Caput XVIII.

Quod ita fieri oporteat in omni persecutione. Observa 0980D antiquissimi patris testimonium de fuga licite tempore persecutionis arripienda contra Marcionitas et Montanistas, quos refellit Clemens Alexandr. XL Strom., Origenes super Joan., c. 31, Cyprian. in ep. ad Thibaritanos de Exhortatione Martyrii, et lib. de Laps., Nazianz. in Orat. in laudem Caesarii, et in Orat. in Laud. Basil., Athanas. in Apolog. de fuga sua, et S. August. in epist. ad Honorat.

Legatus Syriam regebat. Legati nomen accipit, ut commune omnibus, qui quovis officio publice mitterentur; ita enim idem nomen et Varro interpretatur V, de Lingua latina; sed proprie sumptum peculiare nomen erat magistratus et officii. Procuratorem alii Pilatum nominant, ut Luc. Evangel., c. III, et Tacit. XV Annal.; alii Syriae Praesidem, ut Ignatius martyr in epistola ad Trallianos.

Annis 46. Hunc numerum retinui probatum 12 codicibus Vatic. P. et editionibus Florentina, Ald. 0981A Plantin. caeteris, et exhibitum ab ipso Evang. Joan. c. III, licet B. et T. habeant, annis 40.

Nihil in eo damnatione dignum videri. Haec erat antiqua judicandi formula. Senec. I Natural. quaest., c. 16: Et tamen non pronuntiavit jure caesum videri. Plin., l. XIV, c. 13: Judex pronuntiavit mulierem videri plus vini bibisse, quam valetudinis causa. Eadem quoque in decretis senatus non raro utebantur. Sallust. Consulente Cicerone, frequens senatus decrevit Tarquinii judicium falsum videri. Cornific., l. I: Senatus decrevit, si eam legem ad populum ferat, adversus rempublicam videri eum facere. In legibus etiam, et plebiscitis. Livius, l. XXV: Plebs scivit, videri eum in exilio esse. Alia exempla ex veterum prudentum responsis, et aliis auctoribus promit Cujac., lib. III Observ., c. 26.

Nec tamen ipse sententiam protulit, etc. Quin immo constat, a Pilato fuisse adversus Christum damnationis sententiam dictam ex Joann. et Luca, quorum ille, c. XIX, pro tribunali sedisse Pilatum ait, quod 0981B non nisi judicium exercentis est; hic vero, c. XXIII, super eo, vel de eo judicasse; hoc enim sonat ἐπέκρινε. Petrus etiam apostolus ep. I, c. II, de Jesu loquens, ait: Tradebat autem judicanti se injuste, scilicet Pilato. Id et S. Ignatius tradit expresse in ep. ad Trallian., S. Aug. in ps. LXIII, et Leo papa, serm. 1 et 8, de Passion. Domin.

Coloris punicei veste. Chlamys fuit illa vestis, ut apud Matth., c. XXVII: χλάμυδα κοκηίνην, quae paludamentum a Romanis vocabatur; et ea reges, imperatores, milites super armis induebantur. Rubri fuit coloris. Unde Martial, l. XIV.

Roma magis fuscis vestitur, Gallia rufis,
Et placet hic pueris, militibusque color.
Fallebantur enim milites, neque exterrebantur, si ex vulneribus sanguis deflueret. Illum igitur rubrum colorem nunc coccino designarunt, ut Matthaeus evangelista; nunc purpureo, ut Marcus XV, Joann. 0981C XIX, nunc puniceo, ut hoc loco Lactantius. Nam hi colores omnes rubrum aliquo modo referunt, vel eum augentes, vel remittentes, vel mixta quadam specie temperantes. Coccum quidem rubere norunt omnes ex Plin. lib. IX, cap. 41, qui et lib. XXII, cap. 2, imperatoriis paludamentis dicatum scribit. Sed et Plutarch. in Fabio, signum praelii futuri Romanis imperatoribus tradit fuisse tunicam coccinam extensam super praetorium. Purpuram autem Plin. lib. IX, cap. 8, praestantissimam esse scribit, quae sanguinis concreti colorem exhibet: unde et Homero purpureus dicitur sanguis. De puniceo vero colore, qui et Phoeniceus dicitur (quem Graeci φοίνικα, vel σπάδικα appellant, quoniam palmae termes ex arbore cum fructu avulsus spadix dicitur, teste Gell. lib. III, cap. 9) , haec profero ex Frontone apud eumdem Gell. lib. II, cap. 26, cum Phavorino philosopho de coloribus disputante. Non enim, inquit, haec sunt sola vocabula rufum colorem demonstrantia, quae tu modo dixisti, rufus et ruber: sed alia quoque habemus 0981D plura, quam quae dicta abs te Graeca sunt. Fulvus enim, et flavus, et rubidus, et Phoeniceus, et rutilus, et luteus, et spadix appellationes sunt rufi coloris, aut acuentes eum, quasi incendentes, aut cum colore viridi miscentes, aut nigro infuscantes, aut virenti sensim albo illuminantes. Nam Phoeniceus, quem tu Graece φοίνικα dixisti, noster est; et rutilus, et spadix phoenicei συννώνυμα, qui factus Graece, noster est, exuberantiam, splendoremque significat ruboris, quales sunt fructus palmae arboris non admodum sole incocti: unde Spadicis et Phoenicei nomen est. Spadica enim Dorici vocant avulsum e palma termitem cum fructu, etc. Ergo et hunc colorem sanguini attribuit Ovid. XIII Metam., et Statius I Achilleid. unde et eum quoque futuri praelii signum fuisse, et paratos in pugnam milites induere solitos tradit Plutarch. in Instit. Lacon., in Paul. Aemil. et in Marcel. Alii vero non a palma, ut dictum est, sed potius a Punici mali corio 0982A eum colorem nomen traxisse pronuntiant: alii παρὰ τὸν φόνον, quia scilicet id virgultum (quod, ut androsemon, reddit sanguinem, quanquam alio modo) φόνος dictum est a Theophrasto. De una igitur atque eadem Christi chlamyde hi tres colores dicti sunt: non quia iidem sint; nam proprie accepti diversi sunt, ut contra Parrhasium, Guarinum, et alios disputat Brodaeus I Miscellan. cap. 8, Bayf. de re Vestiar., cap. 3, sed quia omnes aliquo modo, ut dictum est, eumdem colorem, id est rubrum exhibent, pro uno et eodem colore ab evangelistis et Lactantio exprimi potuerunt. Quae paucula disserere volui, ut Lactantium cum evangelistis, atque ipsos inter sese evangelistas concordes esse ostenderem, quorum loca in speciem pugnantia quibusdam doctis viris, praesertim Lazaro Bayfio ubi supra, nonnihil negotii attulerunt.

Gavianam crucem. Florentina editio habet Gabianam, quod mendum annotavit Andraeas Patritius initio Scholiorum ad fragmenta Orationum Ciceronis. 0982B Respicere enim locus debet ad Verris factum crudele, qui P. Gavium, non Gabinium, cruci affixerat; de quo in Orat. 7, in Verr.

Ignoraverunt. Ita et S. Augustinus, pro eo, quod in Vulg. et apud Septuag. habetur, ignoravi; Symmach. ignorabam.

Εἰς ἀνόμιους, etc. Conjunxit haec carmina Lactantius, quae in cod. Sibyll. Serm. 8, a se invicem dissita atque disjecta sunt. Nam ibi prius leguntur illa, καὶ στόμασιν μιαροῖσι, etc. deinde nonnullis interjectis, illa, δώσει δ᾽ εἰς μάστιγας. Verum aliis quoque interpositis, ea demum reperiuntur, quae hic prima leguntur, εἰς ἀνόμους χεῖρας, etc.

Τὶς λόγος, ἢ πόθεν ἦλθεν. Cod. Sibyll. τίς τινος ὢν, πόθεν ἦλθεν, etc.

Αὐτοῦ γὰρ σὺ ἄφρων. Inter carmina Sibyll. hos versus non reperio.

Ἀκάνθαις. Malim ἀκάνθης.

Et dixit Esdras ad populum. Locus insignis, quem 0982C nunc non habemus. Justin. Mart. in Dialog. adv. Judae. affirmat, e libris Esdrae cum aliis ibi notatis a Judaeis fuisse sublatum.

Nativitatem ejus. Ita quoque Tertull. et Cypr. At Sept. et Vulg. τὴν γενεὰν, generationem.

Adductus est ad mortem. Ita fere omnes Lactantii libri. Florentina habet abductus. quae lectio non placuit Pamelio, attestante eam in aliquibus quoque mss. Cypriani Codic. legi. Tertul. habet perductus.

Quia facinus non fecit, neque insidias ore suo locutus est. Septuag. quia iniquitatem non fecit, neque dolum in ore suo; Vulg. eo quod iniquitatem non fecerit, neque dolus fuerit in ore ejus; Tertullian. adv. Judae. Nec dolus in ore ejus inventus est, vel ut in mss. nec dolus fuit in ore ejus; Cyprianus, quia facinus non fecit, neque insidias ore suo. Florent. Juntar. habet hic, quia facinus non fecit, neque inventus est dolus in ore ejus. Sed nos secuti sumus membranas et plures ac meliores editiones.

Consequetur multos. Ita est in editione Ald. et Plantin. 0982D et apud Cypr. a Pamelio editum, ubi tamen Joan. Costerius legebat, possidebit, ut nunc legitur in recenti versione latina ex Septuag. qui graece habent κληρονομήσει quod ego interpretarer, haereditabit, ut hic habet editio Florent. et Tertull. adv. Judaeos, in haereditatem habebit.

Propterea quod traditus est ad mortem. Cypr. ex Septuag. Propterea quod tradita est ad mortem anima ejus. Vulg. pro eo quod tradidit in mortem animam suam.

Peccata multorum, etc. Ita lego cum B. T. et melioribus aliis mss. et impressis, cum Septuag., Vulg., Tertull. et Cypr. licet editio Florent. habeat, peccatum multorum, etc.

Captabunt in animam, etc, B. captabunt animam. Ego exhibui lectionem omnium aliorum Lactantii codic. Septuag. et Vulg.

Sicut agnus sine macula. Septuag. ὡς ἀρνίον ἄκακον, 0983A quod recentiores illius versionis interpretes transtulerunt, sicut agnus innocens. Cypr. II Testimon. cap. 15, habet, sicut agnus sine malitia. Vulgata, quasi agnus mansuetus.

Cogitaverunt cogitationem. Sicut Cypr. II Testim. cap. 15: Cogitaverunt cogitatum; Vulg. cogitaverunt consilia. Sept. ἐλογίσαντο λογισμὸν πονηρὸν, cogitaverunt cogitationem malam.

Eradamus. Ita Vulg. et impressi libri Cypr. II Testim. cap. 15 et 20; sed mss. teste Pamelio, tollamus, vel evellamus. Tertull. propius abest a Sept. et Hieron.; nam ille adv. Judae. et hic in Comment. habet, conteramus. Graece est ἐκτρίψωμεν, exteramus.

E terra vitam ejus. Ita quoque Cypr., sed Septuag. et Vulg. et Tertull. eum de terra viventium.

Non erit in memoria. Septuag. et Vulg. μὴ μνησθῇ, non memoretur. Tertull. et Cyprianus cum Lactantio concordant.

Non quasi homo Dominus, etc. Ita Septuag. nisi quia, pro Dominus, habent, Deus; Cypr. II Test. 0983B cap. 20, Theodoret. quaest. 43, at Vulg. non est Deus quasi homo, ut mentiatur, nec ut filius hominis, ut mutetur. Ita fere Orig. Homil. 16, et Philo lib. I, de Vita Mos.

Quem transfixerunt, Vulg. quem confixerunt; Cyp. II Testim., c. 21: in quem transfixerunt; Tertull. adv. Judae.: quem pupugerunt. S. Hieron. qui de varia hujus loci lectione disputat, certe apud Septuaginta agnoscit, ἀνθ᾽ ὧν κατωρχήσαντο pro eo quod insultaverunt.

Effoderunt. Graece ὤρυξαν; et ita ex mss. in Cypr. legit Pamel. non ut in excusis, et foderunt, quia copula nusquam habetur. Tertullianus aliquando ut Septuag., Vulg. et Just. foderunt, ut IV, adv. Marcionem; aliquando, exterminaverunt, ut lib. adv. Judaeos.

Manus meas et pedes meos. Ita Vulg., Tertull. IV, adv. Marcion., Cypr., S. August., alii. Sed idem Tertull. adv. Judae. cum Septuag. manus meas et pedes, 0983C nec ultra; ut Justin.: meos pedes et manus, nec ultra.

Sed Spiritus Dei per eum loquebatur, qui fuerat illa passurus. Id est, ipsemet Dei Filius, quem hic, ut alibi saepe, Dei Spiritum vocat, eo quidem sensu, quo Deus Spiritus vocatur, ut diximus lib. II, cap. 9, non ut Filii personam cum persona Spiritus Sancti confundat.

Post annos mille et quinquaginta. Tot enim colliguntur anni a regno David usque ad crucem Christi. Ab exordio scilicet regni Davidis summa quidem nonnihil deficit secundum Eusebium in Chronic. Nam ille attribuit regno Davidis annos quadraginta, post quem regnat filius ejus Salomon, a quo, et prima templi aedificatione, quae contigit anno quarto regni Salomonis, ut cap. VI, III Reg. usque ad annum Passionis Domini, Eusebius sub Olympiad. 202 computat annos mille et sexaginta. Sed adamussim quadrat cum supputatione Lactantii, qui supra cap. 16, a tempore prophetiae Salomonis, quod exordimur a primo anno regni ipsius, computabat annos 1010. Iis ergo 0983D additis annis 40 regni Davidis, prorsus haec summa conficitur annorum mille et quinquaginta.

Quod si avertimini, etc. Hujus loci in sacro codice multum variat lectio; nam hic alia mutata sunt, alia vel subtracta, vel addita. Conferat qui volet.