Caput XIII.

Sine patris officio virginali utero procreatus est. Observa locum adversus Carpocratitas et Cerinthianos, qui Christum ex semine Joseph fuisse conceptum blasphemabant. Sic supra cap. 12: Sanctam Virginem, etc. et infr. cap. 5, in pr.

Ut mediam inter Deum et hominem. Id est, inter 0972B divinam et humanam naturam. Sic infra c. 25: Fuit igitur, inquit, et Deus, et homo inter Deum et hominem medius constitutus, etc. His locis Christus Dominus a Lactantio vocatur medius. At d. cap. 25, mediator dicitur. Differt autem dicere, Christum esse medium, vel esse mediatorem, ut docet S. Bonavent. in III Sentent., dist. 19, quaest. 2. Nam medius dicit convenientiam cum extremis; mediator non tantum convenientiam, sed etiam officium reconciliationis: ille Graecis μέσος est, hic vero μεσίτης, ut ipse Lactantius tradit d. c. 25. Ergo ut ibi scribit S. Bonaventura, Christus dicitur medius inter divinam et humanam naturam, quia concurrunt in eo duae illae naturae sicut in una persona, in quantum est una persona in duabus illis, non in divina tantum, neque in humana tantum, sed in utraque. Dicitur medius alio quoque modo, quia extiterunt in eo proprietates duabus naturis conformes, beatitudo videlicet simul et mortalitas: in ea cum Deo confertur, in hac cum homine.

0972C Substantiam gerens. Substantia hic non est φύσις, id est natura, ita ut intelligatur Christum Dominum gerere mediam substantiam, id est, naturam quamdam quasi tertiam inter divinam et humanam, ex eisdem, divina et humana, confusis simul ac mixtis conflatam et constitutam, ut delirus somniabat Eutyches, in Constantinopolitano et Chalcedonen. concilio sub Leone I, in Hispaliense II, et ab ipsomet Leone, in multis ejus epistolis, praesertim in 14 ad Synodum Ephesinam, et 17 ad Pulcheriam Augustam condemnatus, disputationibusque refutatus a Gelasio Papa, Damasc. III de Fide Orthod., Boetho de Duab. nat., S. Thom. IV, cont. Gent. cap. 35. Quia non unam, sed duas naturas ita gessisse Christum Dominum confitemur, divinam scilicet et humanam, ut utraeque perfectae, impermixtae, atque inconfusae permanserint, et nequaquam altera in alteram sit transmutata; et ideo ex utrisque naturis, et in utrisque naturis Christum consistere profitemur: in utrisque quidem, quia utraeque manent; ex 0972D utrisque vero, quia utraque, adunatione manentium, una fit persona Christi, ut concilium ipsum Chalcedonense definit, et fuse docet Boeth. in d. lib. de Duab. natur. Neque etiam hic accipitur substantia, pro οὐσια, id est essentia, vel pro οὐσίασι, id est, substantia: sed proprie pro ὑπόστασι. Nam quae dictio Latinis substantia eadem est Graecis ὑπόστασις. Verumtamen quia proprie, principaliter, et maxime substantiae dicuntur primae substantiae, id est, secundarum substantiarum individua, quae in natura rationali et intellectuali dicuntur supposita, et personae, in hoc proprio accipitur significatu hoc nomen ὐπόστασις, ut individuum, suppositum, personam significet, quemadmodum docet Boethus ubi supra cap. 3, et S. Thomas in III part. quaest. 2, art. 3, ad 2. Ita igitur et substantia. Quare, inquit Lactantius, ut mediam substantiam gerens, id est, ut media persona existens inter Deum et hominem, id est, inter divinam et humanam 0973A naturam, quippe quae ex duabus et in duabus naturis consistit modo, quo diximus, nostram hanc fragilem imbecillemque naturam, quasi manu ad immortalitatem posset educere.

Ex utroque genere permixtum, etc. Quaestio fuit olim diu agitata, utrum terminus unionis Verbi increati ad humanitatem esset persona simplex, vel composita; et multi Theologi veteres id non ausi sunt affirmare, ut novimus ex Magist. sentent. in 3, distinct. 2, S. Thom. quaest. 2, artic. 3; Bonav. art. 1, quaest. 2; Scot. quaest. 3; Durand. quaest. 3; Richard. art. 2, quaest. 2; Gabriel. quaest. 1, art. 3; Marsil. quaest. 6, art. 3, dub. 3, Almain., quaest. 1, conclus. 2, Alens. III part., quaest. 6, memb. 2, art. 5, Cajetano in III par. quaest. 2, art. 4, et in I par., quaest. 3, art. 8. Aiebant enim compositionem absolute dictam in suo formali conceptu dicere imperfectionem in utroque componente, et ideo repugnare divino Verbo. Sed facile respondetur id verum esse in aliis compositionibus, in quibus componentia ex 0973B sua natura instituta sunt, et ordinata ad componendum; in illis enim componentia perficiunt se invicem, et compositum est perfectius singulis componentibus, et ideo talis modus compositionis dicit imperfectionem. At vero in hac admirabili compositione, Verbum non est natura sua ad hanc, vel ad ullam aliam compositionem ordinatum, quamvis ex gratia sese accommodet ad componendum hunc hominem, in quo non ipsum perficitur, sed humanitas. Nec quicquam suae demitur perfectioni, quia non mutatur nec aliquid suae perfectionis amittit; et propterea hoc compositum simpliciter, seu intensive, non est perfectius altero componentium, scilicet Verbo; quia illud est simpliciter infinitum, in se continens eminenter quicquid perfectionis est in humanitate: extensive autem includit formaliter aliquam perfectionem, quam non includit solum Verbum. Ac denique quamvis esse Verbi secundum se non resultet ex Verbo et humanitate, tamen esse hujus hominis, ut sic ex unione 0973C utriusque resultat; nec aliud quidquam est de ratione compositionis aut compositi formaliter loquendo, quam ut sit vere unum ex plurium rerum reali unione resultans. Et haec ratio formalis compositionis non dicit imperfectionem in utroque componerte aut ad summum in altero: reliqua vero, quae imperfectionem important, accidentalia sunt ad rationem compositionis ut sic. Ergo quia, ut dictum est, Christus est unum quoddam ex diversis rebus (et est ratio e S. Basil. sumpta ad fin. II cont. Eunom.) , et ideo negare cogimur, hujus unionis terminum simplicem esse, et consequenter compositum affirmare; sunt enim haec duo plane contradictoria. Et confirmatur etiam, quia magis compositus est Christus, ut hic homo, quam sola humanitas; Christus enim intrinsece includit humanitatem, et aliquid aliud. Idcirco recentiores omnes theologi docent, absolute et simpliciter dicendum esse, terminum unionis Verbi increati ad humanitatem esse personam compositam, eamque unionem esse veram et propriam compositionem; 0973D S. Thom. in III par. quaest. 2, art. 4, et est conclusio definita in V synod. Action. VIII, Can. 4 et 7, et in VI synod. Action. IV, epist. 1, Agathon. Action XI, epist. Sophron., Action XIII, Canon 6, et in concilio Lateranen. sub Martin. III, consultat. V, Canon 17, condemnat eos, qui quae 4 ubi confirmantur Canones Synodi, et consulta de Christo in illis conciliis sunt definita, negant proprie et secundum veritatem dicta esse; et ibidem Canon. 6, definit proprie, et secundum veritatem in duabus et ex duabus naturis subsistere: illa vero particula, ex, procul dubio compositionem designat. Hoc et sancti Patres fatentur; Dionys. cap. 1, de Divin. nomin. et cap. 3, de Eccles. Hierarch., par. II., Damascen. lib. III, c. 3 et seqq., Greg. Homil. 38, in Evang., Athanas. initio Oration. Quod unus sit Christus, Petrus Diacon. de Incarnat. et Grat.: A Sanctis, inquit, Patribus adunatione divinitatis et humanitatis Christus Dominus 0974A compositus praedicatur; idque definitum dicit in quodam concilio Antiochen. contra Paulum Samosatenum. Ut igitur hanc compositionem et hujus unionis veritatem explicarent, usi quoque sunt Patres aliis nominibus, scilicet mixtionis, vel commixtionis, ut hoc loco Lactantius, et Euseb. Emis. in Homil. super illud Joan. III: Amen, amen dico vobis, non est servus major, etc. Gregorius Nazianz. compositionem hanc vocat novam mixturam, et admirandam temperationem in Orat. 42, Tertullian. de Carn. Christ. et Apologet. cap. 21, dicit in Christo esse hominem mixtum Deo; et ita fere Hilar. lib. II, de Trinitat. cap. 13. Item usi sunt nomine adunationis, copulationis, ex duobus conjunctionis; ut Chrysost. Homil. 10, in Joann., Justin. lib. de Ver. Fid. expos. ad fin., Cyrill. epist. ad Nestor. Item nomine concretionis, ut Cypr. lib. II, advers. Judae. c. 10: Homo, inquit, et Deus Christus, ex utroque genere concretus. Locutiones tamen, quae mixtionem dicunt, non sunt proprie accipiendae, quia cum utraque natura 0974B in se perfecta inconfusaque permanserit, ut contra Eutychen fuit constitutum, ibi proprie mixtio, vel mixtura esse non potuit: sed usurpatae sunt a sanctis Patribus, ad insinuandam duntaxat hujusce compositionis veritatem. Nos autem ab eis omnino temperare debemus, nec Patres, ut ait S. Aug. IV de Doctr. Christ. cap. 3, in verbis omnibus imitari, quia pares eis gratias non habemus.

Fatigata est Aegyptus. Ita est Cyprianus II Testimon. cap. 6, secutus Septuaginta, ἐκοπίασεν Αἴγυπτος, pro eo, quod est in Vulgata juxta Hebraicam litteram, labor Aegypti.

Et Saba viri alti. Ita prorsus scribendum, ut Saba conjungatur cum viri alti, nullo interjecto puncto, sicut mendose in omnibus Lactantii exemplaribus; ita enim intelligitur, viros altos Saba transgressuros esse etc., juxta lectionem omnium Bibliorum Hebr., Graec., Latinor., Tertull. adv. Prax., Cypriani ubi supra, et aliorum Patrum. Pro eo quod hic habet Lactantius 0974C Saba, Septuaginta, Vulgata, Tertull. et Cypr. habent, Sabaim: sed nihil refert, quia utroque nomine Sabaei intelliguntur, illi scilicet, qui a Saba filio Chus, de quo X Genes. descenderunt, eamque partem Felicis Arabiae incoluerunt, quae ad Mare rubrum, sive Arabicum appellatum vergit; hic enim in Hebraeo habetur . . . Alii Sabaei sunt descendentes a Saba filio Regma, de quo eod. c. Genes. illius accolae partis Arabiae Felicis, quae magis vergit ad sinum Persicum. Unde Plin. lib. VI, cap. 28, dixit, Sabaeos ad utraque maria porrectis gentibus habitare; intelligitur enim de mari Arabico, sive rubro, ac de Persico, et de utraque gente Sabaeorum, tum eorum qui a Saba filio Chus, tum etiam eorum qui a filio Regma duxerunt originem. Quanquam profani scriptores hanc nobis e Sacris litteris cognitam distinctionem ignotam habuerint: sed utrosque tanquam unam gentem descripserint; et tam Graeci, quam Latini, utrumque Saba, et ab ipsis denominatos Sabaeos, nullo appellationis discrimine nominarint, 0974D quod et Perer. notat ad Genes. ubi supra. Verum Hebraei ita utriusque nomen discriminant, ut Saba filium Chus prima littera scribant per Samech, quod est s tenue, et exile: filium autem Regma prima littera designent per scin, quod est s crassum. Vid. Isidor. lib. IX, Orig. cap. 2, sub num. 30. Unde ille recte Seva, et ab eo Sevaei, hic autem potius Sceva, et ab eo Scevaei viderentur dicendi. Utriusque populi meminit Psalmus LXXI, ubi quod in Hebraeo est, Reges Sceva, et Seva, in Vulg. et apud Septuaginta legitur, Reges Arabum et Saba dona adducent, etc. Videlicet S. Hieron. et Septuaginta, pro Sceva, vertentes Arabum, designare voluerunt progeniem a Saba filio Regma descendentem, Arabiaeque Persici sinus imperitantem.

Et post te ambulabunt vincti compedibus, et adorabunt, etc. Septuaginta, Et post te sequentur vincti manicis, et transibunt ad te, et adorabunt te. Sed cum 0975A Lactantio omittente illa, et transibunt ad te, consentit Vulg. Cyprianus II Test. cap. 6, Cyrill., Euseb. Demonstrat V.

Et te precabuntur. Ita Vul., sed Cyprianus, et ipsemet Lactantius inf. cap. 29: Et in te precabuntur, cui lectioni consentiunt Septuag. καὶ ἔν σοι προσεύξονται.

Hieremias. Locus hic non in Hieremia reperitur, sed in Baruch. cap. III, qui et a S. Augustino sub nomine Hieremiae citatur lib. XVIII Civit., cap. 32, Cypr. II Testim. cap. 6, Chrysost. Homil. de Trinit., Cassiodoro in Psalm. LXXXI. Nam cum Baruch esset Hieremiae scriba, et discipulus, quamplurimi veterum citare solent testimonia libri Baruch sub nomine Hieremiae, praesertim Clemens Alexand. pr. Pedagog. cap. 10, Hilar. IV, de Trinit., Basil. IV, contra Eunom., Ambros. pr. de Poenit. cap. 8, et pr. Hexaemeron cap. 14, alii.

Et non deputabitur alius absque illo, qui invenit omnem viam prudentiae. Septuag. et non aestimabitur alius ad eum, adinvenit omnem viam scientiae. Vulg. 0975B et non aestimabitur alius adversus eum, hic adinvenit omnem viam disciplinae. Sed Cyprianus prorsus ut Lactantius totum hunc locum refert.

Thronus tuus. Ita Graece est apud Paul. ad Hebraeos I: ὁ θρόνος σου; et ita legit Aquil., Symmach., Tertull., Cyprian. Qua de re vid. Euseb. super hunc locum, Hieronymum ad Principiam, Chrysostomum.

Virga aequitatis. Ita et Cyprianus, pro eo, quod in Vulg. et apud Septuag. habetur, virga directionis.

Et odio habuisti injustitiam. Sept., Vulg., Tertull., Cyprian. iniquitatem: Aquila vero, teste Eusebio, ἀσέβημα, impietatem.

Oleo exultationis. Ita Septuaginta, ἐλαίῳ ἀγγαλλιάσεως; et ita quoque Cyprian., S. August., Hieron. pro eo quod Vulgata, Tertull., Aquila legunt, ἐλαίῳ χαρᾶς, oleo laetitiae; al. ἐλαίῳ ἀγλαίσμου, oleo nitoris, et splendoris, sicut Symmach.; quae lectio prope abest ab Hebraeo sason, id est, venustatis, gloriae, ornamenti.

Et homo est; et quis cognovit eum? Sic Septuaginta totum hunc locum, nisi quia ibi, ut in Vulg. 0975C pro. cognovit, legitur cognoscet, ut etiam eumdem locum referunt Tertull. et Cypr. adv. Judae. et Epiphan. I cont. Ebionit. Qui quidem locus cum paulo aliter habeatur in Vulgata, videlicet, pravum est cor omnium, et inscrutabile: quis cognoscet illud? Putaverunt aliqui, hodie apud Hierem. non extare.

Et mittet eis Deus hominem, etc. Septuag. Et mittet eis hominem, qui salvabit eos, judicans salvabit eos. Vulgata, Et mittet eis Salvatorem et propugnatorem, qui liberet eos.

Et exsurget homo. Ita et Cyprianus juxta Septuaginta: sed Symmach. pro homo, maluit, ut Vulgata, σκῆπτρον, sceptrum, vel virga.

Non intellexerunt in operibus Domini. Sic habet cod. B. et Cyprianus adversus Judae. lib. I, cap. 3, et Septuag. At in Florent., Aldin., Plantinian. editione legitur, ut in Vulgata, non intellexerunt opera Domini.

Et qui exsurget. Ita Cyprianus I Testimon. cap. 21, 0975D et Pauli Interpres ad Hebraeos cap. XV; Septuaginta, καὶ ὁ ἀνιστάμενος, et qui consurgit.

In eum gentes sperabunt. Ita Interpres Paul. ubi supra, et Cyprianus in mss. e quibus Pamel. pro in illo, contra impressiones Vulgatas cudendum curavit in illum. Septuaginta juxta Romanam recentem editionem habent, ἐπ᾽ αὐτῷ, in ipso, quamvis Pamel. graece legerit, ἐπ᾽ αὐτὸν.

Et erit requies eorum in honore. Suspicor Lactantii Biblia in dictione, eorum, mendum habuisse; nam prophetia illa de Christo dicitur, et Septuaginta ac Cyprianus habent, et erit requies ejus honor. Vulg. et erit sepulcrum ejus gloriosum.

Spiritus scientiae et pietatis. Ita legendum, ut in B. T. P. et Plantin edit., non ut in Florentina et Aldina, Spiritus pietatis; nam illa scientiae et, sunt apud prophetam ipsum, et Cyprianum.

Et implebit eum spiritus timoris Domini. Concordat 0976A haec lectio Lactantii cum Vulgata ac Cypr. II Testimon. c. 11, quanquam Septuaginta ita distinguunt, ut post, eum, ducatur virgula, Spiritus scientiae et pietatis replebit eum, spiritus timoris Domini.

Et parabo regnum ejus. Ita legitur in B. T. P. Septuag., Vulg., Cypr. advers. Judae. lib. I, cap. 15, et lib. II, cap. 11, pro eo quod est hic in impressis, et parabo semen ejus.

Et civitatem, quam de suo nomine Hierosolyma nuncupavit. Non eam Salomon condidit, ut falso tradit Lactantius hic et infra cap. 13. Quomodo enim Scriptura Sacra toties de ea mentionem faceret, dum de temporibus Josue, Judicum, Regum sermonem habet, quae sane multo antea fuerunt, quam Salomon nasceretur? Josu. cap. X, XII, XV, XVIII; Judic. I et XIX. Reg. lib. I, cap. XVIII, lib. II, cap. V, VIII, IX, X et alibi. Condita vero creditur a Melchisedech rege circa annum a mundi origine bis millesimum et vigesimum tertium tempore Abraham, et Hebraice Salem, Graece Solima dicta; atque ab eo quinquaginta annis 0976B possessa videtur, quam deinde Jebusaei a Jebusaeo filio Chanaam prognati occupaverunt, a quibus Jebus et Jebusaeum aliquandiu est appellata, quo tempore Josue illius regem occidit. Tenuerunt autem eam Jebusaei annos octingentos et viginti quatuor; tantumque urbis firmitati fidebant, ut Davide rege ipsam oppugnaturo, per contemptum caecos, claudos ac mutilos in moenibus collocarent, jactantes hosce ad propellendum hostem sufficere. Sed cum expulsis Jebusaeis David urbe potitus esset, eam instaurans, et arce muniens, totius Judaeae Metropolim fecit; ac deinde Jerusalem, quasi Jebus Salem, littera b in r euphoniae gratia mutata, Graece autem inflexo vocabulo, Hierosolyma est appellata. Eupolemus tamen apud Euseb. lib. IX. Praeparat. a templo quod Salomon in ea magnificentissimum extruxit, Hierosolymam, quasi ἱερὸν τοῦ Σαλομῶνος nuncupatam putat; ἰέρον enim Graecis templum est, eo quia sit sacrum. Lactantius vero cum et ipse putarit eam Urbem a Salomone denominatam, 0976C ea denominatione deceptus, falso credidit a Salomone conditam. Strabo a Moyse aedificatam scribit lib. XVI. Sed praeter notata loca videndi sunt Josephus VII Antiquit., cap. 3, et lib. VII, de Bello Judaic. cap. 18, et Hegesippus. Item Hieronym. de locis Hebraicis ad Dardan. et ad Damasc. Suidas in Melchisedech.

Qui illam aedificaverunt. Vulgata, qui aedificant eam. Septuaginta aedificantes.

In vanum vigilavit. Ita et Septuag. εἰς μάτην ἀγρύπνησεν; et eodem modo iste locus citatur aliquoties a S. Hieronymo, et a Cassiano lib. XII, cap. 9. Vulg.: frustra vigilat.

Custodivit. Septuag. et Vulg. Custodit.