Editionis Maffei Praefatio.

Ia Cum deprehensum nuper sit S. Hilarii Pictaviensis opera in quam multis bibliothecis desiderari, venalia vero in Italia universa vix reperiri, praestantissimus Canonicorum Veronensium coetus, atque adeo ejus Archipresbyter Joannes Franciscus Musellius, studiorum fautor acerrimus, piarumque ac eximiarum rerum perpetuus auctor, vetustissimis etiam Capitularibus codicibus novam editionem aut augeri, aut magnopere illustrari posse sperantes, ut praeclarissimi Patris scripta in hac civitate typis denuo traderentur, constituere. Cum vero eam mihi curam demandare placuisset, viderem, ne quid editio haec detrimenti caperet; quin si anteriores omnes novo accedente studio, atque iteratis curis supergredi nobis liceret, ut id nequaquam praetermitteretur; ad Ib postremam praecipue, quae a Benedictinis Maurinae congregationis Monachis elaborata est; ne dum inspiciendam, sed quantum ingenii mei tenuitas ferebat, excutiendam etiam ac pensitandam me contuli. Verumtamen illam tam docte, tam diligenter, tam studiose confectam, numerisque omnibus absolutam percipere mihi visus sum, ut ab ea recedendum minime existimarim, et piaculi loco duxerim intermiscere quidquam, laudataeque eorum editorum industriae quomodocumque manus inferre. Auctor propterea fui, ut Parisina plane editio recuderetur; simul tamen, quod unice nobis superest, quicquid ad eam ornandam ex mss. codicibus nostris erui posset, excerperetur diligentissime atque in publicum bonum emitteretur. Neque enim assentiri profecto possem, Ic ut in hac urbe quoque mos arriperetur eorum typographorum, qui lucrum papyraceis mercibus aucupaturi, de atramento ac de chartarum plaustris unice sunt solliciti, remque librariam e litteratis hominibus pendere ignorantes, editiones alibi factas nullo studio recudunt, consilio nullo. Ii scilicet ne de praefatiuncula addenda cogitant quidem, nedum illustrari novis curis, atque augeri veterum Scriptorum Opera satagant; quin cum duo aut tria, titulum exhibentes, de suo proferre verba cogantur, illa ipsimet adjungunt, atque soloeco aliquo, si Deo placet, vel lepida quadam ridiculave formula libri frontem insigniunt quandoque ac distinguunt. Deplorandum hoc, et fatale propemodum Italico nomini malum haud ita profecto glisceret, modo qui libros delectu nullo, et Id audito tantum Auctorum nomine statim redimunt, sibi caverent aliquantisper, nec quod inconsulto et imperite in hoc genere peragitur, eadem comitate exciperent, ac quod studiose atque utiliter elaboratur.

Jam vero cum duo praecipue in Capitularibus scriniis S. Hilarii codices habeantur, quibus non multas velim ex istius modi reliquiis, quacumque tandem in Bibliotheca superantibus anteponas, eorum descriptionem, Iia ut eruditi seculi genio morem geram, exhibere pergo. Alter ex illis opus continet de Trinitate. Liber est maximi moduli, singularem tum litterarum, tum membranae magnificentiam ostentans, figura quadrata, laevi charta ac plerumque subtili, atramento in flavum vergente, scriptura bifida, atque a temporis injuriis intacta: oris late circumalbicantibus. Integrae paginae exemplar vides.

Eadem manus, nihil prorsus ab hac amplitudine et scripturae majestate deflectens, perstat usque ad extremum. Sub finem tres aut quatuor desiderantur chartae, quapropter nec librarii, nec temporis superest nota; sed quinto aut sexto seculo exaratum codicem indicia persuadent omnia. Antiquitatis gloriam minime ergo codex noster percelebri illi concedit, Iib qui in Archivo Vaticanae Basilicae custoditur, et velut unice vetustissimus ad hanc diem depraedicatus est: quod enim eum P. Mabillonius dixerit, scriptum esse sub finem seculi quarti aut ineunte quinto, quae verba P. Cutantius repetit in praefatione, id mero et involuntario lapsu viris doctissimis excidisse patet, cum ad annum decimum et quingentesimum ejusdem collationem revocent: quo constat, sub finem seculi quinti, aut ineunte sexto (Re Dipl. lib. V, pag. 350) , enuntiandum fuisse. Verum suspicari me vehementer, hallucinationis, aut erroris quidpiam in judicio de eo codice ad hanc diem lato subesse, ac latitare, nequaquam dissimulo. Quamvis enim e Mabilloniano specimine eximia libri vetustas appareat, non ejusmodi apparet tamen, quae secundum observationes communiter Iic adhibitas usque eo revocari possit. Testes appello, quicumque in priscis perquirendis codicibus, ac terendis minime perfunctoriam posuerint operam. Liber siquidem de quo agimus ea scriptura constat, in quam sequiori aevo sensim deflexit Romanorum uncialis, solo N majorem ac priscam formam retinente. Illo scribendi genere multi multis in locis reperiuntur codices, quorum quempiam nemo umquam fuit qui in tantam vetustatem assereret. At de adscripta epocha quid dicemus? haec scilicet haberi dicuntur ad calcem: Contuli in nomine Domini Jesu Christi aput Kasulis constitutus anno quartodecimo Trasamundi regis: quae quidem verba inscriptionem cujusdam studiosi Mabillonius appellat; vere autem ab illo adjecta sunt, qui codicem, ut mos erat, Iid contulit atque emendavit. Sic ad calcem Virgilii Medicei adnotavit Rufius Apronianus: Legi et distincxi, etc., deinde, Distincxi emendans, etc. Cum ergo in Hilariani codicis subscriptione annum quartumdecimum Trasamundi Regis legerit Holstenius, anno saltem Christi DX scriptum fuisse omnes subinde assensi sunt. Haec nihilominus opinio multum infirmetur necesse est, ubi animadvertamus verbum Iiia illud, prout in specimine repraesentatur, nec pro Trasamundi, nec pro Trasamund legi posse; ubi enim m? ubi a duplex? ubi u? vereor ergo ne aliud quoddam ibi latitet nomen; circa illud vero, qui codicem non viderim, divinationibus parco. Dictio quoque, quam pro Putzalis accepit Holstenius, et pro Kasulis Mabillonius habet, de Casula explicans Byzacenae provinciae civitate, valde in ambiguo est; neque enim primam litteram, ut ibi effingitur, pro Kappa recipient diplomaticorum hominum filii; et mirum videri possit, Augustini, Cypriani, Tertulliani in Africa scripta exemplaria non haberi, haberi autem Hilarii Pictaviensis.

At de his quidquid unicuique libet credatur, neque enim quidquam praefracte statuo, neque aliud in Iiib praesentia ad rem pertinet nostram, nisi ut ex utriusque speciminis collatione vetustatis laude Veronensem codicem anteferendum esse, doctus lector agnoscat. Quod si vetustate nequaquam praecelleret, satis praecellit emendatione ac fide; menda siquidem in Vaticano abundare monuit Cutantius, cum in Veronensi perraro occurrant, ita ut paragrammatis minus contaminatos codices paucos viderim. Priscae etiam orthographiae commendatur usu; propterea ubi exempli gratia in editis attingimus (hujus editionis col. 34), in ms. est adtingimus; ubi c. 225, ut id de quo agitur assequatur; in ms. adsequamur: quibus lectionibus sensus quoque restituitur. Plura in Auctores veteres invecta sunt aenigmata, quod librarii vulgarem pronuntiandi mollitiem sequentes, a recta hac scribendi Iiic norma deflexerint. Quis explicet, exempli gratia, Horatii versum illum, ut communiter legitur?

Cum ridentibus arrident, cum flentibus adsunt.
At cui constet scripsisse Poetam adrident, intelligit statim, respondens verbum esse adflent, quo reposito optime procedit sententia. Nolim tamen urgeatur haec regula usquequaque, ita ut etiam exsilium scribere teneamur, quamvis quibusdam e veteribus Grammaticis edicentibus. Ita quidem in postrema S. Hilarii editione factum est, libris tamen nostris vetustissimis minime suffragantibus. Archaismum sapit in codice nostro thensaurus quoque non una vice; ut in compari alio mox enarrando tractatus in Psalmos complectente, formonsa sum; nam et in Virgilio Iiid Mediceo Formonsum Pastor animadvertere memini. Mirum est quam ad deformandas cujusvis linguae dictiones perpetuo propensum, in pugnantes in vicem corruptiones feratur vulgus; nam qui n perperam intrudentes thensaurum et formonsum enuntiabant, iidem alia efferentes verba, eam litteram injuria extrudebant; cujusmodi elocutionis vestigia in Vespasiani numismate animadvertebam nuper, Roma Resurges praeferente pro Resurgens: quin freques pro frequens et alia id genus non in Mss. tantum, sed et in quibusvis monumentis persaepe occurrunt. At dolendum summopere primam aeque ac postremam chartam malo quodam fato a codice nostro abscissas fuisse; ita ut nec Auctoris nomen, quod qui in dubium Iva revocaret non defuit, nec Operis inscriptio appareat, quae diversimode prolata est. Utrum itidem libris XII ille de fide Orientalium adjungeretur, ex quo Cassiodorius tredecim libros beati Hilarii de sancta Trinitate memoravit, ex Ms. mutilatione ignoramus. Libri in capita videntur dividi, sed admodum prolixa. Quae afferuntur auctoritates versibus arctioribus indigitantur: verba si quae fuerant omissa, minuto charactere superaddita visuntur, at ejusdem ubique figurae ac majoris formae.

Cum multis abhinc annis (neque enim ἐχθεσινὸς, aut hornus hic labor est) in hunc praeclarum codicem primo incidissem, impetu quodam ad decantatum libri secundi, capite in postrema editione vigesimo septimo, inspiciendum locum me contuli: ex eo siquidem Ivb acerrimae cum octavo ac nono seculo contentiones, tum eo maxime tempore iteratae inter eruditos viros fervebant disceptationes. Censebam equidem eam controversiae partem, quae ex antiquis codicibus pendet, hoc potissimum supra caeteros antiquo atque eximio codice diremptum iri: sed mirum, in hoc quoque quod nos ancipites adhuc relinquat, me deprehendisse. Quaestionis caput est, utrum in fine praedicti capitis legendum sit, dum carnis humilitas adoratur, an vero, dum carnis humilitas adoptatur; cumque discrepent eo loco non excusi tantum, sed et scripti libri, utra praeferenda sit lectio, utra ab auctore ipso defluxerit. Id quidem tot concertationibus nequaquam disquirendum erat, cum ab utraque lectione sensus fluat orthodoxus: patet enim verbum adoptatur Ivc de humanitate intelligendum esse a Filio adsumpta, non a Patre adoptata. Historiae tamen intererat, ut praecipue quod ad Felicem Orgelitanum Episcopum spectat, facti veritas detegeretur: huic exponendo supersedeo, cum satis innotescat, et a recentibus Scriptoribus fuse atque eleganter proponatur discutiaturque. Ego quid codex noster ferat bona fide exhibebo.

Primum igitur pro comperto habeatur in hoc libro Adoratur scriptum esse, nullo abrasionis vestigio, nulla superinductionis suspicione: at cum post eam dictionem a capite resumatur versus, in vacuo quod remanet spatio, sive eadem, sive paulo posteriori manu, Adoptatur adjectum fuisse. Priori verbo nulla quidem irrogata est contumelia, sed lineolis superpositis, Ivd atque R in superiori margine adscripto, indicatur de more, adjectam dictionem anteriori substituendam esse, in aliis tamen codicibus certius adhuc testimonium requirendum. Id in hoc libro, ut et in aliis, ad dubia loca graece etiam quandoque innuitur, pro R require, Z adposito, hoc est, ζήτει. In verbo adoptatur eadem litterarum figura, idem prorsus atramenti color; at levi cultello fuisse olim apparet, qui litteras, et superpositas lineolas abducere tentarit, ac delere. Quae quidem omnia in has conjecturas me pertrahunt. Liquido primum, nullaque haesitatione exaravit librarius adoratur; at sive ab ipso alia postmodum exemplaria inspiciente, sive ab alio quopiam adoptatur additum est, et simul ut adoratur expungeretur Va monitum. Alter exinde accessit, cui secunda lectio non probabatur; propterea verbum adoptatur conatus est auferre, abrasionis nubeculis id satis testantibus. Colligi hinc potest, libenter quidem adoratur lectum olim fuisse, de ea tamen lectione antiquitus quoque, et multo ante Felicem Orgelitanum dubitatum esse. Neque hunc codicem unum ex iis esse, quibus Felix, vel ejus fautores manus injecerint, suspicari possumus, cum adoratur minime abrasum sit. Hinc et in Vaticano codice, ut audio, controversa dictio a secundo calamo immutationem est passa. Ex eo accidit ut adoratur legerint Hincmarus atque Alcuinus, adoptatur vero Agobardus Lugdunensis; qui Felicem confutans, atque omnia quae praecesserant probe callens, ab omni fraude sibi satis cavisse credendus Vb est. Satis ergo verisimile apparet, lectionem adoptatur a Felice non primo excogitatam, sed in aliquo codice inventam esse; cumque sibi propitiam, ac ut accidere solet praejudicio quodam occupatis, errori suo faventem male reputaret, in Aquisgranenses codices dolose induxisse: Forte etiam lectionem illam odio deinde habuerunt Catholici ex hoc ipso, quem Felix illi superstruere errorem conatus est; adoptionis caeteroquin voce satis ipsis suspecta post Arianam haeresim. Non per adoptionem haec facta sunt, absit: ita in Capitulari alio Concilium Ephesinum continente codice ea verba S. Athanasii in Epistola ad Epictetum latine redduntur: οὐ θέσει δὲ ταῦτα ἐγένετο, μὴ γένοιτο· quae in Conciliis edita versio prave contorquet. Cassiodorius in Psalm. I, propter humilitatem Vc carnis adsumptae. Hinc Alcuinus Felici: tu omnino perversissime dicis adoptatur: quamvis non ea perversa essent verba, sed interpretatio. Haec autem omnia, ut constet, quam ab antiquo, et cur is locus dupliciter in libris describeretur. Caeterum quomodo Hilarius ipse scripserit, mihi quidem facile cognitu videtur omnino; contextum enim percurrentibus statim patebit vocem adoratur oratoriae elegantiae, quam Auctor ibi sectatur, minime convenire. Parit Virgo, partus a Deo est; infans vagit, laudantes Angel; audiuntur; panni sordent, Deus adoratur: ita potestatis dignitas non amittitur, dum carnis humilitas adoratur. Neque apte immediata orationis membra bis eodem verbo clauduntur, neque mirificum illud, quod ex oppositis aucupatur Hilarius, oritur ullo modo, Vd si dignitatem non amittat, qui adoratur; oritur autem optime, si dignitatem non amittat, qui carnis humilitatem adoptat. Cur vero Felix criminationem falsi veteri aliquo prolato codice adoptatur exhibente non repulerit, vel invidiam saltem non minuerit, profecto non intelligo. Eodem certe sensu Hilarius in expositione Psalmi CXXVII protulit per adoptionem corporis: frustra vero legendum esse per adeptionem, quamvis Erasmiana editione suffragante, vir ingeniosus conjiciebat (De vett. Haerr., etc., p. 460) ; nam adoptionem praefert praestantissimus omnium Capituli nostri liber alter, cujus jam relationem ingredimur.

Paucos quidem ex Ecclesiasticis praesertim manuscriptos codices reperias, qui cum hoc antiquitate Via certent, facieque ipsa ac conspectu majoris vetustatis aucupentur fidem. S. Hilarii Tractatus in Psalmos complectitur, quorum rara admodum occurrunt scripta exemplaria. Illos in IX, XIII et XCI in ms. Vaticano unice ad hanc diem repertos comprobat noster, qui pariter recenset. Libri forma media et oblonga, ne quadrata unice in pretio sit: membrana ubi inoffensa, candida est, adeoque subtilis ac tenuis, ut quaedam folia tactum effugere videantur: atramentum xerampelinum est, et subalbicans: scriptura in duas columnas discreta, ut in specimine conspicis diligenter quidem efficto, nec tamen codicis faciem, ac litterarum elegantiam satis exprimente.

Ubi Graeca incidunt verba, accentibus ac spiritibus nullis effinguntur. Quaecumque sive ex aliis Psalmis, Vib sive aliunde sumpta afferantur, seponuntur ut in exemplo, priori etiam versu rubricato. Rubricata autem verba auri olim superinducti alicubi vestigia retinent. Scriptionis species Virgilium Mediceum (parum feliciter ab editis speciminibus repraesentatum) in eo praecipue refert, quod litterae mediocris pariter sint magnitudinis, et calamo subtiliori exaratae: quod P et Q descendant numquam, neque infra protendantur; et quod in T transversa linea vix appareat, ut etiam in G et in L inferiores ductus. Caeterum noster magis affabre, distincteque ac aequaliter descriptus est: ne quid a recta linea in versibus exarandis manus deflecteret, calami via stylo designata visitur. Ab emendatione quoque generatim laudandus liber: quamobrem librarii jure merito in Vic hominum memoriam nomen revocabimus, quod praeter morem, ubi minus exspectandum erat, incurrimus: in alphabetico scilicet Psalmo CXVIII, post illa, Littera Iiii explicit, incipit Littera V feliciter, exiguis, sed majusculae pariter, ut vocamus, figurae characteribus legitur inferius: Scribit antiquarius Eutalius Nt ita colligantur N, quod compendii genus veterum lapidum usum sapit. In eodem Psalmo post litteram decimam, intra circulum Christi monogramma in apice prae se ferentem: Scribtori vita, legenti doctrina.

Antiquariorum munus, quorum frequens apud veteres mentio, Valentis lex anno CCCLXXII lata probe describit. Antiquarios ad bibliothecae codices componendos, vel pro vetustate reparandos, quatuor Graecos et tres Latinos scribendi peritos legi jubemus Vid (C. Th. de Antiqu. l. II) . Isidorus ita dictos putat, quia tantummodo vetera scriberent (Orig. lib. VI) , sed repugnat Euthalii nostri auctoritas, qui se antiquarium vocat, Hilarii nequaquam tunc vetustos, sed forte calentes adhuc commentarios transcribens. Ego inter librarios eo praesertim nomine donatos opinor, qui non cursoriis, seu celeribus, quae barbaris nominibus non sine miro et universali errore designari solent, sed majoribus, accurateque effictis litteris, ac diligentia singulari codices construere profiterentur. Graecum vocabulum docet Καλλιγράφος, siquidem Antiquarius redditur in veteribus Glossis. Praecepit Imperator Constantinus epistola a Theodorito in Ecclesiastica Historia (lib. I, c. 16) relata Viia lata, ut ad multarum Urbis suae Ecclesiarum usum sacrarum Scripturarum quinquaginta membranei codices conficerentur ὑπὸ τεχνιτῶν Καλλιγράφων, καὶ ἀκριβῶς τὴν τέχνην ἐπισταμένων, ab artificibus pulchre scribentibus, atque artem perfecte callentibus: vertit Epiphanius Scholasticus in Tripartita, ab artificibus antiquariis, et perfecte artem scientibus (lib. II, c. 6) . Propterea Augustinus in Sermone de Verbis Domini: Qui videt litteras in codice optime scripto, et non novit legere, laudat antiquarii manum, admirans apicum pulchritudinem. Id autem nominis sequiori aevo librariis majoris formae litteris codices effingentibus adhaesisse puto, quod antiquos imitantes primaevam litterarum figuram servarent: neque enim prima aut secunda linguae Latinae aetate ea significatione, sed pro antiquitatis Viib cultore antiquarius usurpabatur: propterea auctor Dialogi de Oratoribus: criminabimur te antiquariis; et in eodem libro: nec quemquam adeo antiquarium puto, etc. Vocem eodem sensu adhibent Juvenalis ac Suetonius. Caeterum antiquarium nostrum, quamvis Graecum nomen prae se ferentem, Graecum fuisse nequaquam suspicemur, cum Latinis libris operam daret, et pro Euthalio (ab ἐυθαλεῖν siquidem deducitur) Eutalium scriberet.

In vacuo, quod remanserat, spatio ad finem Psalmi CXXI diverso prorsus scribendi genere, et recentiori atramento verba haec posterior manus adposuit quasi ludibunda: In nomine Domini I hum X pi Ariperto Rege fuit vera justitia et sincera . . . . . Deinde, Builius Abbas de Monastirium sci Thome Apostoli cuit vocapolo est Viic Pineolo. S. Thomae Templum, et Conventus, quem modo Pp. Carmelitae possident, ad pontem est situs Pignolo usque in hanc diem nuncupatum. Monasterium ibi fuisse, et Monachos cum Abbate suo commoratos olim esse noverat nemo. Linguae Italicae quam proxime ab ea usque aetate praeluderetur vides; quod enim nunc Abate del Monasterio dicimus, Abbas de Monastirium vulgariter scribebatur; cumque um in o popularis pronuntiatio saepe converteret, ut item e mss. didici, et hic etiam apparet ( vocapolo enim pro vocabulum est), a vulgari lingua verba parum deflectunt. Sub Rege Ariperto scriptum codicem ex hac nota non defuere qui arguerent; at litterarum forma, ipsaque hujus adjectionis facies, satis ostendunt multo recentiorem fuisse; et profecto nisi liber hic Viid utriusque Ariperti aevum longe antevertat, conjecturis fidendum nullis, atque indiciis quibuscumque tutioribus in posterum valedicendum: neque enim ad ipsum codicem, vel ad ejus amanuensem ea referuntur verba, sed ut e loco et modo prorsus constat, sive Builii Abbatis, sive otiosi cujuspiam lusus fuit vacuo illo spatio abutentis, quod in plerisque etiam impressis libris occurrere aliquando solet. Alios contra audivi, eo quod nigrescat horum verborum, fere ut in hodiernis scripturis, atramentum, recenter addita fuisse perperam existimantes: ita nimirum in errorem proni perpetuo sunt, quicumque non omnia pensitant, et uno tantum argumento ducti in his rebus calculum ponunt.

Viiia Jam vero ut quidquid ad detergendum atque amplificandum Hilarium conferre utrique codices possent, ob oculos haberetur, Joseph Blanchinius, Veronensis Ecclesiae Canonicus, ac Bibliothecarius, maximae spei juvenis, percelebrisque patrui condignus haeres, cum Benedictina editione solidos contulit, et variantes lectiones omnes summa diligentia ac fide adnotavit distincte, atque ordinatim congessit. Multum etiam operae in iis erudite posuerunt Sacerdos eximius Dominicus Vallarsius, nec non P. Alexander Bonifacius ex Oratorii Congregatione, quae magno et pietatis et litterarum bono paucis abhinc annis in hac civitate coaluit. Varietates autem nostras, ut a caeteris, quae supponuntur textui, facilius secernantur, numericis designamus notis: neque Viiib tamen universas omnino exhibuimus; quid enim utilitatis ubi patens error in codicem irrepserit, vel ubi res nihili moneantur? Adscribentur quidem aliquando, etiamsi a praecedente editore recensitae item fuerint, ut constet, quibusnam e diversis lectionibus tam insignium membranarum calculus accedat. In textum ea tantum recepimus, quae illum omnino resarcire, vel tuto restituere pateat; quod locis pluribus, praecipue tractatuum in Psalmos, praestare contigit: prioribus tamen lectionibus perpetuo adpositis, ut integrum unicuique liberumque judicium sit. Idem prorsus, cum Cassiodorii Complexiones primo emitterem, praestiti, ex quarum Praefatione, ut de consilio in hac etiam recensione adhibito satis constet, duo liceat verba transcribere: Viiic Emendationum, quas raro adhibui, ubi operae pretium sit, admonebo, ut et ipsae ab aliis emendari possint: hoc si praestitissent transactis temporibus Critici, veterum scripta aliquanto melius pernosceremus; innumeros enim locos ex arbitrio reficientes, antiquorum codicum lectiones nobis subduxerunt. Exiles autem ac minutas quandoque animadversiones culpandas in his rebus non esse, vel contemnendas, Hilarius ipse, quem doctissimum Patrem Cassiodorius nuncupat, docet; Arianam enim impietatem increpat, quae se ad fraudem syllabae adjectione, quae in libris non exstat, instruxit.

Ego quidem tum ex omnium congerie, quae mihi exhibendae viderentur, varietates excerpseram, tum adnotatiunculas quasdam, paucis tamen locis, adjeceram: verumtamen cum acciderit me, antequam praelo Viiid singula traderentur, peregre exire et impressionis tempore abesse, autographas, quas dederam schedas, qui operis et emendationi praeerant ob implexam scripturam nequaquam assequentes, quaedam omittere coacti sunt, quaedam aliquanto immutare. Id vero etiamsi parum referat, sunt qui me adigant, ut ex praetermissis aut interpolatis hic sequentes exhibeam. Adscripseram ergo.

Col. 15, 1. Priore Veronensis libri quaternione abscisso, variantium lectionum prima occurrit tenet pro tenuit; ut habetur paulo ante: Quartus liber auspicatur. Ab iis verbis sub finem paragraphi decimi a suis non receptum nunc ms. incipit.

C. 17, 2. Piae doctrinae in textum receperam, subtus monens: ita ms. noster, ubi in anteriori editione Ixa pietati doctrinae, n. 6, divinitatem, nihil addens; n. 7, in anteriori natum et ex Deo.

C. 19, 1. Liber noster: necesse est in professione absoluta adversandi calumnia videatur. Aliquanto melius quam in Erasmiana caeterisve: et cesset, etc. Plane, ut opinor, restituemus locum, si legamus: at necesse est, etc., calumnia caveatur.

C. 21, 1. In anteriori pro ab eo, ut legit Erasmus quoque, habebatur aut illud, quod sententiae non quadrat.

C. 32, 7. Quaecumque habet Pater dedit Filio: exhibentur verba haec in editis, sed in ms. nostro non apparent, nec unde eruta fuerint reperire est.

C. 34, 9. Manibus lino occupatis, pedibus limo oblitis in textum admiseram: at ignarus inter variantes recensebam.

C. 35, 3. Veronensis liber: et sumet sibimet quod liberum est: nam si verbum a tempore liberatur, videtur consequi sumpturum sibi quod liberum est, hoc est nemini obtemperaturum. Quod statim diluitur Apostoli verbis subjunctis, itemque, quoniam Ixb qui abest a tempore non abest ab auctore. Ita Ms. noster, ubi anterior editio, qui abest a cognitionis tempore. Habetur etiam in codice erans, loco τοῦ qui erat.

C. 39, 1. Odiosa inserueram textui, ita praeferente ms., et quia otiosa profecto non erat fraudulentia haereticorum undique circumstrepentium.

C. 59, 1. Adjecimus e libro nostro: habet Erasmus quoque, I Cor. XV, 8: visus est et mihi.

C. 63, 2. Salutaris tui.

C. 165, 2. Deus addidimus, nec ex conjectura tantum, sed codicis nostri auctoritate caeteris vetustioris: in Graeco textu quoque ὁ ἀλεθινὸς θεός.

C. 169, 1. Se carere synagogam: in hoc siquidem codice caret Patrem, careat virtutem; ad psalmum LXVI substantiam non carebunt; e Graecorum usu, apud quos τί ὑστερῶ; Latine quoque Plautus in Curc. id quod amo, careo.

C. 243, 2. Abest aeternam a nostro quoque.

C. 246, Christi secundis curis.

Ixc C. 251, 1. Omnis plenitudo divinitatis, πᾶν τὸ πλήρωμα. Sic et infra: omnis vero corporaliter plenitudo divinitatis.

C. 271, 3. In eo. Exinde inreligiosi unionis; ubi conjectura firmatur doctissimi editoris Benedictini ad n. 36 libri octavi suspicantis, unionis nomen masculini generis Hilario fuisse. Ejusdem generis fuit id nominis apud omnes cum pro margarita adhibitum est.

C. 284, 5. Ecferret. Aliis etiam in locis ecferre pro efferre.

C. 296, 3. Mandando pro manendo.

C. 385, 1. Prae participes tuos. In altero tractatus in Psalmos complectente codice: prae consortes tuos. Animadversum est a nobis, sub finem praefationis ad Cassiodorii Complexiones Florentiae vulgatas, in hujusmodi barbarismos indoctos amanuenses ex communis sermonis consuetudine aliquando incurrisse; quapropter Trimalchionem et socios, ut etiam a plebeia locutione ridiculum aucupetur, ita sermocinantes inducit Petronius Arbiter: scimus te prae litteras fatuum esse.

Ixd C. 420, 6. nisi ex utroque consistit.

C. 440, 1. Solus hic itaque: neque ultra procedit Capitularis codex postrema charta diminutus. Nihil attinet monere, verba quaedam addi aliquando, et subjici, quorum mihi non est laus inroganda, variantesque aliquas in diligentiae fidem exhiberi, quas ego transmiseram: veluti genum pro genu, precem eguit pro prece eguit, saltim pro saltem: similiter profane, ubi recte in editis profanae, far, ubi triticum in farinam comminutum, figens, ubi fingens, neque, ubi nempe, exteriorque, ubi eritque, crura vulnera, ubi erat cruda. Multo minus variatum est circa Tractatus in Psalmos, praecipue ubi aliquid addideram, aut adnotaram, cum nitidior esse autographi exemplaris scriptura. Haec tamen sunt omissa.

C. 24, 6. Abest Coelestis, ut etiam a Graecis pluribus.

C. 26, 4. Non mutilentur: aliquanto melior lectio, sed adhuc mutilata.

Xa C. 27, 3. In judicio.

C. 39, 2. In Ms. jus libertatis; exinde artatum est. Cum i littera puncto superposito nequaquam a librariis distingueretur, ambigua persaepe erat lectio. Vis ac potestas non defuere qui pariter legerent, ubi jus ac potestas scripserunt Jurisconsulti. Hinc utrum Liutprandum scribamus, an Luitprandum nescimus.

C. 40, 6. Convertimini. Codex Psalmorum Veronensis Capituli praestantissimus, convertamini.

C. 64, 1. In anteriori editione, quotiens qui titulos habent. Caeterum huic codici solemne est quotiensque exhibere pro quotiescumque.

C. 68, 4. In ms. civitate eversa: primam dictionem respuimus, secundam amplectimur; ita paulo ante eversam praefert liber. Rectam hic Benedictini editoris lectionem captivitas apellitur confirmat codex; a Graeco enim verbo est, ἀπέλλω, excludo, rejicio; quamvis auctorem alterum, qui Latine usus sit, non meminerim: haud feliciter conjecerant, qui appellatur substituebant.

Xb C. 68, 5. Psalmus David Xiiii, ut scribebant veteres, non Psalmus XIV. Sic infra: explicit Psalmus Xiiii, incipit Psalmus LI.

C. 73, 3. Alia pro alta reposuimus ex codice, et ex verborum contextu.

C. 74, 5. Quod per superiora confirmat, Propheta subjecit dicens.

C. 78. 1. In finem intellectus illi David, cum venit Doec Idumaeus, et adnuntiavit Saul, et dixit ei: Venit David in domum Abimelech. Abimelech constanter in libro nostro veterrimo, Septuaginta pariter Ἀβιμέλεχ scripsere. Hebraicus textus Achimelech: cujus diversitatis ratio est, quod in antiquis Hebraeorum libris nomen hoc non scriberetur per heth, seu cheth dicamus, ut in recentioribus, sed per caph; quae littera cum maximam habeat similitudinem cum facillima fuit earum commutatio. Hoc autem certo comperi e veteri Auctore Breviarii in Psalmos D. Hieronymo olim adscripti, sic enim ad hunc locum: XC In Regnorum libro, et in ipso Hebraico Psalterio Abimelech scriptum est; sed quoniam beth et caph apud Hebraeos litterae modico apice distinguuntur, ideo error facilius obrepsit.

C. 107, 4. Praeter ea quae afferuntur, addideram: Verbum habent Sedulius ac Tertullianus. Ut hic salvifica pro salvum me fac, ita alibi lucificat, et in Psal. CXLV, legit Hilarius Dominus sapientificat caecos, ubi Vulgata illuminat. Hodiernas lectiones et D. Hieronymi emendationibus accessisse, illas ab Italica versione Hilarium arripuisse, vix ambigam.

127, 1. Tractatus in hunc atque in subsequentem liber noster non habet, sed ad praecedentis calcem: explicit Psalmus Liiii, incipit Psalmus LVII.

C. 152, in 2, inmutantur.

155, 1. et paravit eum, et in eo paravit, plane cum graeco καὶ ἡτωίμασεν αὐτὸ, καὶ ἐν αὐτῷ ἡτοίμασεν.

C. 247, 2. quo a Zabulo tentatur. Ita scribitur in codice, atque ita passim occurrit in mss. Zaboli debellatorem praefert idem liber sub finem Sermonis in Xd Psal. LXIII. Zabuli progeniem, Zabuli potestatem, ut tentaretur a Zabulo, legimus in Hilarii Commentario in Matth. apud Erasmum, Guil. Cave de Script. Eccl. in Commodiano Zabulus, Zacones pro Diacones, vocabula putat Afrorum propria: sed revera nec vocabula haec sunt diversa, nec longius derivata; sed ut ita aliquando scriberentur, mollities quaedam prolationis effecit, quam in hodiernis Graecis animadverti saepius ζ pro δ enuntiantibus, et ζιὰ pro διά. Quam autem ab antiquo iis obtinuerit sonus, veteres libri testantur Zabulum saepe, ut vidimus, praeferentes; et mire confirmat Photius, ubi animadvertit Philostorgium in Ecclesiastica Historia Nadiandum pro Nazianzo scripsisse: Ναδιανδὸν δὲ καὶ Ναζιανζὸν ἐξωνομὰζει.

C. 256, 4. Locus Isaiae respicitur LIII, 5, pro nobis dolet, et nos aestimavimus eum in doloribus esse.

C. 256, 5. in Coelis, ut in Graeco.

Xia C. 285, 1. Nihil hic adnotaveram.

C. 329, 1. Oleum exultationis.

C. 367, 5. Inlicita est.

C. 383, 3. Expetitur.

C. 395, 2. Mannam matutinam, paulo infra Coelestem mannam: ita Hilarius Pascham, etc., ut Erasmus animadvertit in praefatione.

C. 400, 6. In ms. iniqui, ut in Romano Psalterio: nec alio sensu Hieronymus persequutores sceleris, id est, scelesti; nam et Plautus flagitii persequentem dixit pro flagitii amatore, seu flagitioso.

C. 450, 3. In anteriori editione erat mentis, quam dictionem Erasmiana non habet, nec liber noster.

C. 517, 1. Hic loci deserit nos sub tot seculorum pondere fatiscens codex, postremis chartis prorsus exesis aut misere discerptis.

Exegi monimentum febre molestius, in ipso scribendi aestu subtus addideram, Horatianum versum paulo detorquens; ac si gratularer mihi, quod eo tamdem Xib labore levatus essem: varias siquidem lectiones invicem conferre, fugientes litteras persequi, codicum apices captare; et cum miris librariorum sphalmatis confligere, res est incredibilis molestiae plena, et undequaque periculis circumsepta. Ipsas praecedentis editoris eruditas adnotationes cum percurrerem, aliqua Parisini quamvis diligentissimi typographi menda nostro ostendebam; ut ab iis sibi caveret; velut pag. 175, ubi Tullii locus affertur negante adverbio praetermisso: modo autem id quidem typographum nostrum, pag. 197, reposuisse video, sed dictionem aliam praeterisse: legi enim debet; quod qui dubitat, haud sane intelligo, cur non idem, Sol sit, an nullus sit, dubitare possit.

Xic Verumtamen praeter diversas hic et sub textu prolatas lectiones, aliquos ex Hilarii tractatibus in Psalmos retinet codex noster multoties, nec paucis dictionibus, vel uno tantum aut altero versu ab editis recedentes. Eos, ut jacent, diligenter exscriptos conjunctim adponimus et exhibemus: errores tantum quosdam sustulimus, et dictiones profeta, filosofus, centensimus, etc., ad communem usum traduximus. Varietatis ratio in eo praecipue vertitur, ut multo breviores hi nostri sint, pluresve qua periodos, qua integras paginas sive scriptus liber resecet, sive vulgati interserant. Quodnam de hujusmodi differentia judicium ferendum sit doctus Lector statuet. Cogitaveram prius, num ex ore pronuntiantis exceptos notarius vocis celeritatem haud assequens decurtatos Xid dedisset; ut quamdam Caesaris orationem, quae circumferebatur, existimabat Augustus ab actuariis exceptam male subsequentibus verba dicentis (Suet. Caes. c. 55) . At obstat consequentia sermonis, et addita etiam interdum verba, ac mutatus non infrequenter orationis contextus: ubi enim exempli causa in editis: Annum benignitatis Dei ex propheticis atque Apostolicis doctrinis cognovimus (Ad psal. LXV) ; et post aliqua: Namque bonitatis Domini hic annus est, quo erunt indefessa illa benignae retributionis tempora auspicanda. Hujus igitur anni Dei benedicet coronam jucundissimus et suavissimus visitatae terrae inebriataeque fructus. Haec enim Christi est, depulsa corporum nostrorum Corruptione, et perempta mortis potestate, victoria: it Xiia in ms. legitur: Annum aeterni et beati illius seculi sine dubio declarat, quia bonitatis Domini hic annus est. Hujus anni benedicitur corona, visitata enim terra jucundissimus annus et suavissimus erit; haec enim Christi est potestate victoria. Magis consentaneum est, Hilarium ipsum ita primitus elucubrasse, deinde auxisse novis curis, et in ampliorem formam redegisse. Forte Sermones ad populum habendos ita prius exaravit, quos exinde in Commentarios transfudit. Propterea in Psal. LXV illa omnia ms. transilit, quae ad Graecitatem pertinent, et e Graeci textus lectione deducuntur. Nec tamen in hac conjectura satis acquiescimus: nimis enim manca plerumque expositio est, pluresque Psalmorum versiculos praeterit, quos interpretem in iis quae desunt attigisse, aliquando Xiib sententia demonstrat. Quaedam etiam adduntur, quae Hilarii non videntur, ut ad Psal. LXIV, n. 4, Ecclesia nondum Christi adventu inluminata, fuit aliquando vanis superstitionibus obnoxia, cum praecepta gentilia, etc. Hoc in editis de humani generis universitate profertur, quam Ecclesiae nomine nunquam indigitavit Auctor noster. Neque illud ab eo esse crediderim in Psal. CXXIV. Hoc loco in circuitu populi Evangelium significat. Nec loca desunt minus opportune mutilata, et minus eleganter connexa. Suspicari ergo quisquam possit ab alia manu has epitomas processisse, et in proprium usum ita ab aliquo hos commentarios conversos. Quin et illa aliquando suspicio incessit; num in commentarios, quos habemus, extranei quicquam et alieni insinuatum fuerit; Xiic velut quae in expositione Psal. LXV a Graecarum dictionum proprietate ac vi derivantur: Hilarius siquidem Graecarum litterarum quamdam tantum aurulam coeperat, si Hieronymo fides in Epistola ad Marcellam; quam suspicionem tamen rem perpendentes rejecimus. Verum de his eruditorum hominum judicium esto.

Ipso initio aliquid deesse, spatio relicto librarius innuit: hinc est, quod a versiculo septimo expositio incipiat. Sub finem quoque Psal. CXXXII mutilatum dignosces. Ubi in editis col. editionis nostrae 188: Accinctio potentiae ei quod indigebat corpori coaptatur. Non enim virtus accingitur, sed in virtute Dei potentia homo quem Dominus assumpsit accingitur: multo melius explicatur in ms. Non enim virtus accingitur, sed Xiid in virtute Dei potentia hominis; id est, ei corporis quod deerat coaptatur. Ejus ergo hom nis potentia, quem Deus adsumpsit, accingitur in virtute. Jam vero nihil ultra te moramur, amice Lector, et ipsos, ut in codice apparent, Tractatus, sive sermones, aut sermonum adumbrationes mavis, tibi ob oculos sistimus.