Articulus Primus. Analysis libri primi.

Librum hunc Lactantius satis longa inchoavit praefatione, qua suscepti operis causas in oculis conspectuque omnium exponit. Narrat autem (cap. 1) plures magno et excellenti ingenio viros, abjectis omnibus privatis facultatibus, et actionibus publicis, totos se ad inquirendae veritatis studium contulisse, sed oleum prorsus perdidisse et operam. Nam veritas, inquit, ut pote Dei summi arcanum, nullis potest solius humani ingenii viribus comprehendi. Deus 0823B tamen hominis tanto studio eam inquirentis misertus, non passus est illum diutius oberrare: sed ei sapientiae lumen et immortalitatis consequendae viam monstravit. Verum quoniam illa summis adhuc difficultatibus obsita est, idcirco pauci hoc coelesti munere utuntur. Quapropter Lactantius his putavit esse succurrendum; ut et doctos ad veram sapientiam dirigat, et indoctos ad veram religionem. Quod quidem Graecorum oratorum philosophorumque exemplo docet esse longe utilius et gloriosius, quam oratoriam artem, in qua diu ipse versatus, juvenes non ad virtutem, sed ad argutam plane malitiam erudiebat. Non diffitetur tamen se hac exercitatione id assecutum, quo veritatis causam majore dicendi copia et facultate, sine qua tamen defendi potest, 0823C nunc tueatur ac peroret.

Declarat itaque sibi de religione rebusque divinis eo potiori jure instituendam disputationem, quo maximi oratores supremo vitae suae tempore molestiorem in philosophiae studio laborem, frustra et inutiliter consumpserunt. Ad haec vero, si quidam ad civium dissidentium lites componendas edidere Institutiones civilis juris, quanto potius litteris mandari debent divinae Institutiones, quibus mortiferae superstitiones erroresque turpissimi sopiantur atque extirpentur.

Si variis autem manuscriptis et editis codicibus fides, Constantinum Magnum auctor noster ibi allocutus est, eumque ob restitutum veri Dei cultum laudat, ipsique et filiis ejus dandam a Deo felicitatem haud dubitanter pollicetur. Nostrae porro religionis veritatem a se septem voluminibus breviter quidem 0824A pro argumenti copia, sed ita clare et perspicue asserendam ac illustrandam esse sperat, ut mirum sit eam hominibus, ac praesertim sapientibus sive philosophis obscuram videri. Ubi vero illam agnoverint, tum eos mittet ad uberrimum doctrinae fontem, cujus haustu, dummodo superstitionibus suis pertinacius non inhaerescant, omnia facilia et manifesta ipsis fient. Omnes autem facile tunc agnoscent hanc verae religionis esse summam: Ut neque religio ulla sine sapientia suscipienda sit, nec ulla sine religione probanda sapientia.

Praemissa autem hac praefatione, palam declarat visum sibi non fuisse hujus operis ab ea quaestione initium sumere, quae prima videtur, utrum providentia rebus omnibus consulat, vel fortuito casu, 0824B quemadmodum Epicurei somniaverunt, facta sint, aganturque omnia (cap. 2) . Horum enim error aut atheorum, aut insipientium est, ab aliis gentilibus philosophis, praesertim vero Stoicis, ipsoque Cicerone, etsi Academico, satis confutatus, in hisce libris passim refelletur. Exordium itaque ducit ab alia quaestione, quae priori tamen proxima est, utrum mundus unius Dei, aut multorum gubernetur potestate. Primum igitur Lactantius variis argumentis, a naturali ratione petitis, demonstrat hunc mundum ab uno Deo creatum, illius regi providentia, et opposita adversariorum sophismata evertit (cap. 3) . Eamdem dehinc sententiam probat prophetarum auctoritate, quam quidem, etiamsi ab ethnicis non possit rejici, propter illorum nihilominus caecitatem 0824C ac pervicaciam brevius perstringit (cap. 4) . Acrius vero illos urget (cap. 5) , ipsorummet, quos laudabant, gentilium suorum auctorum testimoniis; ac praecipue quidem poetarum Orphei, Homeri, Hesiodi; deinde philosophorum Thaletis, Pythagorae, Anaxagorae, Antisthenis, Cleanthis, Anaximenis, Chrysippi, Aristotelis, Ciceronis, et Senecae; denique vatum divino, uti iidem ethnici opinabantur, spiritu afflatorum, Mercurii, cognomento Trismegisti, quem Aegyptii Thoyth vocabant (cap. 6) , et alii uti deum venerabantur, ac Sibyllarum, de quarum nomine, auctoritate, numero, et asservatis carminibus multa praemittit, pluraque subinde, aliis omissis, profert illarum carmina, quibus subjungit aliquod venditatum Apollinis Delphici oraculum, quod a Trismegisto confirmatur (cap. 7) .

Tum iis, qui ab illo post Ciceronem quaesituri 0825A fortasse erant, quae esse queat unius Dei beata solitudo, respondet Deum, ut scribit Seneca, genuisse regni sui ministros, nimirum angelos, qui dii non sunt noluntque coli aut deos vocari. Ethnici vero venerandum divinitatis nomen fictitiis suis numinibus tribuebant, falso decepti testimonio Apollinis, qui se aliquando in angelorum numerum aggregavit, quamvis alibi se daemonem esse confiteretur. Quocirca eosdem ethnicos hortatur, ut, depositis erroribus, verum agnoscant Deum, cujus nec virtus aestimari, nec magnitudo perspici, nec principium comprehendi potest (cap. 8) . Apollinis autem, Sibyllae, et Platonis id testimonio confirmat. Nulli ergo alii, quam sibi satis ille notus est, qui infinita potestate creavit omnia.

0825B Ad gentilium deos inde delapsus, falsam commentitiamque eorum divinitatem propterea explodit, quod dicebantur ex mare et femina orti, atque idcirco nec incorporei nec immortales, qualis, ut ait Sibylla, verus Deus esse debet. Nec sibi objici patitur Deum, ut ministros habeat, sexu indigere. Nam si ille quibusdam animantibus, id est, apibus dedit, ut ex floribus natos sibi ore legant, quanto magis ipse omnipotens sine permixtione sexus ministros aliosque, pro libito creare potest.

Praeterea longiori inductione ibi manifestum Auctor noster omnibus facit ridiculum deorum gregem componi iis hominum regibus qui subditis suis ob egregia facinora, aut collata beneficia, chari fuerant (cap. 9) . Agmini autem illorum praeposuit Herculem, 0825C qui ex Alcmenae adulterio natus, stupris suis et adulteriis orbem terrae inquinavit. Nihil ergo in eo potuit esse divinum; nisi forte varii ejus labores et certamina, quae hic singillatim recensentur. Verum haec, teste etiam Cicerone, fortissimum quidem virum, minime vero deum fuisse demonstrant. Quid vero, quod imbecillitas ac nequitia in eo clarissime patebat, qui indigne regi Erythraeo, et turpius impudicae mulieri Omphalae servivit. Nec est sane, quod dicat aliquis nullam poetis, qui haec finxerant, habendam fidem. Nam alii scriptores proferri non poterant, qui haec aut negaverint, aut tradiderint quid in diis suis sit admirabile et divinum.

Quid enimvero Aesculapius, Apollinis flagitio natus, dignum egit divinis honoribus? Num quia sanavit 0825D Hippolytum? Sed ob id ipsum fulmine percussus est (cap. 10) . Ortum vero ipsius ex incertis parentibus, aliaque humana facta narrat Tarquitius, sicuti Tullius sepulcrum ejus indicat. Nec melior ipsius pater Apollo, qui gregem pavit alienum, Laomedonti muros exstruxit, violavitque puerum. Mars autem homicida et Veneris adulter, ac Castor et Pollux raptores sponsarum, a poetis decantantur alternis viventes, et ab Homero dicuntur sepulti. Mercurius etsi fur et nebulo, propterea tamen quod ferebatur lyram invenisse, ac docuisse palaestram, numero adscriptus est deorum. Libero idem delatus honos ob expeditionem in Indiam, sed insano mulieris amore exarsit.

0826A Quin etiam Jupiter, quem optimum, maximum, et omnium patrem vocant, a pueritia impius fuit, patrem expulit regno, victisque Titanibus vitam egit tot tamque horrendis flagitiis infamem, ut numquam in terra, multo minus in coelo, regnare debuerit (cap. 11) . Non insulse igitur quidam poeta cecinit illum ante currum triumphantis Cupidinis catenatum duci. Urget Lactantius eum ab ethnicis omnibus invocari tamquam Deum, qui tamen a Saturno, uti aiebant, et Rhea genitus, sola abstinuit Thetide, ne aliquem patre suo majorem haberet, qui jurabat per Stygiam paludem, qui fato Parcarumque vi paruit, qui ideo Ζεὺς appellatur, quod primus ex Saturni liberis servatus vixerit.

Atque ibi Lactantius eos rursum refellit, qui objectabant 0826B haec poetarum esse commenta et mendacia. Non enim res ipsas gestas, sicut ille variis exemplis comprobat, poetae finxerunt, sed poetica licentia iis plura addiderunt; ut haec non de hominibus, sed de diis se narrasse persuaderent. Deinde vero, si poetae mentiti sunt, cur ethnici tales deos suos colunt, talesque repraesentant, quales ab illis fuerant figurati? Praeterea ethnici negare non poterant ab Euhemero conscriptam esse veram deorum historiam, quam Ennius postea interpretatus est. Sed quia poetae inde ad carminum leporem plura in deos transtulerant, idcirco quidam eos mendacii insimulaverunt. Variis autem id ille probat exemplis, ex quibus concludit vera esse quae loquuntur poetae, sed obtentu aliquo specieque relata. At philosophi cum 0826C falsa haec esse agnoscerent, duos quidem, sed non minori errore, Joves finxerunt, naturalem unum, alterum plane fabulosum. Nec erat profecto quod quis responderet se Jovis nomine verum intelligere, ac colere Deum. Jupiter enim, ait Lactantius, nec sine conjugis filiaeque contubernio coli solet, nec nomen ejus divinam, sed humanam dumtaxat vim designat. Denique jam supra citatis Ennii, Sibyllae, ac Ciceronis testimoniis plane convincit hunc Jovem in Creta insula mortuum sepultumque fuisse, ac Capitolium inane illius esse monimentum. At gentiles probare numquam potuerunt haec esse poetarum commenta.

Nihil quoque in Saturno, pergit Lactantius, Dei majestate dignum. Quamvis enim aureum saeculum 0826D ab eo invectum venditarent, certius tamen erat illum ex Coelo et Terra genitum fuisse, quemadmodum alii dii vel ex montibus et fluviis orti, vel ab illis maria nomen suum accepisse ferebantur. Ex Trismegisto namque et Ennio discimus patrem ejus fuisse Uranum, cui Jupiter, ara in monte posita, sacrificavit primus, Coeloque nomen illius dedit. Neque hoc tantummodo, fecit sacrificium, sed aliud etiam in littore, cum ex Naxo insula, ut ait Aglaosthenes, adversus Titanas proficisceretur. Sed is ipse Coelus, sive Uranus in Oceano, sicuti Euhemerus perhibet, mortuus est, et in oppido Aulatia sepultus.

0827A Recte ergo ex his ita enarratis Lactantius colligit Saturnum non fuisse Deum, ut pote qui homo impius, patris genitalia abscidit, filiosque suos, ex Rhea seu Ope susceptos, excepto Jove, matris suae et Corybantum fraude sublato, voravit (cap. 12 et 13) . Rursus vero Stoicorum ibi explodit responsionem, qui hanc fabulam ad physicam rationem traducere conabantur (cap. 13) . Saturnus enimvero non memoratis tantum criminibus hominem se esse probavit, sed etiam quia spoliatus imperio, et profugus, navigio in Italiam venit. Ibi vero cum latuisset, exceptus est a Jano, ac primus aut certe ab Urano secundus regnavit. Manifestum autem auctor noster facit haec a variis, quos nomine suo appellat, cum historicis scriptoribus, tum poetis tradita fuisse. Sed 0827B quoniam ab illis paululum discrepabat Ennius, ea idcirco paucis describit, quae de Saturni gestis ab illo et Sibylla eodem fere modo commemorantur (cap. 14) .

Data autem ubi occasione, narrat quam censet fuisse idololatriae originem (cap. 15) . Saturni hujus tempore, inquit, rudes adhuc homines regem suum, totamque ejus progeniem sive ob miraculum virtutis, sive in praesentis potentiae adulationem, sive ob beneficia accepta, deos appellaverunt. Tum deinde alii simulacra mortuorum regum suorum aut in solatium luctus, aut acuendae virtutis gratia fabricarunt. Hinc Herculis, Castoris, Pollucis, Aesculapii, et Liberi ficta divinitas. Hinc Aegyptii Isidem, Mauri Jubam, Macedones Cabyrum, Poeni Uranum, Romani Quirinum 0827C Caesaresque suos. Hinc alii alios, tamquam veros deos coluerunt.

Praeterea quidam falsa pietate ducti, uti Aeneas, Liber, Pan, Mercurius et Apollo, divinum parentibus suis honorem habuerunt, suoque exemplo alios in eumdem induxerunt errorem. Sed hoc scelus ab iis postea auctum est, qui poetarum figmentis, et panegyricis mendacibus decepti, suscepta a se impia omnino sacra aliis tradidere gentibus, sed a Sibylla acriter castigantur. Unus autem ex iis fuit Cicero, qui quidem cum post Platonem deos gentilium suorum, homines fuisse praedicaret, mortuae nihilominus filiae suae, non secus ac si dea fuisset, imaginem se consecraturum professus est. At certe si aliquid iis tam acerbe moerentibus indulgendum, nulla certe 0827D potest haec serio credentibus venia concedi. Quid enim dementius, quam Julium Caesarem, quia scelerato Antonio placuit, et Quirinum sive Romulum, quia Proculus pejeravit, deos renuntiare ac venerari (cap. 16) ? Horum vero caeterorumque gentilium, hujusmodi deos colentium, insaniam inde adhuc redarguit, quod mares et feminas eos esse asseverabant. Nam si in eis est diversitas sexus, ergo coeunt, suscipiuntque liberos, ergo domos et urbes incolunt, ergo victus causa colunt agros, ac proinde non dii sunt, sed mortales infirmaeque creaturae. Huc accedit, quod sexus femineus masculino est infirmior. Atqui in verum Deum neque haec, neque alia ulla cadit infirmitas.

0828A Quae quidem postquam Lactantius (cap. 17) noster Ciceronis testimonio stabilivit, commentitiam illorum divinitatem, a Stoicis cum rerum naturalium ratione conjunctam, funditus subvertit designata in eorum imaginibus uniuscujusque aetate et morte, decantatis ipsorum aerumnis, verbi gratia Isidis, Cereris, Latonae et Junonis, ac divulgatis sceleribus, stupris, adulteriis Veneris, quae artem meretriciam instituit, itidem Vulcani, Minervae, Aesculapii, aliorumque plurium, quos nominatim recenset (cap. 18) . Nec minus evidenter demonstrat eos desipere, qui ob corporis fortitudinem, aut propter frugum, aut vini, aut artium quarumdam inventionem, deos factos esse opinabantur (cap. 19) . Neque dicendum iis aliquam saltem venerationem et cultum deberi. Fieri 0828B etenim nequit, ut qui hos colit, verum Deum colat. Deinde Maro illos omnes apud inferos esse cecinit. At hic aliique poetae etsi in deorum nomine, non tamen in enarrandis variis illorum facinoribus, bellis, adulteriis, vulneribus, et morte falluntur.

Ad proprias Romanorum religiones Lactantius inde accedit, ac palam utique facit ab illis in deorum numero reponi scorta et meretrices, ac praesertim lupam Romuli nutricem, sicuti prius ab Atheniensibus leaenam (cap. 20) . Sed major proculdubio fuit illorum impietas, qui in lupae honorem et diem festum et Larentinalia constituerunt. Faulam quoque Herculis scortum venerabantur, ac meretricem Floram, in cujus memoriam obscenissimos agebant ludos Florales. Quid vero quod Tatius Cloacinam, Tullus Hostilius 0828C Pavorem et Pallorem, Marcellus Honorem ac Virtutem, Mentem vero senatus, ac, quod pejus est, alii Rubiginem et Febrem tamquam veros deos consecraverunt, colueruntque. Quid plura? Quemadmodum Lacedaemonii simulacrum Veneri armatae, ita iidem Romani Veneri Calvae aedem, atque eodem tempore Jovi Pistori aram exstruxerunt. Denique divina apud ipsos numina erant Fornax, Muta, sive Lara, Caca et Cunina; deus Sterculius et Terminus, atque alia mille caecae errantisque humanae mentis portenta.

Si tanta igitur erat gentilium in diis suis creandis amentia, major certe illa fuit in sacris illorum solemnibus instituendis et celebrandis (cap. 21) . Quid enim insanius et crudelius humanis hostiis, quae 0828D Jovi, Dianae, Haeso, Teutati, ac Saturno immolabantur? Sacra vero Matris deum, Virtutis seu Bellonae, et Aegyptiacae Isidis solebant aut virilium abscissione, aut fuso cruore humano, aut deglabrato corpore, et pectoris percussione fieri. Et quia Osiridis in iisdem sacris quaesiti nomen mutatum fuerat, Lactantius ibi variis exemplis probat deorum nomina post eorum mortem immutata fuisse. Sed pergamus, si placet. Cereris, inquit, Eleusinae mysteria non sine summa agebantur obscenitate, quam ille pro merito exagitat, atque ibidem ostendit Herculis et Jovis sacra mero esse sacrilegia. Sallustium porro aliosque refellit, qui volebant haec ingeniose interpretari. Pontificum namque scriptis et Furii Bibuculi exemplo 0829A demonstrat quanta credulitate, turpitudine, impietate haec omnia ab ethnicis celebrabantur.

Harum autem vanitatum auctor apud Romanos fuit Sabinus rex, id est, Numa Pompilius, qui ut populos securius deciperet, finxit se cum Egeria, sicut olim Minos cum Jove, habere colloquium (cap. 22) . Sed fraudulenti regis malitiam retexerunt libri de jure pontificio, diu post ejus mortem inventi, quibus impius rex omnes religiones dissolvebat. Quamvis autem senatusconsulto hi libri cremati fuerint, non idcirco tamen abolita, sed potius commendata est posteris facti hujus memoria. Antea vero Faunus in Latio nefaria Saturno avo sacra praescripsit, diisque annumeravit Picum patrem suum, et sororem Fatuam Faunam, cujus ridicula mysteria ibi 0829B Lactantius enarrat. His adjecit ab Orpheo introducta in Graeciam sacra Liberi patris, inquiritque utrum ille Fauno sit antiquior. Planum deinde nobis facit quae fuerint Didymi et Euhemeri de idololatriae origine opiniones, et quomodo templa Jovi Atabyrio, Labradeo, Laprio, Molioni, et Cassio aedificata sint. Postremo ex Theophili Antiocheni scriptis colligit frustra ethnicos de deorum sacrorumque suorum antiquitate gloriari, quandoquidem Saturnus omnium deorum sator ante annos 1800 nec amplius ortus fuerat, quam hi libri juris facti sint publici (cap. 23) .