Cap. IV.

1174A

Vers. 1.— Dico autem quamdiu haeres parvulus est, nihil differt a servo, cum Dominus sit omnium. Per adjunctam similitudinem perseverat, ut quid fuerimus ante adventum Christi sub lege, doceat; quid, postea quam venerit. Solvens enim quaestionem illam, an adversum promissa lex fuerit, dicit ad tempus legem datam, quae nos sub custodia contineret: ac praecepta tradens custodiret a peccatis, quousque tempus veniret in adventum Christi, ut haeredes promissionum esse possemus. Ergo, inquit, haeredes cum parvuli sunt, quod est tempus sub lege ante adventum Christi, cum, inquam, parvuli sunt haeredes, nihil differunt a servis: licet enim domini futuri sint omnium, quod haeredes futuri, tamen dum non venit tempus, quo tempore exerant plenum 1174B domini nomen, quasi quodam officio servitutis tenentur; sed non in perpetuum, quousque suae sint aetatis et libertatis, et haeredis possint implere et nomen et potestatem. Hoc est quod subjungit.

Vers. 2.— Sed sub curatoribus est, et actoribus usque in praefinitum tempus a patre. Omnis, inquit, haeres, dum est parvulus, est sub curatoribus. Lex illa Moysi velut sub curatore et actore custodiebat futuros haeredes, vel jam qui essent, sed pleni non erant propter aetatem; quoniam ipsi per se agere non possunt, nec capere effectum vel plenum nomen haeredis. Nec tamen illo tempore sic servi sunt, uti vere serviant, sed sub custodia agunt: ut servi sint in tempus praefinitum a patre. Sic enim vel actor vel curator vel tutor valet patris instituto, ut cum ille in pubertatem 1174C suam venerit, agat jure suo, libera voluntate, atque acceptam haereditatem gubernet. Haec, ut dixi, similitudo refertur ad eos, quibus lex data est.

Vers. 3.— Ita et nos cum essemus parvuli sub elementis hujus mundi eramus servientes. Cum autem venit plenitudo temporis, misit Deus filium suum. De alio quaestio fuit; et in reditione ad similitudinem, aliud subjungit, id est amplius aliud quam fuerat ante positum. Nam cum ageretur de lege, quae data fuerat, velut interposita post promissa, et ante adventum Christi diceretur interjectam esse legem, quoniam adhuc parvuli fueramus, et sub legis custodia positi; et sicut ipse dixit sub lege custodiebamur, et erat nobis lex paedagogus; quamquam, inquit, lex paedagogus erat, sed in Christo tamen (omnis 1174D dictio superior de lege fuerat, quousque veniret tempus, ut secundum promissionem haeredes esse possemus) haec, ut dixi, cum de lege loqueretur, et similitudinem adjungeret, integro sensu persequebatur. At nunc in conclusione non ad legem, sed ad elementa retraxit: et nos, inquit, cum essemus parvuli. Quid subsequi debuerat? sub lege vivebamus. At non hoc adjunctum est; sed sub elementis hujus mundi eramus servientes. Hoc aut alterum est a superioribus, 1175A aut ad superiora pendet. Quaerendum est quomodo non sit alienum. Sine dubio illud est supra dictum, quod quicumque in Christo baptizati sumus, Christum induimus. Qui autem induimus Christum, neque judaei neque graeci sumus. Si autem neque graeci neque judaei sumus qui induimus Christum, jam non mundi sumus: etenim mundus hominem ante adventum Christi aut judaeum habebat aut graecum. Vel Judaeus vel Graecus, dum legibus suis ageret, sub elementis mundi vita gerebatur. Namque est apud Judaeos puniri sacrilegum, furem, falsum testem, et caetera. Eodem modo et apud Graecos, id est apud paganos , ista legibus vindicabantur et vindicantur. Elementa vero mundi simul habent secum, et motus suos, et quasi quasdam ex motibus 1175B necessitates; ut in sideribus, quorum conversione hominum vita vel in necessitatem ducitur: et sic serviunt elementis homines, ut astra jusserint, ut mundi cursus imperaverit : quibus omnibus solvitur, quisquis in Christum fidem habens dominum vitae suae a Christo spiritum acceperit, ut omnem mundi necessitatem, elementique vim fugiat et vitet, 1176A neque mundo serviat, sed domino Christo serviens, habeat spiritu regente in suis actibus libertatem. Amplius igitur quam sperabatur illatum est, ut intelligerent omnimodo relinquendam Galatae legem judaicam, atque ejus praecepta et observationes et opera: cum videant etiam mundi ipsius atque elementorum legem esse subversam, nec valere sub Christo, et conversionis mundanae vim penitus everti.

Vers. 4.— Cum autem venit plenitudo temporis, misit Deus filium suum editum ex foemina . Ut in rebus est plenitudo, ita et in temporibus: est enim plenitudo sua cujusque. Omnibus abundant et plena et copiosa perfectio rerum plenitudoque Christus est: temporum plenitudo consummatio est liberationis. Quemadmodum autem Christus, ut plenitudo 1176B tota sit et perfecta, colligit membra quae dispersa sunt, et efficitur plenitudo; ita eodem modo et temporum plenitudo tunc effecta, cum maturatis ad fidem omnibus, et peccatis usque ad summa surgentibus, medicina necessario ad rerum omnium mortem quaerebatur: unde subvenit Christus, temporum plenitudine perfecta. Diciturque quod misit Christum suum: suum, inquam, ante quam mitteret, intelligamus, post autem editum ex foemina. Sed misit filium suum, id est qui sibi fuerit filius: misit autem. Quomodo misit? editum ex foemina. Sic enim mysterio suo Christus Dei filius subvenit mundo, nobisque omnibus: nos enim mundus sumus. Cum et ipse induens carnem, id est editus ex femina, omnia quae in mysterio agenda fuerant compleret, id est ut videretur, 1176C et audiretur, et pateretur, et moreretur, et resurgeret: ideo misit editum ex foemina; eum, qui suus filius fuisset, editum ex foemina. Quidam ita dicunt, editum ex muliere: et habent ipsi, propter positum a se verbum, quaestionem; cum virgo Maria sit vel fuerit , quare dixerit editum ex muliere? In usu loquendi foeminam dicimus, quod Graeci γυνὴ dicunt. Deinde ex eo quod ediderit Christum, cur non mulierem diceret? Omnis enim foemina quae edit aliquid, mulier dicitur: virtus autem mysterii quamquam et occulta et sancta sit, tamen ut interim in transitu agnosci possit, sic attendenda est, quod omnia quae perfecta sunt, vir dicuntur; omnia quae imperfecta, foemina. Denique cum perfectis omnibus sanctificatisque et justificatis concurrere in virum reperimus . 1176D Sic enim dictum esse intelligi licet: cum mundus, 1177A vel nos in ipso mundo positi, non perfectissimus, foeminarum modo et mulierum exigimus vitam.

Ut igitur Christus salutem nobis praestans vel praestaturus ad nos veniret, natus est ex foemina, id est accepit et illam partem, quae imperfectum eum redderet, et nobiscum se parem faceret, id est vel carnem vel mundum; in quo mundo vel in qua carne cum esset editus, utique ex foemina, id est ex non perfectis mysterio completo, sanctificatus etiam post passionem et post resurrectionem vir effectus, id est perfectum spiritum habens atque recipiens, similitudinem nobis daret, ut et nos in virum consurgeremus ex foemina, id est ex hac vita, quae cum corrupta est, merito vel foemina vel mulier nominatur. Hinc enim malum ex foemina: nam et in primo homine non peccatum 1177B nisi ex foemina.

Factum. Sub hoc verbo error plurimus nascitur ut exinde intelligant non natum filium, sed factum, quia dixit misit Deus filium suum editum ex foemina, factum sub lege. Sed multum interest, utrum filium factum diceret, an factum sub lege. Aliud est enim filium missum esse, qui jam fuit filius, et utique cum filius natus, nunc autem cum ex foemina editus est, potest dici factus ab hoc ut sub lege esset. Quid est autem dixit factum sub lege? ut non inter gentes nasceretur, sed apud Judaeos, et in disciplina ac lege Moysi. Omnis enim illic poterat esse correctio; etenim in Israel populus Dei dictus est, cui legem Moyses a Deo accepit, et dedit ipsi utique male intelligenti legem; et idcirco peccanti debuerat subvenire, et peccata 1177C ei auferret; si modo idem ipse populus cognosceret Dei filium. Poterat enim si alibi nasceretur, id est inter gentes, Israel idcirco non cognoscere, quod non in sua gente natus videretur. Hinc autem majora peccata iste populus admisit, quod in sua gente, id est in lege Moysi, inter Israel natus, non est cognitus, cum ipsi genti, id est et David, dictum sit, quod semini ejus daretur haereditas et aeternitas. Ergo cum David sit pater Israel, ibi natus est, ut illum agnoscerent. Unde majus peccatum est, quod non agnoverunt factum sub lege.

Multa dici possunt, quare factum sub lege; vel quod ibi jam Deus unus colebatur, vel quod jam acceperant a Deo oracula atque praecepta, vel quod Moyses imago et typus fuit Christi; vel cum ipse, cum hoc 1177D esset quod ii qui sub lege sunt, et alio modo praeciperet atque a lege pro salute discederet , non observando sabbato caeteraque; exinde scirent, non in operibus legis neque ex lege salutem sperare. Unde etiam Galatae intelligerent se in errorem esse delapsos, siquidem etiam Salvator ipse, in quem crediderunt, sub lege factus, non tamen servivit legi. Verum haec et alia multa, quare factus sit sub lege, non colligenda, quoniam ipse causam subjecit, quare 1178A factus sit sub lege, ut eos qui sub lege erant, redimeret, ut filiorum adoptionem reciperemus. Haec, inquit, causa est cur Deus misit filium suum, et misit utique jam filium, sed nunc editum ex foemina; et misit factum sub lege. Quae causa est cur sub lege? ut eos redimeret qui sub lege erant. Ergo si ut redimeret missus est, magis obligati sumus si a lege redimimur. Sed et ipse sic et alio in loco cum de foemina loquitur: quoniam cum vir ejus vivit, obligata est viro; at si perierit, liberata est a viro. Ergo quoniam lex praeceptis velut tenebat vinctos, ad vitae tantum integritatem, non et ad spem liberationis et aeternitatis, misit filium suum Deus, et sub lege misit, id est in Israel, ut eos qui ibi fuerant, ac sub lege vivebant, redimeret. Magnum autem hoc, ut non illis viam vivendi praestaret 1178B neque praeceptis tantummodo excitaret ad aeternitatem, sed ut redimeret, inquit. Hoc enim actum est mysterio ut redimeret omnes in illum credentes, ut fiant omnes in illum credentes, filii adoptionis.

Cum ergo tantum beneficium totumque beneficium ex Christo sit, nihil adjungendum praeterea, neque legi serviendum: redempti enim sumus, et redempti a lege, et redempti ab hoc mundo, ut filii Dei simus, sed et filii adoptione. Non enim filii, ut ipse filius, sed per filium filii. Haec est igitur adoptio; quam ut reciperemus, inquit, Deus filium suum misit. Sed quoniam filii estis Dei, misit Deus spiritum filii sui in corda vestra. Ecce totus ordo trium istarum potentiarum per unam virtutem unamque deitatem. Nam, inquit, qui pater est, misit filium suum, 1178C qui Christus est. Rursusque Christus ipse, qui est Dei virtus, et ipse Deus est, misit Deus, inquit; jam enim trinitas est. Et Christus et maxime post mysterium sanctificatus misit, inquit, spiritum filii sui, qui est spiritus sanctus, qui in corda nostra descendens facile cognoscit patrem. Est ergo a Deo missus filius Jesus Christus, in quem credunt, qui credunt, atque efficiuntur filii Dei: mittiturque in eos a Deo spiritus filii, id est spiritus sanctus, ut jam properent, ad patrem festinent, clament quodammodo interiore sanctificatione et interiore voce. Quid clament, ipse subjungit, clamant abba pater. Habent spiritus verba et magis habent cum cognoscentiam patris capiunt. Ipsa autem cognoscentia patris, id est cum cognoscimus patrem, ipsa vox est spiritus nostri ad Deum quem 1178D spiritum nobis dedit Deus: cognitio consonans cum eo quem cognoscit, quasi quaedam vox est in eum quem cognoscit. Ergo quoniam et per Deum et per Christum cognoscimus Deum, efficimur filii et ipsi Dei, et ipsa cognitione vocem habemus ad patrem. 1179A Quomodo enim solus est, qui cognoscat Deum Christus, et ex eo quod cognoscit, cognitionem habet, ita eum vocat atque illum appellat, quia eum cognoscit. Idcirco Christus Dei verbum est: dixi enim quod cognitiones quaeque cum nos intelligere faciant et designare et capere et concipere id quod intelligimus, quasi illud, quale sit cognitione appellamus; accipimus enim in illum quem cognoscimus, de eo quem cognoscimus, verbum cum quid sit appellamus, quia cognoscimus ea: quae est omnis cognitio ejus rei, quam cognoscimus .

Ergo Christus quia cognoscit Deum, Dei verbum est; et spiritus quia Christus nobis datur, dat nobis cognitionem Dei per ipsum se: inde fit ut et nos verbum simus, et in Christum et in Deum; et idcirco 1179B clamemus cognitores. Cognitor autem cum est ipsius cogniti, fit ut cognitum pater sit, cognitor filius. Quod si ita est, merito cum cognoscimus per Jesum patrem, ex cognitione verbum ipsius efficimur : ac propterea filii inde clamamus abba pater.

Vers. 7.— Itaque jam non es servus, sed filius. Is enim qui dicit abba pater, Deum utique patrem nominat. Si patrem nominat, filius est: jam non ergo servus. Quod si ita est, in Christo neque servus, neque liber, neque masculus, neque foemina: omnes enim unum sumus. Sed quo cogit hoc totum? Si autem filius , et haeres per Deum. Ergo si filius appellatur , erit et haeres: haeres autem non factis, non operibus suis, sed Dei miseratione et Dei gratia. Hoc est quod dixit sed per Deum. Sicuti multis probatum est, quia non 1179C currentis sed miserantis; et omnia per Dei gratiam.

Vers. 8.— Sed ante quidem ignorantes Deum, his qui non sunt dii servistis . Saepe dixi et admonui, ignorare Deum est Christum nescire; per Christum enim cognoscitur. Nunc autem cum apparuerit Christus qui me docuit, et per se Deum ostendit, et se Deum et per se patrem, ignorare non licet Deum. Ante autem cum ignoraretis, inquit, Deum, o Galatae, servistis his qui non sunt dii. Dici deos et numero plurali, et in lege dici, saepe admonui: verum unus Deus: reliqui hoc nomine honorantur angeli, caeteraeque virtutes, ut dictum Deus deorum. Atque utinam illis servivissent! Porro autem his servistis qui non sunt dii, omnibus scilicet mundanis caeterisque falsis virtutibus imaginariis et a diabolo fictis 1179D atque simulatis.

1180A Vers. 9.— Nunc autem ut cognovistis Deum, imo cogniti estis a Deo, quomodo convertimini iterum ad infirma et egena hujus mundi elementa? Veluti aliud adjungit Galatis, quod etiam in gentilem transierint disciplinam: aut in eadem accusatione perseverat, quae prima fuit, quod adjungerent etiam christianismo legem judaicam, de circumcisione, de sabbato, de victu: et hinc accusat, ut dicat, postea quam cognovistis Deum per evangelium a me datum, quomodo convertimini iterum ad infirma, quae sunt utique. Vel intellige, si ad judaicam, vel ad paganos, qui et ipsi infirmi sunt. Sed cum adjunxit egena elementa hujus mundi magis quasi paganos tangit, qui etiam de elementis hujus mundi operantur sibi Deos, vel ipsa illa elementa ut ignem colant, aquam colant, 1180B terram colant, aerem colant. Nulla enim dubitatio quin singula haec deos dicant, de quibus longa est disputatio, dummodo certum sit et ex elementis singula quaeque paganos deos dicere, vel ipsorum elementorum repertores deos dicere, vel ex elementis deos sibi facere, ut et de terra deos faciant, sed per ignem deos faciant: deinde etiam quosdam daemones aerios vocent, rursus alii empirios, alii enydros, alii genios, id est terrenos, aquaticos, aerios, ignitos. Si ergo haec pagani faciunt, quasi et hoc quoque reprehendit, illos etiam ad paganismum esse conversos, maxime cum dixerit ante quam Deum cognosceretis et ignoraretis Deum, serviebatis his qui non sunt dii. Quod utique de paganis et in superioribus intelligendum. Verum tamen cum et omnis ordo et omnis iste tractatus 1180C propterea sumptus sit, ut reprehendat illos Galatas, quod ad judaismum conversi sint, et de Judaeis ista omna intelligenda sint, quomodo convertimini iterum ad infirma, intelligimus. Igitur cum dixit egena elementa hujus mundi, intelligamus, quod illi carnaliter intelligentes legem, ad elementa videantur esse conversi quae egena sunt; eget enim semper caro et desiderat sustentari cibis et poculis et cupiditatibus, quae tamen omnia infirma sunt. Ergo cum inquit, convertimini ad infirma et egena elementa, id est quae semper egeant, anima enim et spiritus nullus eget, neque aliquid desiderat, nisi illa quae sua sunt. Quod autem dixit cognovistis Deum, immo cogniti estis a Deo, servat virtutem praecepti sui, ut ii veniant ad Christum, quos Deus mittit, et quos Deus vocat, et ii cognoscant 1180D Dominum, quos cognovit Deus: de quo tractatu supra multa diximus . Cogniti enim a Deo accipiunt spiritum, quo Deum cognoscant. Sed utique ut cognoscantur a Deo cognitique Deo sint, aguntur jam principali illo spiritu, qui datus est ut subdita sit anima divinis illis patris sui praeceptis; quae cum 1181A se excitat, cognoscit eamdem Deus, et sic anima cognoscit Deum. Quod autem dixit elementa hujus mundi egena, non quo sint elementa alia, idcirco egena hujus mundi, et elementa quae egena sunt: quamquam possumus etiam in superioribus elementa dicere: sed longe semotum hoc ab usitatione . Quibus rursum servire vultis. Silicet, ut supra dixit, antequam Deum noratis, serviebatis iis, qui dii non sunt, nunc ergo his rursum servire vultis: vultis inquit; ut eorum voluntatis sit, non necessitatis.

Ut autem ad Judaeos ista et de Judaeis videatur dicere, id est ad Galatas, qui Judaeorum sibi disciplinam jungunt, sic adjungit.

Vers. 10.— Dies observatis, et menses, et tempora et annos. Cum tempora, genus sit ad omnia, cur et 1181B dies, et menses, et anni interpositum? Quasi alterum quod quidem fieri potest: nam aliud est observare dies, ut est ut sabbato requiescat: aliud est observare menses, ut est ut neomenia observet, cum finit luna vel incipit, aliud est observare annos: aliud vero tempora , ut jejunium, pascha, azyma, et caetera hujusmodi quae apud Judaeos multa sunt. Non enim aut anni sunt aut menses aut dies, sed tempora.

Vers. 11.— Timeo vos ne forte sine causa laboraverim in vobis. Id est multum metuo ne labor omnis meus in evangelio quo instruxi vos, ut in Christum fidem habeatis; ne hic, inquit, labor in irritum veniat. Frustra enim erit quod vos docui, cum Judaeorum servare discpilinam et observationes coeperitis.

Vers. 12.— Estote sicut ego, quoniam et ego sicut 1181C vos. Quomodo enim, inquit, transivi a Judaeorum disciplina, et credidi in Christum, et illi servio, et aliud ago, et hoc vos docui, factusque sum talis quales vos feci. Vivite ergo, ut ego vivo: et si vos vivitis, vivo.

Vers. 13.— Fratres obsecro vos, nihil me laesistis: scitis quia per infirmitatem carnis evangelizavi vobis jampridem. Istud, quod interpositum, ad persuasionem pertinet, ut in omnibus sequamur Christum. Quo facilius autem hoc suadeat, repetit principia evangelii sui. Primum commendat labores suos, ut jam infirmus carne cum fuisset et laboraret, tamen imposuerit sibi laborem, et evangelizaverit Galatis: addidit etiam jampridem id est, olim; unde firmari apud vos debuerat charitas erga me, fides erga Christum: si quidem longum tempus est. Non peperci, 1181D inquit, carni meae; sed per infirmitatem carnis evangelizavi vobis, et jampridem evangelizavi: quare ergo adjungitis alia, quae ego vobis non evangelizavi? Cum autem dixit nihil me laesistis illud adjecit, non aliquid vobis subtraxi, non aliquid minus dixi, quod facit ille qui laeditur: ac ne crederent se veluti oneri fuisse, cum infirmus carne evangelizavit, idcirco ait, nihil me laesistis, et ego propter vos infirmus 1182A carne cum fuissem, evangelizavi vobis jampridem; et hoc utique scitis.

Vers. 14.— Et tentationem vestram in carne mea non sprevistis neque respuistis . Quid accipiamus tentationem vestram, ambiguum mihi est: quod vos me tentatis, an quod ego vos? Quod vos me tentatis, nullus est sensus: non enim tentaverunt illum ipsi. Sed rursus numquid Paulus ipse tentavit illos, qui verum dicebat, et evangelizabat Christum? evangelizare enim non est tentare. Quid igitur, cum tertium nihil sit? An intelligimus, quod cum ad Galatas venisset Paulus, quod illi eum tentare voluerunt, id est interrogare, et de Christo aliquid inquirere, an sciret: quod quidem videri poterat tentatio; cum infirmum hominem, et in carne infirmum viderent Galatae Paulum: scilicet 1182B ut cum Deo serviat, Deum praedicet, infirmus carne sit, fueritque ista cogitatio Galatis, interrogemus eum, videamus quid respondeat de Christo iste qui infirmus in carne est. Hoc, inquit, vos in carne mea non sprevistis, et me tentastis neque contempsistis tentationem vestram in carne mea: contemnerent autem, id est non interrogarent, falsumque putarent se audire posse, quod quaerebant, id est quod interrogabant, quod est tentabant: falsum, inquam, responderi sibi credentes ab eo qui esset infirmus in carne. Verum perseverastis, nec contempsistis tentationem vestram in carne mea; sed accessistis ad me, an in fide mea essem atque in evangelio perseverarem. Igitur in carne infirmum tentastis, interrogantes, si ea mihi evangelizandi 1182C esset perseverans sententia, cum in carne infirmus essem, hoc est non respuistis quasi infirmum in carne, minus idoneum ad respondendum, vel qui posset mutare sententiam, qui in carne esset infirmus: in quo et rationem reddidit, cur fieri non posset vel non factum sit, ut sententia evangelizandi alia esset: carne enim infirmus fui, non animo, non spiritu: ita et illos quasi considerasse dixit quod in carne essem ego infirmus, non etiam in spiritu: et idcirco perseverent, ut tentarent illum, neque respuerent, neque non tentarent: hoc est non contempsistis, non sprevistis tentationem vestram. Denique et ipsos intellexisse Paulum in carne infirmum esse, non in spiritu, ex subjunctis docet: sed ut angelum excepistis me, ut Christum Jesum . Adeo non 1182D vobis impedimento fuit, quod in carne infirmus eram, sed accepistis me ut angelum Dei, id est nuntium, praedicatorem a Deo missum; hic est enim angelus Dei; et me suscepistis ut Christum Jesum, quem vobis praedicabam: ita vere Christum Jesum suscepistis, si me recepistis angelum Dei, quomodo recepistis Christum Jesum.

Vers. 15.— Quae ergo erat beatitudo vestra? Jam ostendit illos nunc miseros, siquidem antea 1183A beatitudo illis fuerat, quia receperant Jesum Christum, quia Paulum ut angelum Dei. Magna, inquit, fuit vestra beatitudo: erat, inquit: nunc igitur utique contra, dum adjungitis ea quae non docui, non insinuavi, quae extra evangelium sunt, illa scilicet quae supra dixi. Testimonium vobis perhibeo, quoniam, si fieri posset, oculos vestros eruissetis et dedissetis mihi . Sic me suscepistis, et talem erga me animum habuistis, talem voluntatem, ut jam quoniam nihil est charius homini oculis, ipsos quoque oculos eruere vobis velletis , et mihi dare. Ergo cum sic me amaveritis, et amaveritis propter evangelium, unde vobis ista sententia est, ut adjiciatis ea ad disciplinam, quae a me evangelizata non sunt? id est ut praeter Christum aliquid de lege faciatis, et non ut 1183B simpliciter tradidi, in Christo habentes spem, fidem, credulitatem, omnia speretis, omnia consequi vos posse credatis, et remissionem peccatorum, et sanctificationem, et Dei gloriam?

Vers. 16.— Ergo inimicus vester factus sum, verum praedicans vobis ? Si enim alia facere coepistis, inimicus vobis factus sum. Sed cum praedixerim vobis et praedicaverim Christum et evangelium, quod est vere unum Dei filium esse Christum, per ipsum omnia, et in Christo omnia, ipsum ante omnia; hoc cum sit verum, et ipsa sit veritas; quare vobis inimicus factus sum? Is enim inimicus esse debet, qui cum interrogetur quid verum sit, docet falsum: at ego cum verum dixerim (verum enim dicit qui praedicat Christum) non est conveniens ut inimicus vobis 1183C factus sim.

Vers. 17. et 18.— Aemulantur vos non bene; et excludere vos volunt, ut illos aemulemini: aemulamini autem meliora dona . Ut saepe ab insidiis caveant monet, quod illi qui persuadent Galatis uti etiam judaicam legem sequantur, aemulantur, inquit, vos; id est invident vobis; nam aemulari dum duas res significet; unam, cum aliquis aemulatur, quia placet, quia bonum est: aliam, qua quidem ideo aemulantur, quia invident. Ii, inquit, aemulantur vos non bene; quo ostenderet de invidia illos aemulos esse. Deinde adjunxit excludere vos volunt, id est ab ista felicitate et beatitudine; quia Christum cognoscendo, salutis habetis spem et gloriam coelestem: sed ab hac vos excludere cupiunt. Quod autem adjunxit ut 1183D illos aemulemini ut et vos sequamini illos, ita duplicem istam aemulandi significantiam diversis locis posuit, cum aemulatio sit imitatio, maxime cum et in bonum est. Hoc est quod hic ait, ut illos aemulemini, id est ut quasi bonum illorum sequamini. Porro autem quod dixit aemulantur vos, ut ostenderet ad invidiam 1184A aemulationem positam, adjungit non bene. Aemulamini autem meliora dona, non illa quae Judaei habent, quae bona non sunt, ac meliora non sunt; vos autem aemulemini ea quae bona sunt, et meliora dona, id est uti quidquid in fide et charitate est, circa Christum aemulemini, et hoc sequamini. Bonum est aemulari meliora semper. Non, aemulari bonum est; sed meliora aemulari et semper, bonum est. Et non solum cum praesens sum apud vos.

Vers. 19.— Filii mei , quos iterum parturio, donec Christus formetur in vobis. Non solum, inquit, me praesente aemulari debetis, sed semper. Ad id igitur quod posuit semper adjunxit et non solum cum praesens sum apud vos. Porro autem quod adjunxit filii mei quoniam multis modis dicuntur, nunc charitate, nunc 1184B natura, nunc sanguine, nunc etiam religione, qua hodie dicit Paulus, filii mei: sive quia per baptismum, cum regeneratio fit, ille qui baptizatum perficit, vel perfectum suscepit, pater dicitur : sive quia cum renovat illos in Christum, facit filios suos; idcirco adjecit quos ego parturio, id est in lucem proferre cupio, magnisque doloribus animae meae nasci ad vitam cupio et ad salutem: hoc est enim quod ait donec formetur Christus in vobis. Omnis enim anima Christum recipere potest: anima, inquam, hominis si ratione utatur, si cognoscat mundum ut non suum, si omnia in mundo discernat, si creatorem suum recognoscat, recipere Christum potest; imo in ipsa illa anima Christus formatur, id est spiritus; quo insito et crescente per credulitatem liberatur, et ad 1184C coelestia regna pervenit, et salutem consequitur lucis aeternae. Magna autem vis et potentia est, quod ait, donec Christus formetur in vobis. Atque iste sermo, qui nunc noster est, expositionem verborum simplicem tenet; unde quantum satis esse credimus, supra diximus. Quid sit autem Christus, quidve formari Christum, et in homine formari, altior veriorque expositio alibi a nobis panditur ac explicatur.

Vers. 20.— Vellem autem nunc adesse apud vos, et mutare vocem meam, quoniam confundor in vobis. Per epistolam haec praecepta, ut cernimus, dantur. Magna autem indignatione hoc sumptum ut diceret, utinam apud vos nunc essem et mutarem vocem meam! non quo evangelium aliter pronuntiarem, sed in iracundia exprimerem. Nunc monet, 1184D per epistolam, quam mittit: adjecit autem causam justae iracundiae, quia dixit confundor in vobis, id est pudore crucior, quod cito conversi estis, qui fidem tantam perditis, qui laborem et evangelium et insinuatam veritatem non tenetis. Hinc enim mihi de vobis efficitur magna confusio. Denique si iracunde quidem cum tentatione, tamen subjunxit.

Vers. 21.— Dicite mihi qui sub lege vultis esse, legem non legistis? Ex ipsa lege cupit illis persuadere, ad quam 1185A transitum fecerunt: si modo enim ipsam legem legant, ex ipsa, inquam, lege persuadere nititur, ut intelligant quia scriptum ita est, ut in Christum credatur , et credulitas sumpta in Christum, sit tota liberatio, et tota salus, et omnis beatitudo. Qua ergo indignatione, ait, dicite mihi? Non vos ego moneo, sed vos ipsi respondete mihi, nempe in legem transistis, et sub lege esse vultis, et tamen legem non legistis, in qua scriptum ita est. Et subjungit, unde probet quid sit lex Judaeorum et diciplina, et quae spes, et quae fides, et quid sit in Christum fides, et quae spes et beatitudo.

Vers. 22.— Scriptum est enim, quod Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, unum de libera. Hoc exemplum de Genesi est: hoc probatum cupit 1185B quod lex, quae Judaeorum est, et omnis populus veluti de ancilla filius sit: porro autem Ecclesia et Christiani, filius de libera est. Hoc enim scriptum est, quod Abraham, qui pater est fidei, habet unum filium de ancilla; id est de Agar; et alium de libera, id est de Sara Isaac: significans utique duos populos, sed istum meliorem, qui de libera est: in figura enim Christi Isaac. Denique sic subjungit.

Vers. 23.— Sed is quidem qui de ancilla, secundum carnem natus est; qui autem de libera, per repromissionem. Etenim qui de ancilla natus est, carnalis est filius; qui autem de libera, spiritalis est, propterea, quia a Deo promissus est. Deus enim ei promisit credenti, qui cum jam pene annos centum et ipse et uxor nati essent, filium habituri essent. Ergo cum 1185C vel emortuo semine, vel emortua etiam vulva, ambo jungerentur, non jam de carne, sed de spiritu, procreaverunt filium, quem procrearunt: et haec fuit repromissio, illos eum habituros. Sed nos duos istos filios comparabimus, simulque et matres populi, ecclesiis Judaeorum et Christianorum. Paulus vero aliter interpretatus subjungit ita.

Vers. 24 et 25.— Quae sunt per allegoriam dicta . . . Sic utique nos interpretati sumus, quasi per allegoriam. Cum aliud dicitur, aliud significatur , haec allegoria est, ipsam tamen allegoriam interpretatur Paulus, ut ipse subjungit: Nam haec sunt duo testamenta, unum quidem ex monte Sina, in servitutem generans, quod est Agar. Sina enim mons est in Arabia, qui conjunctus est ei qui nunc est juxta Hierusalem. Populus Judaeorum, 1185D inquit, vel testamentum vetus significat filium ex ancilla: ancilla autem quae ex monte fuit Sina. Quod autem in servitute erat ancilla, ideo et hic populus in servitute est. Quod autem fuit Sina mons conjunctus ei civitati, quae Hierusalem est, ex ipso monte intelligi civitatem voluit, et per civitatem Judaeos: per montem autem illa, quae erat ex eodem monte Sina, ancilla fuit, et in servitute generavit; idcirco etiam Hierusalem, id est populus ejusdem civitatis, 1186A et testamentum quod scriptum est de eadem civitate, in servitute est cum filiis suis.

Vers. 26.— Quae autem sursum est Hierusalem, libera est, mater omnium nostrorum . Ad illum populum redit, id est ad filios Abraham, qui sunt de libera, dicitque et istam Hierusalem, quam liberam nominat, esse in coelis. Hoc est quod ait quae autem sursum Hierusalem et quae supra coelos est, utique quia non in mundo est, non servit. Haec igitur cum populis suis libera est Hierusalem, et hanc dicit esse matrem omnium nostrum, id est Christianorum; illam vero Judaeorum. Quid sit istud, Hierusalem esse supra coelos, et esse et in terra Hierusalem? Unde intelligi licet, et hic terram et ibi terram supra coelos : neque enim Hierusalem, quae civitas 1186B est, sine terra est. Ergo quid sit istud inquam esse, et hic et ibi terram esse, et hic et ibi civitatem, sed illam liberam, hanc servam, alius tractatus est longus: modo, illud teneamus, illam esse nostram, ad illam esse festinandum. Moneo enim nunc interim illam esse spiritalem, quae superior est; hanc esse carnalem, quae sit inferior.

Vers. 27.— Scriptum est enim: Laetare sterilis, quae non paris; erumpe et clama, quae non parturis; quoniam multi filii desertae magis quae ejus quae habet virum. Hoc exemplum de Isaia est, ad excludendum id quod maxime persuadere cupiebant, id est ut disciplinam quam sibi Galatae assumpserant cum Christi veneratione et fide in Christum, observarent tamen etiam judaicam disciplinam. Ad hoc, inquam, excludendum, ut illam 1186C rejicerent, et solum evangelium de Christo haberent, assumpserat superius exemplum, quo doceret Abraham duos filios habuisse, unum de ancilla, alterum de libera. Illa autem libera, quae vere uxor fuit, sterilis erat, neque enim edidisset partum, si non Deus repromissione sua ei filium praestaret. Unde intelligitur, non ex admixtione inter se corporum, sed ex promissione Dei Abraham filium habuisse; siquidem hic filius liberae, qui Isaac fuit, de sterili natus est, spiritu quodam potius conceptus quam copulatione. Haec igitur sterilis, quae filium fecit Isaac, qui ad imaginem et typum Christi natus est, ipse est qui liberavit populum. Cum igitur dicit laetare sterilis quae non paris, quia tibi Deus filios facit; item cum dicit, erumpe quae non parturis; sine 1186D dolore etenim tibi filii creantur; parturire enim, in dolore esse est, cum partus effunditur : quod utique non eodem modo est, cum Ecclesia, quae imaginem tenet, vel cujus imago fuit uxor illa Abrahae libera; Ecclesia, inquam, est, quae filios multos habet, quos Dei filios, et spiritus filios cum laetitia magis habet, non cum dolore. Hos igitur dicit esse multos filios desertae. Etenim illa ancilla, et si 1187A habuit filium, habuit ex dolore, habuit ex viro. Ergo cum dixit, multi filii desertae, ad Ecclesiam retulit, cujus imaginem et typum praestitit supra. Deinde cum dixit, multi filii desertae, magis quam ejus quae habet virum, ostendit quod supra, sine viro sed spiritaliter filium habuit. Numquam enim huic virum daret, nisi illa virum non viri conjunctione sensisset, sed spiritali promissione suscepisset. Et certe multi, inquit, filii desertae. Utique cum Sara filium habuerit, non referendum ad Saram, sed ad Ecclesiam quae multos filios habet: ut sit illa, quae virum habet, lex et Ecclesia Judaeorum, quae corporaliter consentit, corporaliter cum sibi jungitur, filium spiritaliter habere non potest.

Vers. 28.— Vos autem fratres secundum Isaac, 1187B promissionis filii estis . Satis aperte comparatione ista separat, ut Judaei filii videantur ancillae, at vero Christiani filii liberae. Ut enim promissus Sarae filius spiritalis est; sic etiam vos qui fidei filii estis, filii liberae secundum Isaac: hoc est secundum fidem filium habuerit Isaac. Fit ergo omnis filius, qui secundum fidem est: secundum fidem enim spiritaliter accipit filium, et spiritalem filium Isaac.

Vers. 29.— Sed sicuti tunc, qui secundum spiritum erat, sic et nunc . Plena expositione ostendit, quod qui secundum carnem natus est, id est ex ancilla, persequebatur eum, scilicet Isaac, qui secundum spiritum erat, sicuti in Genesi lectum est: et nunc isti persequuntur, qui secundum carnem intellectum habent, eos qui secundum spiritum vivunt, id est Christianos. 1187C Denique ut totius argumentationis vim, quam concepit, ostendat, subjungit ista.

Vers.30.— Sed quid dicit Scriptura? Ejice ancillam, et filium ejus; non enim haeres erit filius ancillae cum filio meo Isaac . Satis aperte declarat ex hoc exemplo, quod est in Genesi, quoniam quicumque sentit, et legem Judaeorum sic accipit, ut carnaliter accipiat, secundum carnem est filius, de quo etiam lex pronuntiavit deditque sententiam, ejiciatur ancilla et filius ejus, propterea quia haeres esse non poterit ancillae filius cum filio qui est ex libera, qui est Isaac. Ergo vos quoque quia adjunxistis observantiam legis secundum carnem, ut facilius haeredes esse possitis, estote filii liberae, id est christianismum, solum legemque Christi atque evangelium in Christum suscipite, 1187D nihilque quasi ex ancillae filio habitote, idest sequimini judaicae disciplinae.

Vers. 31.— Ergo, fratres, non simus ancillae filii, sed liberae. Ipse aptius hoc subjungendo declarat, quod jam qui Christum accepistis et meam fidem, ancillae filii non estis, id est non carnaliter sentitis, quoniam ancillae filius carnalis est; sed estis filii liberae, id est fidei filii. Hoc enim Isaac fuit secundum fidem et promissionem, filius spiritalis. Qua libertate Christus 1188A nos liberavit: illa scilicet libertate, qua mater est nostra libera, quae libera est, fide scilicet: haec enim vera libertas est, fidem servare in Deum, et Deum et Dei promissa omnia credere. Ergo secundum fidem nos Christus ad libertatem reduxit, et libertate fidei liberavit.