Caput VIII.

Beatus qui erat, etc. Hunc locum, qui ex Hieremia profertur a Lactantio, nusquam reperio.

A principio. Ab aeterno; sic enim dictio illa saepe exponitur etiam in Scriptura: Ecclesiastici XXIV: Ab initio, et ante saecula creata sum, etc.

Quomodo igitur procreavit? Creationis vocabulo etiam Scriptura sacra interdum abutitur, ubi de Sapientiae increatae, et de Verbi aeterni emanatione loquitur; nam cum processio Verbi aeterni sit ineffabilis, et reveletur creaturae rationali, quae ineptissima est ad divinorum intellectionem, spiritus Sanctus ad eam explicandam uti solet multis ac variis locutionibus, 0961D quas etiam postea sancti Patres aliquoties sunt mutuati, quaeque non proprie, sed μεταφορικῶς, atque abusive sunt accipiendae. Dicitur enim divinam Sapientiam, et increatum Verbum creari, non quod ex nihilo fiat: sed ut intelligamus, Verbum non produci ex praejacente materia; item, Patrem nullam pati immutationem, aut alterationem, ut contingit in generationibus creatis. Hujusmodi autem locutiones non sunt a nobis usurpandae, sed juxta Ecclesiae sensum exponendae, sicubi in Sacris litteris, vel sanctorum patrum scripturis reperiantur.

Sive etiam rationem. Haec quae ab impressis absunt, ex cod B. recte a me restituta intelligo; nam initio sequentis capitis ait Lactantius, melius a Graecis Dei filium λόγος vocari, quia cum ille sit vox, et sapientia Dei, λόγος et sermonem significat, et rationem.

Magna inter hunc Dei Filium et caeteros angelos 0962A differentia est, etc. Superius ad ea verba cap. 9, l. II, Illum primum et maximum filium, etc. manifeste ostendimus, Lactantium veram et rectam de Dei Filio unigenito sententiam habuisse: Deum verum esse illum, ac proinde infinito ab angelorum natura distare naturam ejus credidisse. Idcirco, sicut ibi diximus, quod quando filiorum Dei nomine angelos vocat una cum Verbo divino, tunc non univoce ad ipsum Verbum et ad angelos ea appellatio referenda est, ut omnes aequaliter respiciat: sed aequivoce, id est, proprie ad Verbum divinum, improprie vero et metaphorice ad angelos: ita hoc loco monemus, quod ubi e diverso Dei Filium Lactantius Angelum vocat, ut hic, et supra cap. 10, et inf. cap. 14, juxta alteram lectionem, tunc Angeli nomen non univoce ad ipsum Dei Filium et ad angelos est referendum, sed ad angelos proprie, ut ipsorum naturam et substantiam significat, improprie vero ad Dei unigenitum, ut ea dictio non naturam ejus, sed munus et officium designat legationis et nuntiationis. 0962B Nam angelus graece, latine nuntius dicitur, quia maxima quidem omnium legatione, ad genus scilicet humanum redimendum, Dei unigenitus est perfunctus, cui nullus alius satis idoneus erat; atque hoc quidem sensu S. August. tom VI, in Tract. super, Ego sum qui sum, censet secure Christum Dominum appellari angelum posse, scilicet officio, non natura. Dicemus rursus et inf. cap. 14.

Illi enim ex Deo taciti spiritus exierunt. Et inf. Dei autem spiritus et vivunt, et manent, etc. Quam vereor, ut sentiat, angelos ex Dei substantia! quod de animis hominum illum alicubi dixisse ostendi supra ad cap. 13, lib. II. Sibi cavere lectorem moneo.

Ille vero cum sit et ipse spiritus, tamen cum voce ac sono ex Dei ore processit, sicut verbum, etc. Jam conatur explicare filii emanationem a Patre, et quare Verbum Dei appelletur. Sed rem tantummodo circuit, non attingit, idque mirum cuiquam esse non debet; nam sanctissimae Trinitatis mysterium multis 0962C saeculis in Dei Ecclesia fuit maxime occultum atque reconditum. Ille quidem inepte vocalis verbi creati similitudine utitur, ut nos in cognitionem manu ducat increati illius divini Verbi. At vero non vocalis verbi similitudine aliqua, sed mentalis, quod est in nobis, ut ait S. Aug. XV de Trinit. cap. 11, sicut in aenigmate videtur utcumque Dei Verbum. Ipse etiam Lactantius fatetur hoc loco, Deum Patrem mente illud concepisse: et quidem cum Deus sit omnino incorporeus, nonnisi secundum intellectualem emanationem generatio divina intelligi potest. Rejectis igitur, quae a Lactantio afferuntur, nos catholica veritate sitientem lectorem imbuamus. Principio mentis verbum nihil aliud est, quam notitia, seu conceptus mentis; S. Aug. lib. IX de Trinit. cap. 7 et 11, et lib. XV cap. 10, S. Thom. p. p. quaest. 34, art. 1, et in Joann. cap. 1. Hic conceptus interior, quem alicubi vocat speciem S. Thom. ut in I Sent. distinc. 27, quaest. 2, art. 2, aliquando conceptionem rei intellectae, ut I cont. Gent. cap. 11 et intentionem 0962D intellectam, ut IV cont. Gent. cap. 11, et conceptionem intellectus, ut eod. lib. c. 12, proprie et propriissime dicitur verbum, quia mediante illo anima loquitur; S. August. d. cap. 10. Est enim in mente dictio vera et propria, atque locutio, et proprium ac verum dicere et loqui, quod est intelligere; et consequenter verum et proprium verbum, ipse videlicet mentis conceptus, multo id quidem magis verum ac proprium, quam vocale verbum; et nomen verbi praecipue mentis conceptum significat, ut docet S. Augustinus ubi supra. Ob id periculo non vacaret illa positio, qua quis assereret conceptum mentis non esse proprie Verbum; quoniam Verbi nomine in ea significatione, qua significat notitiam, significat quoque Dei Filium. Si ergo improprie significaret conceptum, improprie quoque significaret Dei Filium, ac proinde Filius Dei improprie esset Verbum, et consequenter non esset Verbum: 0963A quae sunt haeretica, et contra illud Joann. I: In principio erat Verbum, etc. S. Thom. in I Sent., distinct. 27, quaest. 2, artic. 1, docet absque omni dubio confitendum esse, Dei Filium esse Verbum, et proprie Verbum dici; et p. p. quaest. 34, art. 1. ad primum asserit errorem esse Arrianorum, negare filium Dei proprie Verbum esse. Jam quomodo Verbum increatum in mente divina producatur, docet idem ille totius divinae pariter atque humanae sapientiae vertex S. Thom. IV cont. Gent. cap. 11: plures videlicet esse intelligendi modos, atque gradus, ut plures sunt gradus intellectualis vitae. Nam intellectus humanus licet se ipsum intelligere possit, tamen suae cognitionis initium ab extrinseco sumit, quia non intelligit absque phantasmate; ergo in angelis est perfectior intelligendi modus, quorum intellectus ad sui cognitionem non procedit ex aliquo exteriori: sed per se cognoscit se ipsum. Abest tamen aliquid omnimodae et absolutae perfectionis, quia licet intentio intellecta sit eis omnino intrinseca, non tamen 0963B ipsa intentio intellecta est eorum substantia, quia non est idem in eis intelligere et esse. Ultima igitur perfectio vitae competit Deo, in quo non est aliud intelligere, et aliud esse: unde oportet, ut intentio intellecta a Deo, id est, Verbum ipsius, sit ipsa divina essentia. Igitur in Deo se ipsum intelligente est Verbum Dei, quasi Deus intellectus, sicut verbum lapidis in intellectu est lapidis intellectus. Quia vero intellectus divinus non exit de potentia in actum, sed semper est actu existens, necesse est, ut se ipsum semper intellexerit; et ex hoc quod se ipsum intelligit, oportet ut Verbum ipsius sit in ipso, et sic Verbum Dei semper in Deo extitisse, et ideo coaeternum illi esse. Rursus, cum intellectus divinus non solum sit semper actu, sed etiam sit ipse actus purus, oportet, ut substantia intellectus divini sit ipsum suum intelligere, quod est actus intellectus: esse autem Verbi interius concepti, sive intentionis intellectae, est ipsum suum intelligi, idem ergo esse 0963C est Verbi divini, et intellectus divini, et consequenter ipsius Dei, qui est suus intellectus: esse autem Dei, est ejus essentia, vel natura, quae idem est, quod ipse Deus. Verbum igitur Dei est ipsum esse divinum, et essentia ejus, et ipse verus Deus. Denique productio Verbi in mente divina est propriissime generatio, et Verbum productum propriissime Dei filius, ut demonstratur ex definitione generationis proprie dictae, quam elicit S. Thom. p. p. quaest. 27, art. 2 ex Aristot. VIII, Ethic. et VII Metaphysic. Generatio enim est origo viventis a principio vivente conjuncto in similitudinem naturae. At vero in divinis Verbum divinum vivum procedit a Patre vivo, et reperitur ibi principium conjunctum cum generante et genito; nam essentia divina, quae Patri est intima, et radix generationis, conjungitur, sive potius communicatur eademmet filio genito. Et Verbum procedens procedit secundum rationem similitudinis, quia conceptio intellectus est similitudo rei intellectae: et in eadem natura; nam in Deo idem est 0963D intelligere et esse. Ibi igitur propriissime Dei filius ac multo magis filius, et generatio, quam in rebus creatis. Nam sicut edocet S. Thomas p. p. quaest. 13, art. 5 et 6, quoniam aliqua reperiuntur in Deo, et in creaturis, nobiliori et perfectiori modo sunt in Deo, et prius dicuntur de eo.

Merito igitur sermo et Verbum Dei dicitur. Sermo quidem, Sapientiae XVIII, Joann. XVII, et a Patribus Tertulliano adversus Prax. Cyprian. adversus Judae. lib. II, cap. 1 et 5, qui referens illud Joann. I: In principio erat Verbum, pro Verbo, ponit, Sermonem; et August. qui illud enarrans Joann. XVII: Sermo suus veritas est, etc. docet nihil referre utrum Sermonem dicamus, an Verbum; et Hilario, qui nunc Verbum, nunc Sermonem vocat in libris de Trinit., Hieron. item super Epist. ad Ephes. Congruentius tamen Verbum vocari videtur, quam sermonem, quoniam Verbum proprie unam rem, et unicam vocem 0964A significat; sermo vero unicam et plures. Ergo ad ostendendum Dei filium esse unicum et simplicissimum, quatenus Deus est, congruentius Verbum appellatur, quam sermo.

Nostri spiritus dissolubiles sunt, quia mortales sumus. Hic per spiritum putarim flatum intelligi; nam de sermone et locutione dicere pergit: de animis quidem nostris illud asserere non est censendus, qui ubique illos doceat esse immortales.

Quanto magis Dei vocem, etc. Sic paulo infra: Si quis miratur ex Deo Deum prolatione vocis, etc. Omnes ejusmodi locutiones cavere oportet. Loca, quae profert Scripturarum, de ore cordis et mentali verbo loquuntur.

Quorum alterum, qui posterius regnavit, Trojanae urbis excidium centum et quadraginta annis antecessit. Haec lectio, quae in uno Vaticanorum habetur, procul dubio vera est ac germana lectio; et in eo quidem quod dicit, Trojanum excidium ante Salomonem extitisse, (nam de numero annorum postea dicam, 0964B cunctis chronographis, et Lactantio ipsi consentiens), cum altera lectio fere omnium aliorum mss. et impressorum, quae habet quorum alter, etc., contrarium sensum efficiat, dicatque Salomonem extitisse ante Trojanum excidium, quod sane historiae temporum, et ipsius Lactantii sententiae alibi expressae valde adversatur. Ille quidem extremo primi horum librorum ab excidio Trojano ad ea tempora, quibus haec ille scribebat, computabat annos mille quadringentos et septuaginta: scribebat autem, ut supra ostendimus, anno a Christo nato trecentesimo secundo. Quare si ex ea summa annorum mille et quadringentorum septuaginta subtrahas annos ducentos et sexaginta novem, qui fluxerunt a morte Christi ad Lactantii scriptionem, profecto unus annus superque mille et decem ab excidio Trojano ad Christi Domini obitum secundum Lactantii supputationem interfluxerint. Jam vero si vulgatam lectionem sequare, addasque huic summae annos centum 0964C et quadraginta, quos fluxisse velis a Salomone usque ad Trojanum excidium, totum tempus, quod a Salomone ad Christi excessum fluxit, unius fuerit ac praeterea mille et trecentorum quadraginta annorum; quod utique cum dicto Lactantii vehementer pugnat, asserentis infra cap. 16 et 18 hujus libri, ut ibi dictum est in notis, a Salomone ad obitum Christi nonnisi mille ac decem annos cucurrisse. Contra vero si nostram lectionem amplexus dictae summae unius superque mille et ducentorum annorum subtrahas annos centum et quadraginta, quos a Tro jano excidio ad Salomonem usque fluxisse contendimus, omnia sibi invicem Lactantii dicta consentire videbis, et summam effulgere unius anni, superque mille et sexaginta annorum, qui a Salomone ad Christi Domini obitum juxta Firmiani sententiam interfluxerint. Nec tamen mirere, quod plures anni emergant, nempe unus et quinquaginta supra dictam summam annorum mille et decem, quae d. cap. 16 continetur; nam utrobique idem fere tempus designari 0964D intelliges, si animadverteris, hic quidem curriculum annorum fieri, ab excidio Trojano usque ad natalem diem Salomonis, et ab eodem natali usque ad Christi obitum: ibi vero non ab ortu Salomonis, sed a tempore quo jam regnabat, et prophetiam illam, quam ibi recitat Firmianus de Christo, enuntiabat sumi annorum exordium usque ad Christi Domini obitum volutorum. Salomon autem regnavit annis quadraginta, ut ex Sacra Scriptura constat, in tertio Regnorum cap. II, et secundo Praetermissorum c. IX, ex Josepho VIII Ant. cap. 7, et Lactantio inf. c. 13. Vixit quatuor et nonaginta, ut idem Josephus tradit cap. 7, ita ut ab ortu Salomonis usque ad prima tempora, quibus ille de Christo fuerit vaticinatus, sane quidem unus ille et quinquaginta anni fluxisse potuerint, et insuper anni tres. Ex quibus ita omnino scripsisse Lact. verisimillimum est, non autem alio modo memoriae lapsu, sicut Vives censuit ad cap. 20 0965A lib. XVIII Civit. S. August., et hic Thomasius in notis. A Trojano excidio ad Lactantii scription., anni. 1470 E quibus demptis, qui a morte Christi ad Lact. script. interfuerunt, annis. . . . . . 269 Remanent ab excidio ad Christi obitum. an. 1201 Quibus additis a Sal. ad excid. juxta hic vulg. lectionem annis. . . . . . . . . . . . . . 140 Fient a Salom. ad Christi obitum anni. . . . 1341 Contra Lactantium, qui inf. c. 16 a Salomonis prophetia usque ad Christi obitum computat annos. . . . . . . . . . . . . . . . 1010 Rursus ab excidio ad Christi obitum an. . . . 1201 E quibus subtractis, qui ab excidio ad Salomonis ortum fiunt, juxta hujus loci germanam lectionem, annis. . . . . . . . . . 140 Remanent ab ortu Salomonis ad Christi obitum 0965B anni. . . . , . . . . . . . . . . . . . 1061 E quibus subtractis, qui ab ortu Salomonis fuerunt usque ad tempus quo prophetabat, annis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Remanent a tempore prophetiae Salomonis ad Christi obitum anni. . . . . . . . . . . 1007

Centum et quadraginta annis antecessit. Chronologi non consentiunt; Euseb. enim annis 170; Glarean. 147.

Verbo Dei. Tertullianus: Cyprianus sermone Dei.

Et spiritu oris ejus. Ald. et Plantin. et in spiritu, etc. Ego retinui lectionem Florent. edit. quam habent Septuag., Vulg. et Cypr. Sed Tertull. adversus Prax. et alibi, et Spiritu ipsius.

Verbum bonum. Tertull. II, adv. Marcion., Cyprian. II Testimon. cap. 3, sermonem bonum.

Item Salomon, etc. Profertur hic locus ex cap. XXIV Ecclesiast. qui liber cum non sit Salomonis, 0965C sed Jesu Sirach, ut ex prologo illius libri in Bibliis apparet, illorum tamen temporum consuetudo obtinuit (quod notat S. August. lib. XVII Civit. c. 20) , ut Salomonis diceretur, vel propter eloquii similitudinem, vel quia ex Salomonis sententiis collectus videretur. Ideo non solum a Lactantio citatur sub nomine Salomonis, sed etiam ab aliis Patribus, Cypriano, qui hunc eumdem locum profert. II adv. Judae. cap. 1, Clem. Alexand. VII Stromat., Basil. contra Eunom. lib. IV, Nazianz. Orat. 8 et quamplurimis aliis; concil. item Carthagin. III, cap. 43.

Ego, inquit, ex ore Altissimi prodivi ante omnem creaturam. Cum Lactantio concordat Cyprianus: lectionem vero Septuaginta, qui habent, Ego ex ore Altissimi prodivi, nec plura, exhibet S. Ambrosius lib. IV de Fid. cap. 4, Vulg.: Ego ex ore Altissimi prodivi primogenita ante omnem creaturam.

Ego in coelis feci ut oriretur lumen indeficiens. Haec non habentur apud Septuaginta, sed in Vulg. et apud Cyprian.

0965D Et nebula texi omnem terram. Ita et Cyprianus: at Septuaginta, et sicut nebula obtexi terram; Vulgata, Et sicut nebula texi omnem terram.

Ego in altis habitavi. Quod apud Septuaginta legitur, ἐν ὑψήλοις, ita effertur a Lactantio, in altis. Cypr. cod. variant; nam quidam sic habent: quidam vero in altissimis, et versio recens latina, ex Septuag. et Vulg.

Et sine ipso factum est nihil. Hic punctus fit: et deinde sequitur, sed melius Graeci, cum ita novem Vaticani et omnes impressi: duo vero ex iisdem Vatic. et sine ipso nihil factum est. Hic punctus; et deinde, sed melius Graeci, etc. Unus autem etiam Vatic. et sine ipso factum est nihil: hic duo puncta fixa sunt et deinde sequitur continenter, Quod factum est in ipso vita erat. Hic rursus punctus et deinde sequitur, sed melius Graeci, etc., ex quibus lectionibus satis perspicue intelligi posse videtur, ita locum illum 0966A Evangelii Joannis a Lactantio fuisse interpunctum et lectum, et sine ipso factum est nihil. Quod factum est in ipso vita erat, ut illa, quod factum est, non ad illa priora, et sine ipso factum est nihil, sed ad posterioris coli verba, in ipso vita erat, pertinere censuerit, contra quam putaverunt Chrysostom., Theophil., Eutym. Chrysost. enim 4 Homil. in Joan.: Cum dixerimus, inquit, sine ipso factum est nihil, non id perfecto puncto notemus: at haeretici opinantur; hi enim cum velint spiritum creatum esse, sic legunt: Quod factum est in ipso vita erat. Verum nulla profecto ratione haec intelligi potest oratio. Theophilact. in Commentariis: Pneumatomachi, qui Spiritum sanctum negant Deum, hanc particulam sic legunt, et sine ipso factum est nihil. Deinde hoc loco facto puncto, legunt quasi ab altero principio, quod factum est in ipso, etc., et interpretantur locum istum juxta suam mentem, dicentes, quod hoc loco Evangelista de Spiritu sancto disserat, dicens, quod factum est in ipso, hoc est Spiritus sanctus, vita erat. Hoc autem dicunt 0966B Macedoniani, conantes ostendere Spiritum sanctum esse Creaturam, et enumerare cum iis, quae facta sunt. Nos autem non sic: sed puncto facto postquam dixit, quod factum est, novum principium legimus, in ipso vita erat, etc. Eadem fere Eutymius. At vero quantumvis punctum statuas post verbum nihil, locus ille minime patrocinatur errori, nec quicquam facit pro haereticis; et quidem hoc modo legunt Cyrillus, August, et S. Thom. p. p. quaest 18, art. 4, et Bibl. Complutens. ut quidam referunt, licet omnes codices Bibliorum bibliothecae meae, praesertim excusi Romae Sixti V jussu anno 1593, prorsus habent sicut Chrysostomus.