliani causa.

 § V.— Melchiadis judicium Donastistae antiqui respuunt, eumque postmodum traditionis librorum recentiores falso accusant.

 § VI.— De decretis Melchiadi papae attributis.

 Rheticii, Episcopi Aeduensis, Dictum De Baptismo.

 Rheticii, Episcopi Aeduensis, Dictum De Baptismo.

 Anonymi Carmen De Laudibus Domini.

 Anonymi Carmen De Laudibus Domini.

 Celsi In Altercationem Jasonis Et Papisci Praefatio De Judaica Incredulitate, Ad Vigilium Episcopum.

 Celsi In Altercationem Jasonis Et Papisci Praefatio De Judaica Incredulitate, Ad Vigilium Episcopum.

 Praefatio Nicolai Lenglet Dufresnoy In Lactantium.

 Praefatio Nicolai Lenglet Dufresnoy In Lactantium.

 Lactantii Vita.

 Lactantii Vita.

 Insignium Virorum Testimonia De L. Caecilio Firmiano Lactantio.

 Insignium Virorum Testimonia De L. Caecilio Firmiano Lactantio.

 Eusebius Caesariensis, in Chronico, IV saeculo:

 S. Hieronymus, de Scriptoribus eccl., V saeculo:

 Idem, Commentar. in Eccles. cap. X:

 Idem, in cap. IV Epistolae Pauli ad Ephesios:

 Idem, in epistola 13, ad Paulinum:

 Idem, in epistola 83 (al. 84), ad Magnum:

 Eucherius episcopus, in epist. ad Valerianum, V saeculo:

 Honorius, Augustodun. presbyter, de Luminaribus Ecclesiae, sive de Scriptoribus eccles., XII saeculo:

 Abbas Trithemius, de Scriptoribus ecclesiasticis, XV saeculo:

 Raphael Volaterranus, Antropol., lib. XVI, ut sup., XV saeculo.

 Franciscus Petrarcha, Epistolarum Senilium lib. I, epistola 4, ad Joannem Boccacium, XIV saeculo:

 Et ibidem paulo infra:

 Idem, Invectivar. in medic. lib. primo, ad fin.:

 Et de Otio religiosorum lib. primo:

 Et libro secundo:

 Et paulo infra:

 Idem, Rerum Memorabilium lib. primo, in M. Varrone:

 Joannes Franciscus Picus, lib. de Stud. divinae atque humanae philosoph., cap. 7, XV saeculo:

 Idem, lib. III Epistolar., epistola 10:

 Leonardus Aretinus, in epistola ad Constantiam Sfortiam, XV saeculo:

 L. Coelius Rhodiginus, Antiquarum Lect. lib. VI, cap. 18, XV saeculo:

 Idem, libro IX, cap. 12:

 Et paulo post ibidem:

 Joannes Ludovicus Vives, Valentinus, ad finem libri tertii de Tradend. Discipl., XVI saeculo:

 Et libro quarto:

 Et libro quinto.

 Joannes Baptista Pius, Annotat. c. 98, XVI saeculo:

 Gregorius Giraldus Veronen., Dialogo quinto de Hist. poetarum, XVI saeculo:

 Franciscus Floridus, Subsecivarum Lect. lib. II, cap. 4, XVI saeculo:

 Gulielmus Canterus, Novar. Lect. lib. III, cap. 30, XVI saeculo:

 Synthesis Doctrinae Lactantii.

 Synthesis Doctrinae Lactantii.

 Naevi Lactantii, Et Errores.

 Naevi theologici sunt:

 Naevi chronologici.

 Naevi philosophici sunt:

 Annotationes Censoriae In Quaedam Lactantii Errata, Ex Codice Manuscripto Bibliothecae Regiae Numero MDCLXXIII, Inter Theologos, In-Folio.

 Annotationes Censoriae In Quaedam Lactantii Errata, Ex Codice Manuscripto Bibliothecae Regiae Numero MDCLXXIII, Inter Theologos, In-Folio.

 Propositiones Quae In Lactantio Reperiuntur Ad Fidem Pertinentes, A Catholicis Caute Legendae, In Notis, Vel Pio Sensu Explicatae, Vel Confutatae, Ex

 Propositiones Quae In Lactantio Reperiuntur Ad Fidem Pertinentes, A Catholicis Caute Legendae, In Notis, Vel Pio Sensu Explicatae, Vel Confutatae, Ex

 Elenchus Manuscriptorum Codicum Lactantii. Manuscripti Codices:

 Elenchus Manuscriptorum Codicum Lactantii. Manuscripti Codices:

 Admonitio In Sequentem Notitiam.

 Admonitio In Sequentem Notitiam.

 Notitia Manuscriptorum Codicum Lucii Caecilii Firmiani Lactantii, Qui Asservantur Romae, In Apostolica Bibliotheca Vaticana.

 Notitia Manuscriptorum Codicum Lucii Caecilii Firmiani Lactantii, Qui Asservantur Romae, In Apostolica Bibliotheca Vaticana.

 Codices Vaticani Quos non viderunt nec Josephus, nec Sigismundus Isaeus, in editione Firmiani Lactantii.

 Codices Nunc Vaticani, Olim Palatini.

 Bibliothecae Vaticanae Urbinatensis Codices Lactantii.

 Codices Vaticani Bibliothecae Regiae Alexandrinae, Id est, ex Bibliotheca Christinae Alexandrae, reginae Suecorum.

 Variae Editiones Lactantii.

 Variae Editiones Lactantii.

 Partes Lactantianorum Operum Seorsim Editae.

 Quaedam Lactantiana In Linguas Vulgares Versa.

 Dissertationes Ad Lactantium.

 Analysis Libri Primi Lactantii.

 Analysis Libri Primi Lactantii.

 Rationibus.

 Auctoritatibus.

 Lucii Caecilii Firmiani Lactantii Divinarum Institutionum Liber Primus. De Falsa Religione Deorum.

 Lucii Caecilii Firmiani Lactantii Divinarum Institutionum Liber Primus. De Falsa Religione Deorum.

 Praefatio. Quanti Sit Et Fuerit Semper Cognitio Veritatis.

 Caput Primum. De religione et sapientia.

 Caput II. Quod providentia sit in rebus humanis.

 Caput III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?

 Caput IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.

 Caput V. De testimoniis poetarum et philosophorum.

 Caput VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.

 Caput VII. De testimoniis Apollinis et deorum.

 Caput VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.

 Caput IX. De Hercule et ejus vita et morte.

 Caput X. De Aesculapii, Apollinis, Neptuni, Martis, Castoris et Pollucis, Mercurii atque Liberi vita et gestis.

 Caput XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.

 Caput XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.

 Caput XIII. Quam vanae sint et inanes stoicorum interpretationes de diis et ibi de Jovis ortu, Saturno et Ope.

 Caput XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.

 Caput XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati

 Caput XVI. Qua ratione dii esse non possint, quos sexus differentia discernit et quod in naturam Dei non cadit officium generandi.

 Caput XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.

 Caput XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.

 Caput XIX. Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.

 Caput XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.

 Caput XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.

 Caput XXII. Quid auctor praedictarum vanitatum in Italia apud Romanos fuerit, et quis apud alias gentes.

 Caput. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.

 Analysis Libri Secundi, Qui Inscribitur De Origine Erroris.

 Analysis Libri Secundi, Qui Inscribitur De Origine Erroris.

 Liber Secundus. De Origine Erroris.

 Liber Secundus. De Origine Erroris.

 Caput Primum. Quod rationis oblivio faciat homines ignorantes veri Dei, qui colitur in adversis, et in prosperis contemnitur.

 Caput II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera Dei imagine, et ejus vero cultu.

 Caput III. Quod Cicero aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.

 Caput. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.

 Caput V. Quod solus omnium creator Deus est colendus, non vero elementa, nec corpora coelestia: Refelliturque Stoicorum sententia, qui stellas et astr

 Caput VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.

 Caput VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.

 Caput VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.

 Caput IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

 Caput X. De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.

 Caput XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.

 Caput XII. Quod animalia non sponte nata sint, sed dispositione divina, cujus fecisset nos conscios Deus, si scire expediret.

 Caput XIII. Quare duo sexus in homine: quid sit mors ejus prima, quid secunda et de primorum parentum culpa et poena.

 Caput XIV. De Noe vini inventore: qui primi scientiam astrorum habuerint, ac de ortu falsarum religionum.

 Caput XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.

 Caput XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.

 Caput XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.

 Caput XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.

 Caput XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.

 Caput XX. De philosophis, deque veritate.

 Analysis Libri Tertii Lactantii. Vanitas Philosophiae Et Philosophorum.

 Analysis Libri Tertii Lactantii. Vanitas Philosophiae Et Philosophorum.

 Liber Tertius. De Falsa Sapientia Philosophorum.

 Liber Tertius. De Falsa Sapientia Philosophorum.

 Caput Primum. Veritatis collatio cum eloquentia cur eam non sunt assecuti philosophi: de stylo simplici Scripturarum.

 Caput II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.

 Caput III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.

 Caput IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.

 Caput V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.

 Caput VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.

 Caput VII. De philosophia ethica et summo bono.

 Caput VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.

 Caput IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.

 Caput X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.

 Caput XI. De religione, sapientia, ac summo bono.

 Caput XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.

 Caput. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.

 Caput XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.

 Caput XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.

 Caput XVI. Quod recte docentes philosophi male vivant, teste Cicerone unde non tam philosophiae, quam sapientiae studendum est.

 Caput XVII. A Philosophia ad philosophos transit, initio ab Epicuro sumpto et quomodo Leucippum et Democritum habuerit auctores erroris.

 Caput XVIII. Pythagorici et Stoici, animarum immortalitatem statuentes, voluntariam mortem inaniter persuadent.

 Caput XIX. Cicero et alii sapientissimi animarum immortalitatem, sed infideliter docent et quod bona vel mala mors ex ante acta vita sit ponderanda.

 Caput XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis in multis desipuerit.

 Caput XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.

 Caput XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.

 Caput XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.

 Caput XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.

 Caput XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.

 Caput XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.

 Caput XXVII. Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

 Caput XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.

 Caput XXIX. De fortuna iterum et virtute.

 Caput XXX. Epilogus ante dictorum et qua ratione sit transeundum a vanitate philosophorum ad sapientiam veram et veri Dei cognitionem, in quo solo vi

 Analysis Libri Quarti Qui Inscribitur De Vera Sapientia Et Religione.

 Analysis Libri Quarti Qui Inscribitur De Vera Sapientia Et Religione.

 Liber Quartus. De Vera Sapientia Et Religione.

 Liber Quartus. De Vera Sapientia Et Religione.

 Caput Primum. De priore hominum religione, et quomodo error transfusus sit in omnem aetatem, ac de septem Graeciae sapientibus.

 Caput II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.

 Caput III. Sapientia et religio divelli non possunt necessarium est ut naturae Dominus sit uniuscujusque pater.

 Caput IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.

 Caput V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.

 Caput VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.

 Caput VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.

 Caput VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.

 Caput IX. De Verbo Dei.

 Caput X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.

 Caput XI. De causa Incarnationis Christi.

 Caput XII. De Jesu ortu ex Virgine, de ejus Vita, Morte, et Resurrectione atque de iis rebus testimonia Prophetarum.

 Caput XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.

 Caput XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.

 Caput XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.

 Caput XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.

 Caput XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.

 Caput XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.

 Caput XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.

 Caput XX. De Jesu in Galilaeam post resurrectionem profectione atque de utroque Testamento, Vetere et Novo.

 Caput XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.

 Caput XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.

 Caput XXIII. De praecipiendo et agendo.

 Caput XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.

 Caput XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.

 Caput XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

 Caput XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

 Caput XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.

 Caput XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.

 Caput XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.

 Analysis Libri Quinti. De Justitia.

 Analysis Libri Quinti. De Justitia.

 Liber Quintus. De Justitia.

 Liber Quintus. De Justitia.

 Caput Primum. De non damnandis reis, inaudita causa unde Litteras sacras contempserint philosophi de primis assertoribus religionis christianae.

 Caput II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas christiana.

 Caput III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate atque Christum non fuisse magum.

 Caput IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.

 Caput V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.

 Caput VI. Explosa justitia, cupiditas, iniquae leges, audacia, avaritia, ambitio, superbia, impietas, aliaque regnarunt vitia.

 Caput VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.

 Caput VIII. De justitia omnibus nota ac non suscepta de vero Dei templo, atque de ejus cultu, ut cuncta conterantur vitia.

 Caput IX. De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.

 Caput X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.

 Caput XI. De crudelitate gentilium in christianos.

 Caput XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.

 Caput XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.

 Caput XIV. De Christianorum fortitudine.

 Caput XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.

 Caput XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.

 Caput XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.

 Caput XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.

 Caput XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.

 Caput XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.

 Caput XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.

 Caput XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.

 Caput XXIII. De justitia et patientia Christianorum.

 Caput XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.

 Analysis Libri Sexti, De Vero Cultu.

 Analysis Libri Sexti, De Vero Cultu.

 Liber Sextus. De Vero Cultu.

 Liber Sextus. De Vero Cultu.

 Caput Primum. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.

 Caput II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.

 Caput III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.

 Caput IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.

 Caput V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.

 Caput VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.

 Caput VII. De via erroris ac veritatis quod ea simplex sit, angusta et ardua, atque Deum habeat ducem.

 Caput VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.

 Caput IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.

 Caput X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.

 Caput XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.

 Caput XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.

 Caput XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.

 Caput XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.

 Caput XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.

 Caput XVI. De affectibus, ac de iis Peripateticorum eversa sententia: quis sit verus affectuum, quique eorum malus usus.

 Caput XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.

 Caput XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.

 Caput XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.

 Caput XX. De sensibus et eorum voluptatibus brutorum et hominis atque de oculorum voluptate et spectaculis.

 Caput XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.

 Caput XXII. De saporis et odoris voluptatibus.

 Caput XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.

 Caput XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.

 Caput XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.

 Analysis Libri Septimi, De Vita Beata.

 Analysis Libri Septimi, De Vita Beata.

 Liber Septimus. De Vita Beata.

 Liber Septimus. De Vita Beata.

 Caput Primum. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.

 Caput II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.

 Caput III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.

 Caput IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.

 Caput V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.

 Caput VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.

 Caput VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.

 Caput VIII. De immortalitate animae.

 Caput IX. De aeternitate animae, atque de virtute.

 Caput X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.

 Caput XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.

 Caput XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.

 Caput XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.

 Caput XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.

 Caput XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.

 Caput XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.

 Caput XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.

 Caput XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.

 Caput XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.

 Caput XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.

 Caput XXI. De cruciatibus et poenis animarum.

 Caput XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.

 Caput XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.

 Caput XXIV. De renovato mundo.

 Caput XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.

 Caput XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.

 Caput XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.

 Admonitio In Sequens Fragmentum.

 Admonitio In Sequens Fragmentum.

 Sancti Augustini Fragmentum De Extremo Judicio.

 Sancti Augustini Fragmentum De Extremo Judicio.

 Dissertatio De Septem Divinarum Institutionum Libris, Auctore D. Nic. Le Nourry, O. S. B.

 Dissertatio De Septem Divinarum Institutionum Libris, Auctore D. Nic. Le Nourry, O. S. B.

 Caput Primum. Septem librorum analysis.

 Articulus Primus. Analysis libri primi.

 Articulus II. Analysis libri secundi.

 Articulus III. Analysis libri tertii.

 Articulus IV. Analysis libri quarti.

 Articulus V. Analysis libri quinti.

 Articulus VI. Analysis libri sexti.

 Articulus VII. Analysis libri septimi.

 Caput II. De horum librorum auctore, titulo, argumentis, numero, divisione in capita, ac quas ob rationes in lucem editi sint.

 Articulus Primus. De horum librorum auctore, ac titulo, quid Institutionum divinarum nomine intelligatur, de totius Operis, singulorumque librorum tit

 Articulus II. Quibus rationibus Lactantius ad hos libros conficiendos adductus sit, et utrum Minucius Felix, Tertullianus ac Cyprianus non plene susce

 Articulus III. De duobus philosophis gentilibus, quorum impiis scriptis Lactantius ad hos libros divulgandos impulsus est, et utrum ab ipso christiana

 Caput III. De horum librorum aetate, ac variis fragmentis, quae videntur inepte iis inserta, et de erroribus Lactantio adscriptis.

 Articulus Primus. Quo tempore Lactantius hos libros scripserit, et utrum duas divulgaverit eorum editiones.

 Articulus II. Utrum Lactantius hos libros Constantino Magno nuncupaverit eumque una et altera oratione allocutus sit.

 Articulus III. De fragmentis pluribus quae spuria videntur, et Lactantii textui praepostere inserta.

 Articulus IV. De variis erroribus Lactantio adscriptis.

 Notae In Libros Divinarum Institutionum. Josephi Isaei Caesenatis.

 Notae In Libros Divinarum Institutionum. Josephi Isaei Caesenatis.

 Notae In Primum Librum Divinarum Institutionum Lactantii Firmiani.

 Caput Primum.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput V.

 Caput VI.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XI.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Caput XX.

 Caput XXI.

 Caput XXII.

 Caput XXIII.

 Liber Secundus.

 Caput Primum.

 Caput II.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput V.

 Caput VI.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XI.

 Caput XII.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Liber Tertius.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput VI.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XI.

 Caput XII.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Caput XX.

 Caput XXI.

 Caput XXII.

 Caput XXIII.

 Caput XXIV.

 Caput XXV.

 Caput XXVII.

 Caput XXVIII.

 Caput XXIX.

 Liber Quartus.

 Caput Primum.

 Caput II.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput V.

 Caput VI.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XI.

 Caput XII.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Caput. XX.

 Caput XXI.

 Caput XXIII.

 Caput XXV.

 Caput XXVI.

 Caput XXVII.

 Caput XXVIII.

 Caput XXIX.

 Caput XXX.

 Liber Quintus.

 Caput Primum.

 Caput II.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput V.

 Caput VI.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XI.

 Caput XII.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Caput XXIII.

 Liber Sextus.

 Caput Primum.

 Caput II.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput V.

 Caput VI.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XI.

 Caput XII.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Caput XX.

 Caput XXIII.

 Caput XXIV.

 Caput XXV.

 Liber Septimus.

 Caput Primus.

 Caput III.

 Caput IV.

 Caput V.

 Caput VII.

 Caput VIII.

 Caput IX.

 Caput X.

 Caput XII.

 Caput XIII.

 Caput XIV.

 Caput XV.

 Caput XVI.

 Caput XVII.

 Caput XVIII.

 Caput XIX.

 Caput XX.

 Caput XXI.

 Caput XXIII.

 Caput XXIV.

 Caput XXV.

 Caput XXVI.

 Caput XXVII.

 Admonitio O. F. Fritzsche In Divinarum Institutionum Epitomen.

 Admonitio O. F. Fritzsche In Divinarum Institutionum Epitomen.

 Lucii Caecilii Firmiani Lactantii Epitome Divinarum Institutionum, Ad Pentadium Fratrem.

 Lucii Caecilii Firmiani Lactantii Epitome Divinarum Institutionum, Ad Pentadium Fratrem.

 Praefatio. Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.

 Caput Primum. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.

 Caput II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.

 Caput III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.

 Caput IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.

 Caput V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.

 Caput VI. (Div. Inst. lib. I, c. 8.) Deus, cum sit aeternus et immortalis, sexu et successione non eget.

 Caput VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.

 Caput VIII. (Div. Inst. lib. I, c. 10.) De Aesculapio, Apolline, Marte, Castore et Polluce, atque de Mercurio et Baccho.

 Caput IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.

 Caput X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.

 Caput XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.

 Caput XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.

 Caput XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.

 Caput XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.

 Caput XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.

 Caput XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.

 Caput XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.

 Caput XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.

 Caput XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.

 Caput XXV. (Div. Inst. lib. I, c. 22 et 23.) De aureo saeculo de simulacris ac Prometheo, qui primus hominem effigiavit.

 Caput XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) De elementorum et astrorum cultu.

 Caput XXVII. (Div. Inst. lib. II, c. 13.) De hominis creatione, peccato et poena ac de angelis, tum bonis, tum malis.

 Caput XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.

 Caput XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.

 Caput XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.

 Caput XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.

 Caput XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.

 Caput XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.

 Caput XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.

 Caput XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.

 Caput XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.

 Caput XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) De Socrate, ac ejus contradictione.

 Caput XXXVIII. (Div. Inst. lib. III, c. 21.) De Platone, cujus doctrina ad veritatem propius accedit.

 Caput XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.

 Caput XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) De philosophorum insipientia.

 Caput XLI. De vera religione ac sapientia.

 Caput XLII. (Div. Inst. lib. IV, c. 3 et 7.) De sapientia religiosa Christi nomen nulli notum, nisi ipsi et Patri.

 Caput XLIII. (Div. Inst. lib. I, c. 8 IV, c. 10 et 11.) De Jesu Christi nomine, et duplici nativitate.

 Caput XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.

 Caput XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.

 Caput XLVI. (Div. Inst. lib. IV, c. 18.) Probatur ex prophetis passionem ac mortem Christi praenuntiatam fuisse.

 Caput XLVII. (Div. Inst. lib. IV, c. 19 et 21.) De Jesu Christi resurrectione, apostolorum missione, Servatorisque in coelum ascensione.

 Caput XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.

 Caput XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.

 Caput L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.

 Caput LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.

 Caput LII. (Div. Inst. lib. V, c. 9.) Spes salutis hominum in veri Dei agnitione, et de odio ethnicorum in christianos.

 Caput LIII. (Div. Inst. lib. V, c. 21.) Rationes odii in christianos expenduntur, et refelluntur.

 Caput LIV. De religionis libertate in adorando Deo.

 Caput LV. Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.

 Caput LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) De justitia, quae est veri Dei cultus.

 Caput LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.

 Caput LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.

 Caput LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.

 Caput LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.

 Caput LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.

 Caput LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.

 Caput LXIII, olim VI. (Div. Inst. lib. VI, c. 18 et 20.) Spectacula esse potentissima ad corrumpendos animos.

 Caput LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.

 Caput LXV alias VII. (Lib. VI Inst., cap. 10 et seq.) Praecepta eorum quae jubentur et de misericordia.

 Caput LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) De fide in religione, et de fortitudine.

 Caput LXVII, alias IX. (Lib. VI Inst., c. 24 et 25 VII, c. 2 et 3.) De poenitentia, animae immortalitate, et de Providentia.

 Caput LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.

 Caput LXIX, alias X. (Lib. VII Inst., c. 5, 8 et seq.) Mundum propter hominem, et hominem propter Deum esse factum.

 Caput LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.

 Caput LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.

 Caput LXXII. (Lib. VII Inst., c. 20, 24, 26.) De Christo e coelo descendente ad universale judicium, et de regno millenario.

 Caput LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.

 Syllabus Rerum Quae In Hoc Tomo Continentur.

 Syllabus Rerum Quae In Hoc Tomo Continentur.

 Sanctus Marcellinus Papa.

 Sanctus Marcellus Papa.

 Sanctus Eusebius Papa.

 Sanctus Melchiades Papa.

 Lactantii Divinarum Institutionum

 Dissertatio De Septem DIV. Institut. Libris, Auctore D. Le Nourry.

 Josephi Isaei Caesenatis notae in septem libros Div. Institut. Lactantii.

0293A Caput IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

Exponam igitur omnium istorum rationem, quo facilius res difficiles et obscurae intelligantur, et has omnes simulati numinis praestigias revelabo, 0293A quibus inducti homines, a veritatis via longius recesserunt. Sed repetam longe altius; ut si quis ad legendum veri expers et ignarus accesserit, instruatur, atque intelligat, quod tandem sit

Caput horum et causa malorum;
0294A et, lumine accepto, suos ac totius generis humani perspiciat errores.

Cum esset Deus ad excogitandum providentis simus, ad faciendum solertissimus, antequam ordiretur hoc opus mundi (quoniam pleni et consummati boni fons in ipso erat, sicut est semper), ut ab eo bonum tamquam rivus oriretur, longeque proflueret, produxit similem sui spiritum, qui esset virtutibus Dei Patris praeditus. Quomodo autem id voluerit, in quarto libro docere conabimur (scilicet cap. 6) . Deinde fecit alterum, in quo indoles divinae stirpis non permansit. Itaque suapte invidia tamquam veneno infectus est, et 0295A ex bono ad malum transcendit; suoque arbitrio, quod a Deo illi liberum datum fuerat, 0295A contrarium sibi nomen adscivit. Unde apparet cunctorum malorum fontem esse livorem. Invidit enim illi antecessori suo, qui Deo Patri perseverando, cum probatus, tum etiam charus est. Hunc ergo ex bono per se malum effectum 0296A Graeci διάβολον appelant; nos criminatorem vocamus, quod crimina, in quae ipse illicit, ad Deum deferat. Exorsus igitur Deus fabricam mundi, illum primum et maximum Filium praefecit operi universo, eoque simul et consiliatore usus est, et artifice in excogitandis, ornandis, perficiendisque rebus, quoniam 0297A is et providentia, 0297A et ratione, et potestate perfectus est: de quo nunc parcius, quod alio loco (scilicet lib. IV, cap. 6 et seqq.) et virtus, et nomen ejus, et ratio enarranda nobis erit. Nemo quaerat, ex quibus ista materiis tam magna, tam mirifica opera Deus fecerit; omnia enim fecit ex nihilo.

Nec audiendi sunt poetae, qui aiunt chaos in principio fuisse, id est, confusionem rerum, atque elementorum; postea vero Deum diremisse omnem illam congeriem, singulisque rebus ex confuso acervo separatis, in ordinemque descriptis, instruxisse mundum pariter et ornasse. Quibus facile est respondere potestatem Dei non intelligentibus, quem credant nihil efficere posse, nisi ex materia subjacente ac parata; in quo errore etiam philosophi fuerunt. Nam 0297B Cicero de Natura deorum disputans, sic ait: «Primum igitur non est probabile, eam materiam rerum, unde orta sunt omnia, esse divina providentia effectam; sed habere, et habuisse vim et naturam suam. Ut igitur faber, cum quid aedificaturus est, non ipse facit materiam, sed ea utitur quae sit parata, fictorque item cera: sic isti providentiae divinae materiam praesto esse oportuit, non quam ipse faceret, sed quam haberet paratam. Quod si non est a Deo materia facta, ne terra quidem, et aqua, et aer, et ignis a Deo factus est.» O quam multa sunt vitia in his decem versibus! Primum, quod is, qui in aliis disputationibus, et libris fere omnibus providentiae fuerit assertor, et qui acerrimis argumentis impugnaverit eos, qui providentiam non esse dixerunt, idem 0297C nunc quasi proditor aliquis, aut transfuga, providentiam 0298A conatus est tollere: in quo si contradicere velis, nec cogitatione opus est, nec labore; sua illi dicta recitanda sunt. Nec enim ab ullo poterit Cicero, quam a Cicerone vehementius refutari. Sed concedamus hoc mori et instituto Academicorum; ut liceat hominibus valde liberis dicere, ac sentire quae velint. Sententias ipsas consideremus. Non est, inquit, probabile, materiam rerum a Deo factam. Quibus hoc argumentis doces? Nihil enim dixisti, quare hoc non sit probabile. Itaque mihi e contrario vel maxime probabile videtur: nec tamen temere videtur, cogitanti plus esse aliquid in Deo, quem profecto ad imbecillitatem hominis redigis; cui nihil aliud, quam opificium concedis. Quo igitur ab homine divina illa vis differet, si ut homo, sic etiam Deus ope indiget 0298B aliena? Indiget autem, si nihil moliri potest, nisi ab altero illi materia ministretur. Quod si fit, imperfectae utique virtutis est, et erit jam potentior judicandus materiae institutor. Quo igitur nomine appellabitur, qui potentia Deum vincit? Siquidem majus est, propria facere, quam aliena disponere. Si autem fieri non potest, ut sit potentius Deo quidquam, quem necesse est perfectae esse virtutis, potestatis, rationis: idem igitur materiae fictor est, qui et rerum ex materia constantium. Neque enim Deo non faciente, et invito, esse aliquid aut potuit, aut debuit. Sed probabile est, inquit, materiam rerum habere, et habuisse semper vim et naturam suam. Quam vim potuit habere, nullo dante? quam naturam, nullo generante? Si habuit vim, ab aliquo eam sumpsit. A 0298C quo autem sumere, nisi a Deo potuit? Porro si habuit 0299A naturam, quae utique a nascendo dicitur, nata est. A quo autem, nisi a Deo potuit procreari? Natura enim, qua dicitis 0299A orta esse omnia, si consilium non habet, efficere nihil potest. Si autem generandi et faciendi potens est, habet ergo consilium et propterea Deus sit necesse est. Nec alio nomine appellari potest ea vis, in qua inest, et providentia excogitandi, et solertia potestasque faciendi. Melius igitur Seneca omnium stoicorum acutissimus, qui vidit «nil aliud esse naturam, quam Deum. Ergo, inquit, Deum non laudabimus, cui naturalis est virtus?» nec enim illam didicit ex ullo. Immo laudabimus: quamvis enim naturalis illi sit, illa sibi illam dedit; quoniam Deus ipse natura est. Cum igitur ortum rerum tribuis naturae, ac detrahis Deo, in eodem luto haesitas; 0299B versuram solvis, Geta. A quo enim fieri negas, ab eodem plane fieri mutato nomine confiteris.

Sequitur ineptissima comparatio. «Ut faber, inquit, cum quid aedificaturus est, non ipse facit materiam, sed utitur ea quae sit parata, fictorque item cera: sic isti providentiae divinae materiam esse praesto oportuit, non quam ipse faceret, sed quam haberet paratam.» Immo vero non oportuit; erit enim Deus minoris potestatis, si ex parato facit, quod est hominis. Faber sine ligno nihil aedificabit, quia lignum ipsum facere non potest; non posse autem, imbecillitatis est humanae: Deus vero facit sibi ipse 0300A materiam, quia potest. Posse enim, Dei est: nam si non potest, Deus non est. Homo facit ex eo, quod est; quia per mortalitatem imbecillis est, per imbecillitatem, definitae ac modicae potestatis: Deus autem facit ex eo, quod non est; quia per aeternitatem fortis est, per fortitudinem, potestatis immensae, quae fine ac modo caret, sicut vita factoris. Quid ergo mirum, si facturus mundum Deus, prius materiam de qua faceret praeparavit, et praeparavit ex eo quod non erat? quia nefas est Deum aliunde aliquid mutuari, cum in ipso vel ex ipso sint omnia. Nam si est aliquid ante illum, et si factum est quidquam non ab ipso, jam et potestatem Dei, et nomen amittet. At enim materia nunquam facta est, sicut Deus, qui ex materia fecit hunc mundum. Duo igitur constituuntur aeterna, et quidem 0300B inter se contraria; quod fieri sine discordia et pernicie non potest. Collidant enim necesse est ea quorum vis et ratio diversa est: sic utraque aeterna esse non poterunt, si repugnant, quia superare alterum necesse est. Ergo fieri non potest, quin aeterni natura sit simplex, ut inde omnia, velut ex fonte, descenderint. Itaque aut Deus ex materia ortus est, aut materia ex Deo. Quid horum sit verius, facile est intelligi. Ex his enim duobus alterum sensibile est, alterum caret sensu. Potestas faciendi aliquid non potest esse, nisi in eo quod sentit, quod sapit, quod cogitat, quod movetur. Nec incipi, aut fieri, aut consummari quidquam 0301A potest, nisi fuerit ratione provisum; 0301A et quemadmodum fiat, antequam est, et quemadmodum constet, postquam fuerit effectum. Denique is facit aliquid, qui habet voluntatem ad faciendum et manus ad id quod voluit implendum. Quod autem insensibile est, iners et torpidum semper jacet, et nihil inde oriri potest, ubi nullus est motus voluntarius. Nam si omne animal ratione constat, certe nasci ex eo non potest, quod ratione praeditum non est; nec aliunde accipi potest id, quod ibi, unde petitur, non est. Nec tamen commoveat aliquem, quod animalia quaedam de terra nasci videntur. Haec enim non terra per se gignit, sed spiritus Dei, sine quo nihil gignitur. Non ergo Deus ex materia, quia sensu praeditum ex insensibili, sapiens ex bruto, impatibile de patibili, 0301B expers corporis de corporali numquam potest oriri: sed materia potius ex Deo est. Quidquid enim est solido et contrectabili corpore, accipit externam vim. Quod accipit vim, dissolubile est. Quod dissolvitur, interit. Quod interit, ortum sit necesse est. Quod ortum est, habuit fontem unde oriretur, id est factorem aliquem sentientem, providum, peritumque faciendi. Is est profecto, nec ullus alius quam Deus. Qui quoniam sensu, ratione, providentia, potestate, virtute praeditus est, et animantia, et inanima creare et efficere potest, quia tenet quomodo quidque sit faciendum. Materia vero semper fuisse non potest, quia mutationem non caperet, si fuisset. Quod enim semper fuit, semper esse non desinit; et unde abfuit principium, abesse hinc etiam finem necesse est. Quin etiam facilius est, ut id quod habuit initium, 0301C fine careat, quam ut habeat finem, quod initio caruit. Materia ergo si facta non est, ne fieri ex ea quidquam potest. Si fieri ex ea non potest, nec materia quidem 0302A erit. Materia enim est, ex qua fit aliquid. Omne autem ex quo fit, quia recepit opificis manum, destruitur, et aliud esse incipit. Ergo quoniam finem habuit materia, tum cum factus est ex ea mundus, et initium quoque habuit. Nam quod destruitur, aedificatum est; quod solvitur, alligatum; quod finitur, incoeptum est. Si ergo ex commutatione ac fine materia colligitur habuisse principium, a quo alio fieri nisi a Deo potuit? Solus igitur Deus, qui factus non est, et idcirco destruere alia potest, ipse destrui non potest. Permanebit semper in eo quod fuit, quia non est aliunde generatus, nec ortus, nec nativitas ejus ex aliqua alia re pendet, quae illum mutata dissolvat. Ex seipso est, ut in primo diximus libro (scilicet, c. 3 et 7) ; et ideo talis est, qualem se esse voluit, impassibilis, 0302B immutabilis, incorruptus, beatus, aeternus.

Jam vero illa conclusio, qua sententiam terminavit Tullius, multo absurdior. «Quod si materia, inquit, a Deo non est facta, nec terra quidem, et aqua, et aer, et ignis a Deo factus est.» Quam callide periculum praetervolavit. Sic enim superius illud assumpsit, tanquam probatione non indigeret; cum id multo esset incertius quam illud propter quod assumptum est. Si non est, inquit, a Deo facta materia, nec mundus a Deo factus est. Ex falso maluit colligere, quod falsum est, quam ex vero, quod verum. Et cum debeant incerta de certis probari, hic probationem sumpsit ex incerto, ad evertendum quod erat certum. Nam divina Providentia effectum esse mundum (ut taceam de Trismegisto, qui hoc praedicat, taceam de carminibus Sibyllarum, quae idem nuntiant; taceam de prophetis, 0302C qui opus mundi, ac opificium Dei uno spiritu ac pari voce testantur) etiam inter philosophos pene universos convenit; id enim Pythagoraei, Stoici, Peripatetici, 0303A qui sunt principes omnis disciplinae. 0301A Denique a primis illis septem sapientibus ad Socratem usque ac Platonem pro confesso et indubitato habitum est, donec unus multis post saeculis extitit delirus Epicurus, qui auderet negare id quod est evidentissimum, studio scilicet inveniendi nova, ut nomine suo constitueret disciplinam. Et quia nihil novi potuit reperire: ut tamen dissentire a caeteris videretur, vetera voluit evertere. In quo illum circumlatrantes philosophi omnes coarguerunt. Certius est igitur mundum providentia instructum, quam materia providentiam conglobatam. Quare non oportuit putare, idcirco mundum non esse divina providentia factum, quia materia ejus divina providentia facta non sit: sed quia mundus divina providentia sit effectus, et 0303B materiam esse factam divinitus. Credibilius est enim materiam potius a Deo factam, quia Deus omnia potest, quam mundum a Deo non esse factum, quia sine mente, ratione, consilio nihil fieri potest. Verum haec non Ciceronis est culpa, sed sectae. Cum enim suscepisset disputationem, qua deorum naturam tolleret, de qua philosophi garriebant, omnem divinitatem ignorantia veri putavit esse tollendam. Itaque deos potuit tollere, quia non erant. Cum autem providentiam divinam, quae est in uno Deo, conaretur evertere, quia contra veritatem niti coeperat, deficientibus 0304A argumentis, in hanc foveam necessario decidit, unde se extricare non posset. Hic ergo illum teneo haerentem, teneo defixum, quo Lucilius, qui contra disserebat, obmutuit. Hic est ergo cardo rerum; hic vertuntur omnia. Explicet se Cotta, si potest, ex hac voragine; proferat argumenta, quibus doceat semper fuisse materiam, quam nulla providentia effecerit. Ostendat, quomodo quidquam ponderosum et grave, aut esse potuerit sine auctore, aut immutari valuerit, ac desierit esse, quod semper fuit, ut inciperet esse, quod numquam fuit. Quae si docuerit, tum demum assentiar, ne mundum quidem divina providentia constitutum; et tamen sic assentiar, ut aliis illum laqueis teneam. Eodem enim, quo nolet revolvetur, ut dicat, et materiam de qua mundus est, et mundum 0304B qui de materia est, natura extitisse: cum ego ipsam naturam Deum esse contendam. Nec enim potest facere mirabilia, id est maxima ratione constantia, nisi qui habet mentem, providentiam, potestatem. Ita fiet, ut Deus fecerit omnia, nec quidquam esse possit omnino, quod non originem a Deo traxerit.

At idem quoties Epicureus est, et non vult a Deo factum esse mundum, quaerere solet quibus manibus, quibus machinis, quibus vectibus, qua molitione hoc tantum opus fecerit. Videret fortasse, si eo tempore potuisset esse, quo fecit. Sed ne perspiceret 0305A homo Dei opera, 0305A noluit eum inducere in hunc mundum, nisi perfectis omnibus. Sed ne induci quidem poterat: quomodo enim subsisteret, cum fabricaretur desuper coelum, terraque subter fundaretur; cum fortasse humida, vel nimiis rigoribus torporata concrescerent, vel igneis caloribus incocta et solidata durescerent? Aut quomodo viveret, sole nondum instituto, nec frugibus, nec animalibus natis? Itaque necesse fuit hominem postremo fieri, cum jam mundo caeterisque rebus manus summa esset imposita. Denique sanctae litterae docent hominem fuisse ultimum Dei opus, et sic inductum fuisse in hunc mundum, quasi in domum jam paratam et instructam: illius enim causa facta sunt omnia. Idem etiam poetae fatentur. Ovidius ( principio Metam.) perfecto 0305B jam mundo, et universis animalibus figuratis, hoc addidit:

Sanctius his animal, mentisque capacius altae
Deerat adhuc, et quod dominari in caetera posset;
Natus homo est.
Adeo nefas existimandum est ea scrutari, quae Deus voluit esse celata! Verum ille non audiendi aut discendi studio requirebat, sed refellendi; quia confidebat neminem id posse dicere. Quasi vero ex hoc putandum sit, non esse haec divinitus facta, quia quomodo facta sint, non potest pervideri. An tu, si educatus in domo fabrefacta et ornata, nullam umquam fabricam vidisses, domum illam putasses non ab homine esse aedificatam; quia, quomodo aedificetur, ignorares? Idem profecto de domo quaereres, quod nunc de mundo requiris; quibus manibus, quibus 0305C ferramentis homo tanta esset opera molitus; maxime si saxa ingentia, immensa caementa, vastas columnas, 0306A opus totum sublime et excelsum videres, nonne haec tibi humanarum virium modum viderentur excedere, quia illa non tam viribus quam ratione atque artificio facta esse nescires?

Quod si homo, in quo nihil perfectum est, tamen plus efficit ratione, quam vires ejus exiguae patiantur, quid est cur incredibile tibi esse videatur, cum mundus dicitur factus a Deo, in quo, quia perfectus est, nec sapientia potest habere terminum, nec fortitudo mensuram? Opera ipsius videntur oculis. Quomodo autem illa fecerit, ne mente quidem videtur: quia, ut Hermes ait, mortale immortali, temporale perpetuo, corruptibile incorrupto propinquare non potest, id est propius accedere et intelligentia subsequi. Et ideo terrenum adhuc animal rerum coelestium 0306B perspectionem non capit, quia corpore quasi custodia septum tenetur, quominus soluto ac libero sensu cernat omnia. Sciat igitur quam inepte faciat, qui res inenarrabiles quaerit. Hoc est enim modum conditionis suae transgredi, nec intelligere, quousque homini liceat accedere. Denique cum aperiret homini veritatem Deus, ea sola scire nos voluit, quae interfuit hominem scire ad vitam consequendam: quae vero ad curiosam et profanam cupiditatem pertinebant, reticuit, ut arcana essent. Quid ergo quaeris, quae nec potes scire, nec si scias, beatior fias? Perfecta est in homine sapientia, si et Deum esse unum, et ab ipso esse facta universa cognoscat.