Caput II.

Quid sibi templa? Ita de templis manufactis, lib. primo, cap. 20, libro sexto, cap. 25, lib. de Ira Dei cap. ultimo in fin. Sed et Arnobius initio sexti, quod neque, inquit, aedes sacras venerationis ad officia construamus, etc. et ibidem paulo infra: Sed templa illis extruimus nulla, etc. Et Minuc. ad fin. Octav.: 0911C Templum quod ei extruam? Nos autem dignius quidem, ac principalius Dei templum humanam animam et didicimus, et dicimus, et docemus, quod praecipue illi sit exornandum, dicandum, atque sacrandum: sed nec manufacta haec tamen templa deserenda, in quibus illi exterior quoque debitus cultus exhibetur asserimus, qui Dei ipsius jussu templum illud scimus Hierosolymis a Salomone constructum magnificentia, firmitate, opulentia, decore usque ad miraculum suscipiendum, ut Sacra Historia II Reg. et Josephus Judae. de Antiquit. et de bell. Judaic. et Eupolem. apud Euseb. IX Praeparat. testantur; illudque ipsum Dei Filium Dominum nostrum saepe suimet praesentiae et mansionis claritate nobilitasse, inde profana exercentes depulisse, domum Patris, domum orationis appellasse, Joan. II, Marc. XI. Idcirco jam inde usque a primis conditi mundi temporibus semper locum aliquem divino cultui dedicatum inter fideles fuisse, quamvis diversis nominibus appellatum, 0911D omnis instrumenti veteris pagina testatur, Gen. XXVIII et XXXV; Daniel. VII, Amos IV, Esai LVI, Exod. XXV, Deuteron. XII. In Prophetis et Psalmis ubique. Post autem Domini Salvatoris excessum, de Ecclesia, quae erat Corinthi, in hac significatione Paulus Apostolus mentionem agit in pr. ad Corinth. cap. XI. Juvat et exteros illorum temporum testes advocare. Philo Judaeus Petri Apostoli contemporaneus (nam et cum ipso Romae collocatus dicitur, dum ibi ad Caium pro Judaeis legatione fungeretur) in lib. de Vita contemplat. ubi fidelium mores, qui sub Marco Evangelista Alexandriae degebant, describit, testatur, eos habuisse sacras aediculas, quas Semnea, sive monasteria vocabant, ubi solitarii sanctae vitae mysteriis dabant operam: quem refert etiam Euseb. lib. II Hist. Eccles. cap. 17. Vel Luciani illius impii, et christianorum hostis infensissimi, qui Apostolorum, et etiam Trajani temporibus vixit, locus extat in Philopat. unde intelligi potest, quo etiam tum sumptu, ornatu, impensa inter christianos excitabantur ecclesiae; 0912A ibi enim Critiam quemdam introducit, qui cum ab aliquo fidelium persuaderetur fieri christianus, ab eodem ubi christianorum conventus ageretur est deductus: quem quidem locum ita describit. Pertransivimus ferreas portas, et aerea limina, multisque jam superatis scalis, in domum aurato fastigio insignem ascendimus, qualem Homerus Menalai fingit esse; atque ipse quidem omnia illa contemplabar, quae insularis ille adolescens: video autem non Helenam, sed mehercule viros faciem inclinatos, et pallescentes, etc. Lampridius Lactantii contemporaneus (scripsit enim primis 0912B Constantini temporibus) in Alexandro testatur, Alexandrum ipsum, qui capessivit imperium anno Domini ducentesimo vigesimo quarto, adjudicasse christianis locum, ut ibi erigeretur ecclesia. Cum christiani, inquit, quemdam locum, qui publicus fuerat, occupassent, contra popinarii dicerent, sibi eum deberi, rescripsit, melius esse, ut quomodocumque illic Deus colatur, quam popinariis dedatur. Flavius Vopisc. de Christianorum Ecclesia Valeriani Imperatoris, qui post annum Domini circiter ducentesimum quinquagesimum septimum imperium tenuit, hoc testimonium profert ad senatum rescribentis: Miror vos, Patres sancti, tandiu de aperiendis libris Sibyllinis dubitasse, perinde quasi in christianorum ecclesia, et non in templo omnium deorum tractaretis. Evaristus autem Pontifex (ut ad nostros redeamus) qui sedem tenuit anno Domini centesimo duodecimo, titulos, id est, ecclesias in urbe Roma divisit presbyteris, quod ex libro de Romanis pontificibus constat. Tertullianus, qui floruit circa annum Domini ducentesimum, de 0912C ecclesia meminit in hac significatione in libro de Idol. item ad uxor. lib. secundo, cap. 9, lib. de veland. Virginib. cap. 13, et alibi saepe. Sed et Cyprianus, qui paulo ante Lactantium floruit, post annum Domini ducentesimum quinquagesimum, ecclesiae sub nomine Dominici mentionem egit libro de Operibus et Eleemosyn. sicut et concilium Laodicenum c. 28, relatum in cap. non Oportet, distinct. 42. Cujus nominis rationem affert Eusebius in Oratione de Laudibus Constantin. Walfrid. item, et Strab. de Reb. Ecclesiastic. cap. 7. Eodem libro de Romanis pontificibus habetur, Fabianum pontificem anno Domini ducentesimo quadragesimo quinto, quo tempore christiani tranquillitate potiebantur, struxisse ecclesias, unde sepulcra Martyrum, quae subtus terram in cryptis arenariis latebant, erectis desuper ejusmodi aedificiis, reddita fuerint clara atque conspicua, christianorum usui opportuna. S. Gregorius Nyssenus in vita Sancti Gregorii Thaumaturg. scriptum reliquit, 0912D ipsum sanctum Gregorium eodem Fabiani tempore Neocaesareae in Ponto, cujus urbis erat episcopus, universo fideli populo pecuniam et operam conferente, nobilem erexisse ecclesiam, quae ut Deo acceptissima, nullis unquam terrae labefactata sit motibus; nam licet urbs illa terrae motibus prope interierit, dicitur tamen templum illud integrum semper atque illaesum mansisse, et ne illo quidem tempore, quo Diocletiani decreto omnes dirui sunt jussae christianorum ecclesiae, ulla vi appetitum; integrum enim extasse ejusdem Nysseni tempore, qui aliis quoque locis templa atque altaria a christianis erecta, eodem Fabiano sedem tenente testatur. Denique paulo antequam scriberent Arnobius, Minucius, Lactantius, edictum Diocletiani de diruendis ecclesiis, et comburendis christianorum libris erupisse, constat ex Eusebio lib. VIII Hist. c. secundo et tertio, qui eam cladem deplorat, sicut et ipse Arnobius in fin. quarti his verbis: Nam nostra quidem scripta cur ignibus meruerunt dari? Cur immaniter conventicula dirui, in quibus summus oratur 0913A Deus, pax cunctis, et venia postulatur magistratibus, exercitibus, regibus? Et eodem tempore, ex eodem edicto aedem Bithyniae divino cultui dicatam, quam ille Dei templum recte nominat, se praesente eversam fuisse testatur Lactantius infra lib. quinto, cap. secundo, qui et suam de templis christianorum sententiam aperit lib. VI in fin. ubi docet Deo quidem in templis gratias agendas esse, verumtamen non in templis solum, sed et domi, et in ipso etiam cubili. Et libro de Ira Dei cap. 8, fatetur templa aedificare, sacrificia facere, dona conferre, Deum colentis erga ipsum Deum obsequium esse. Contra ecclesias virulentam linguam exeruit (sicut machinas olim Nabuchodonosor rex Babylonis diaboli typus, de quo quarto Reg. cap. XXV et Diocletianus ille nefarius) quidam Eustachius haereticus, contra quem coactum est concilium Gangrense circa tempora primi concilii Nicaeni. Id ita definit cap. 5 suorum Decretor.: Si quis docet domum Dei contemptibilem esse debere, et congregationes, quae in ea fiunt, anathema sit. Hanc 0913B haeresim postea ex inferis iterum excitarunt Patareni haeretici (ut scribit Hugo Ferrariensis) anno Christi 1200, quos secuti sunt Waldenses, Wiclefistae, Hussitae, Taboritae.

Quid arae volunt? Ita de Sacrificiis lib. I, cap. 20, lib. VI, cap. 1, 20 et 25, lib. VII, cap. 6, lib. de Ira Dei cap. 21. Philo Judae. in lib. quod deter. potior. insidi. Arnob. ad fin. quarti. Ea scilicet prisci Patres clamitabant adversum illos, qui ita Deo immolabant, quasi hostiis ac victimis indigeret. Id ipse ostendit Lactantius lib. VI, c. 2: Mactant igitur, inquit, opimas ac pingues hostias Deo quasi esurienti, profundunt vina quasi sitienti, accendunt lumina tanquam in tenebris agenti; vel qui ita exteriora peragebant, ut sacrificium interius, contriti videlicet cordis, humiliati ac Deo devoti, penitus omitterent. Nos vero et sacrificium interius, quo mens offertu Deo, et quidem etiam exterius a nobis ei deberi asserimus, qui scimus toties de sanctis altaribus et sacrificiis 0913C in sacris litteris mentionem fieri, Gen. IV, VIII, XII, Levit. II et VI, Numer. V, Paralip. lib. II, cap. 28, innumeris aliis in locis. Sacrificium quidem exterius Deo semper debitum, etiam naturali ratione, idcirco fuisse scribit Sanctus Thom. secunda secundae quaest. 85, articulo primo, quia naturalis ratio dictat homini, ut alicui superiori subdatur propter defectus, quos in seipso sentit, in quibus ab aliquo superiori eget adjuvari et dirigi, et quicquid illud sit, hoc est, quod apud omnes dicitur Deus. Sicut autem in rebus naturalibus naturaliter inferiora superioribus subduntur: ita etiam naturalis ratio dictat homini secundum naturalem inclinationem, ut ei, quod est supra hominem, subjectionem et honorem exhibeat secundum suum modum; et est modus conveniens homini, ut sensibilibus signis utatur ad aliqua exprimenda, quia ex sensibilibus cognitionem accipit, et ideo ex naturali ratione procedit, ut homo quibusdam sensibililibus rebus utatur, offerens eas Deo in signum debitae subjectionis et honoris, secundum similitudinem 0913D eorum, qui dominis suis aliqua offerunt in recognitionem dominii. Hoc autem pertinet ad rationem sacrificii, quod olim exhibitum Deo est etiam ipsiusmet jussu in victimis. Nunc sacrificium incruentum, ineffabile, a Christo Domino institutum, in sacrosanctissima offerimus eucharistia, de quo plura ad primum cap. lib. sexti. Unde ipse Lactantius libro de Ira Dei cap. 19, inquit: Quibus persuasum est Deo placere justitiam, eumque, quia sit dominus ac parens omnium venerantur, et precibus assiduis, ac frequentibus votis dona et sacrificia offerunt, etc. et lib. eod. cap. 8: Templa aedificare, sacrificia facere, dona conferre, etc.

Quid denique ipsa simulacra, etc. Sic saepe de simulacris, sive imaginibus Lactantius infra cap. 3, 7, 18 et 19. Tertullian. cap. 12 Apologet. Lubet autem admirari cum sancta synodo septima infelicium capitum insaniam omni lacrymarum fonte lugendam, quae sanctorum Patrum loca adversus idololatras directa 0914A detorquent impie contra Sanctorum imagines, quas pie veneratur Ecclesia; nam merito quidem gentibus exprobrabant, quod statuas, aliasve imagines adorarent, quae nil aliud essent, quam simulacra hominum mortuorum, illisque ipsis simulacris circumscripta numina esse censerent, ut iis liquet libri sexti Arnobii verbis: Sed erras, inquitis, et laberis; nam neque nos aera, etc. At vero quicumque catholicam fidem amplectuntur, non mortuorum, sed vivorum imagines (Deo enim vivunt sancti ipsius) non adorant latriae quidem, quae uni Deo debetur, adoratione, sed qua decet veneratione prosequuntur; neque in iis animo imaginibus sistunt, quasi illis ipsis finita numina censeant: sed in eos feruntur coelites, quorum imagines venerantur, quia in ipsorum recordationem, dilectionem, imitationem inde vehementer excitantur, ut ait S. Gregorius Magnus in epistola ad Secund. Caeterum jam a Christi atque Apostolorum temporibus, ipsius Christi, sanctissimaeque crucis ejus, matrisque Virginis, et ipsorum apostolorum imagines 0914B in veneratione apud fideles habitas nemo potest ambigere, qui paulisper modo sit historiis sacris imbutus. De Christi quidem imagine nulli mortalium elaborata, sed ab ipsomet Christo domino effigiata, et Abagaro Edessae principi ab eo missa, gravissimi tradunt auctores; Evagrius Hist. lib. IV, cap. 26. ubi et de ejusdem imaginis miraculis in concilio Nicaeno secundo verificatis et probatis, Joan. Damasc. de Fide Orthod. lib. IV, cap. 17, Nicephor. Hist. lib. II, cap. 7, Constantin. Porphyrogenit. apud Metaphrast. die 10 Augusti, et die 15 Novembris, in Actis sanctorum Samonis et Guriae. Quin etiam Graeci de eadem imagine festum anniversarium celebrant 17 Kal. Septembris, ut in eorum Menolog. Adrian. Pp. ejus nominis primus ad Carolum Magnum epistolam scribens, quae extat in tomo tertio Concilior. nov. edition. testatur, eamdem de imagine Christi ab eo ad Abagarum missa historiam cognitam et receptam fuisse a Stephano Pp. in concilio Romano, et de ejus 0914C miraculis etiam apud Theophanem Hist. miscel. lib. XVII et Metaphrast. ubi supra. Quo Christi ipsius testimonio pro sanctis imaginibus quodnam aliud vel firmius, vel illustrius afferri potest? Jam de statua Christi erecta a Syrophaenissa, quae ab ipso Domino sanata fuerat, cum sanguinis profluvium pateretur, ut scribunt evangelistae, proditum est ab Euseb. Hist. lib. VII, cap. 14, Damasc. de Imaginib. orat. tertia. De Salvatoris imagine in ecclesiis pingi solita extat can. synodi habitae ab ipsis Apostolis Antiochiae his verbis: Ne decipiantur salvati ob Idola: sed pingant ex opposito divinam humanamque manufactam, impermistam effigiem Dei veri ac Salvatoris nostri Jesu Christi, ipsiusque servorum contra idola et Judaeos; neque errent in idolis, nec similes sint Judaeis. Tertullian. in lib. de Pudicit. Calicum picturas recenset, in quibus pastor Christus cum ove reperta pingebatur. Crucis autem vexillo, tanquam praefixo titulo antiquitus ecclesias insigniri solitas, atque ideo quoque tituli nomine appellatas, intelligimus 0914D ex l. ultima cod. de Pagan. in cod. Theodos. et ex leg. Decernimus, cod. de episcop. et cleric. Sanctus Irenaeus, qui proximus fuit Apostolorum temporibus (is enim magistrum habuit Polycarpum Joannis Apostoli discipulum) damnat Encratitas imaginibus Christi Domini et Pauli Apostoli abutentes lib. I, cont. haeres. cap. 24. De Imaginibus vero Deiparae Virginis a sancto Luca evangelista depictis scribit Theodor . . . initio commentar. in Lucam, Nicephor. Calist. lib. II, cap. 43, lib. VI, cap. 15, lib. XIV, cap. 2, lib. XV, cap. 14. De ipsorum quoque apostolorum Petri et Pauli imaginibus ab eodem sancto Luca depictis idem Nicephor. primo Hist. cap. 43 et d. cap. 15, lib. VI. De Angelorum imaginibus, quae tunc pingebantur, meminit Dion. Areopagita Pauli Apostoli discipulus, de Coelest. Hierarch. cap. 1 et 2, quem refert Adrian. 1 in lib. adversus Pseudo-Carol. ad Carol. Magn. Denique S. Paulinus Nolanus episcopus 0915A Lactantii contemporaneus ad Severum scribens epistola 12, testis est sacras ac venerandas cruces, aliasque sanctorum imagines in absidibus ecclesiarum pingi solitas, illis versibus:

Pleno coruscat Trinitas mysterio, etc.

Atque hactenus de sanctis imaginibus in usu et cultu habitis ante tempora Lactantii, et ipsomet Lactantii tempore; nam post tempora Constantini Magni, et ab ipsomet Constantino, ubique sculptas pictasque imagines, et perpetuo deinde in Ecclesia Dei fuisse tam manifestum est, ut nulla probatione res egeat. Epiphanium episcopum hunc olim errorem habuisse ferunt de non habendis imaginibus, idque constat ex dictis ipsius haeres. 79, in lib. adversus haeres. et in quadam epistola ad Joannem episcopum Hierosolymitanum ab ipso scripta; et deinde tempore sancti Gregorii Magni Serenum quemdam episcopum Massilien. quem ipse sanctus Gregorius per epistolam vehementer increpat, quod inconsiderato 0915B zelo quorumdam Sanctorum imagines fregerit, timens ne a populo adorarentur. Neque tamen hi duo episcopi de haeresi sunt notati, cum eo tempore nondum ea de re quicquam Ecclesia decrevisset, neque illi pertinaci quodam animo id ita sentirent, ut parati non essent ecclesiae contrarium docenti assentiri. Fautores quidem ejusdem erroris fuere multi Graecorum imperatores: Leo tertius scilicet, qui propterea a Gregorio tertio communione fidelium atque imperio privatus est; Constantinus Quintus, qui a Deo Elephantiae morbo percussus interiit; et Leo quartus, cujus uxor Irene, eo defuncto, curam gerens imperii nomine filii Constantini sexti, concilium in Nicaena Urbe secundum curavit congregandum, in quo a trecentis quinquaginta episcopis opinio adversus sanctas imagines tanquam haeresis est perpetuo anathemate damnata. Hoc concilium Graeci septimam generalem synodum vocant, coactam anno Domini 781, Imperantibus Constantino et Irene ejus matre, sedente Adriano pontifice ejus nominis primo. 0915C Eam haeresim habuere Samaritae, Sarraceni, Ariani, Theopaschitae, et propiori tempore Waldenses, Wiclefistae, et alii iniquitatis et tenebrarum filii Iconoclastae, sive Iconomachi appellati, non solum in d. septima synod. generali damnati, sed et in octava universali Constantinopoli coacta sub Adriano II, in tribus Lateranensibus, in Francfordien. et denique in Tridentin., session. 25, et convicti praeclaris disputationibus Joannis Damasc., Jonae Aurelianen., Joannis Molani in eorum libris de imaginibus atque picturis, doctorum omnium in cap. Venerabiles, de Consecrat. Distinct. 3, et S. Thom. 3 part., quaest. 25, art. 3.

In libris moralibus. Qui magno damno interciderunt.

Fucum stultitiae perbiberunt. Cum hac lectione consensit cod. B. S. Salvat. antiquior: sed alter ejusdem coenobii, nonnulli Vatican. T. et P. et editio Florentina habent, succum stultitiae, etc. Ego priorem ab Aldin. et Plantinian. impressione exhibitam, 0915D et probatam Antonio Augustino, ut testatur Thomasius in notis, secutus sum; ut videlicet translatio desumpta sit a coloribus, quibus panni inficiuntur, cum dixerit hoc eodem loco, ethnicos infectos esse persuasione, etc. Sic Plin., l. XXII, c. 2. Jam vero infici vestes scimus admirabili fuco. Et Cn. Matius apud Gell., l. XX, c. 8:

Jam sensiles tapetes ebrii fuco,
Quos concha purpura imbuens venenavit.