IV. Unde obscurus sit Hilarii sermo. Quid in hac editione praestitum.

32. Hilariani sermonis obscuritas non uno ex capite 0026B ortum habet. Eam Hieronymus Gallicano genio videtur asdcribere. Quamvis enim epist. 4, ad Rusticum, Gallorum sermoni ubertatem tribuat ac nitorem: de eorum tamen, ac nominatim Hilarii stilo scribit epist. 13 ad Paulinum: Sanctus Hilarius Gallicano attollitur cothurno: et cum Graeciae floribus adornetur, longis interdum periodis involvitur, et a lectione simpliciorum fratrum procul est. Et si periodi longae, densae tamen sunt sententiae, frequentes eclipses, et ubi vox aliqua duabus phrasibus repetenda esset, ea inter utramque ita collocatur, ut respondeat utrique. Sic ingenium facile ac fecundum festinat parere, quod ubertim animo concepit. Lectori etiam interdum incommodae sunt nonnullae verborum metatheses, dum quae ex natura sermonis cohaerere proximis verbis 0026C deberent, ad ea quae longius distant, saepe sint referenda. Rarius, sed tamen nonnumquam negliguntur grammaticae leges.

33. Obscuritatem quoque parit rerum, de quibus Hilarius disserit, sublimitas. Fere enim totus est aut in reconditioribus Scripturarum sensibus eruendis, aut in asserenda Patris et Filii tum consubstantialitate, tum discretione: quo nihil abstrusius, sublimius nihil cogitari potest.

34. His accedit quod in iis, quae tractat, Latinorum nemo quem imitaretur, ei praeiverit. Ex omnium quippe consensu gladium adversus Arianos strinxit Latinorum primus, immo bellum eis primus indixit: ut merito Hieronymus adversus Rufin. lib. II, eum appellarit contra Arianos latini sermonis tubam. Primum 0026D etiam ex Latinis hymnorum scriptorem eum fuisse, supra ex Isidoro probatum est. Eos quoque Scripturae libros, quos exponendos suscepit, a nullo ante ipsum Latino, saltem quod sciret, explanatos esse hoc indicio est, quod Matthaeum explicans, Orationem Dominicam quia a Tertulliano et Cypriano expositam rescisset, consulto praeterierit. Demum sub finem libri de Synodis non sine modesta quadam praefatione fatetur, se in eo opere locutum esse de rebus absconditis et usque ad hanc aetatem suam intentatis et tacitis. Jam vero cum ad res divinas, de quibus loquendum ei erat, nondum satis accommodatae essent latinae voces, in idoneis quaeritandis tanto magis laboravit, quanto latina lingua angustior et minus copiosa 0027A erat quam graeca. Hinc enim frequentem tunc temporis fuisse jurgiorum causam Gregorius Naz. Or. 21, n. 46, tradit διὰ στενότητα τῆς παρὰ τοῖς Ἰταλοῖς γλώττης καὶ ὀνομάτων πενίαν.

35. Gregorius idem Or. 26, n. 2, notat triplex imminere de Deo loquentibus periculum, in mente scilicet, in sermone, in auditu: Nam et res divinas, inquit, mente consequi arduum, et verbis explicare perdifficile, et purgatas aures nancisci majoris laboris et difficultatis. Triplex illud periculum sensit ac timuit Hilarius. Unde lib. II, n. 2, vicem suam dolet, quod haereticorum blasphemantium vitio illicita agere, ardua scandere, ineffabilia eloqui, inconcessa praesumere compellatur: ut quae contineri religione mentium oportuissent, in periculum humani eloquii proferantur. Tum 0027B vero num. 5, animi sensa propria explicare non valentis aestum et anxietatem declarat his verbis: Mihi certe his respondenti in curis aestus est,in sensu labes est, in intelligentia stupor est; in sermone autem non jam infirmitatem, sed silentium confitebor: cum, inquit, lib. de Synod. n. 5: difficillimum sit, sensum ipsum propriae meae fidei secundum intelligentiae interioris affectum loquendo proferre. Demum ab auditu sibi timet, dum libri ejusdem num. 65, ait: Mementote, non sensum mihi deesse, sed verba. Arguam forte in eo naturam meam, non tamen arguam voluntatem; et ignosco naturae, si loqui de quod vult non potest. Conscius enim sibi, quod in rebus divinis verborum adhuc significatio angustior quam intelligentia sit, tanto magis formidabat ne aures offenderet, quanto 0027C minus tum de vi cujusque vocis inter homines convenerat; cum plerumque, ut loquitur ipse lib. de Synod. n. 8, ignorata verborum opinione plurimum inter se digladiarentur. Quippe, inquit Gregorius Naz. Or. 21, n. 97, cum exigua res quotidie accederet, quae molestiam afferret; eo tandem res adducta est, ut periculum esset ne orbis terrarum fines una cum syllabis abrumperentur.

36. Quocirca verba de Deo facturus, ut sibi recte sentiendi ac loquendi difficultas complanaretur, ipsius opem supplex implorabat. Exposui, Carissimi, inquit lib. de Synod. n. 65, quantum humani sermonis consuetudo patiebatur, et Dominus mihi semper ut ipse scit a me oratus indulsit, communis fidei conscientiam. Ita etiam quo facilius cogitata ipsius ab aliis perciperentur, 0027D ea variis modis explanabat: ut si cui una ratione obscura essent, ea altera fierent apertiora. Quam ob rem eloquentiae suae vires exserens, de Deo quam alte sentiret, insignibus speciminibus saepe numero comprobavit. Non enim, inquit ibid. n. 62, infinitus et immensus Deus brevibus humani sermonis eloquiis intelligi potuit, vel defendi: fallit enim plerumque audientes et docentes brevitas sermonum. Cum igitur Hilarius, veritus ne falleret brevitate, sermonis copiam sectatus esset; lectorem jure ac merito admonet lib. de Synod. n. 6, ne de se ante sermonis consummationem per litterarum exordia existimet judicandum.

37. Quam precem cum num. 66 repetat, rursumque inculcet Fragm. I, num. 7, nemo negaverit ei concedendum, 0028A quod in aliorum Patrum lectione etiam observandum Eulogius Alexandrinus apud Photium cod. 215, praecipit: Oportet igitur sanctorum, qui certis temporibus Ecclesiae doctores exstiterunt, doctrinam integre perlegere, et non ex parte illorum proferre sententias, indeque de tota eorum mente non sine periculo conjecturam facere . . . . quando quidem ex uno aliquo dicto, sive epistola, sive lucubratione, tota scriptoris pietas ostendi non potest. Praeterea verba illius non semper ad nostros loquendi modos sunt exigenda. Eorum enim plurimi, quos postea, Augustino praesertim doctore, invexit usus aut comprobavit; Hilarii aevo aut inauditi erant, aut nondum satis recepti: ut merito dixerit cum Ambrosio epist. 48, ad Sabin. num. 4: Verbum si offendero, virtutem professionis interrogato. 0028B Si, inquit idem num. 6, verba movent, non praejudicant fidei. Etenim sermonem mens non dubia obumbrat, et defendit a lapsu. Ita fiet, ut neminem offendat personae vox eo sensu accepta, quo nunc naturae vocabulum; aut cum uti Deo pro frui Deo occurret; et alia hujusmodi quae recensere longum esset. Postremo quia in Latinis non habuit quos in rebus a se tractandis imitaretur; ad mentem Graecorum, quorum ei lectio familiaris erat, multa eum expressisse advertendum est. Ex qua, sicut et ex superiori observatione conficitur, illius sermonem cum Graecis, aut certe Latinis Patribus qui eum praecesserunt, non cum iis qui eum secuti sunt, esse comparandum. Quod si praestitissent, qui plures in eo opiniones ac dicendi modos singulares notarunt, in 0028C nullo fere eum singulariter aut sensisse aut locutum esse deprehendissent.

38. Quanto difficiliora hactenus judicata sunt Hilarii scripta, tanto operosius enitendum duximus, ut ea difficultas sublevaretur. Hujus rei gratia singulas singulis operibus praemisimus admonitiones aut praefationes, in quibus quidquid ad operis occasionem, tempus, scopum, veritatem et alia id genus spectat, pro nostra virili parte explicuimus. His interdum subnexa est totius operis synopsis: quod praesertim ad libros de Trinitate visum est quodam modo necessarium. Tum ut lector in assequendis Hilarii sensis minus laboraret; praecipua ipsius argumenta, quantum per oram libri licuit, brevibus summariis comprehendere curavimus. Ut autem haberet, ubi periodorum 0028D longitudine fatigatus requiesceret, tractatus singuli varios in numeros sunt distincti. Ea quoque ratione citationum commoditati consultum est, ne paucos versus recognoscere volentibus toti libri essent pervolvendi.

39. Sed in redintegrando textu, ex cujus depravatione obscuritas ut plurimum creabatur, nostra potissimum cura ac studium fuit. Et si autem quam plurima, nihil tamen nisi praevia diligenti ac morosa consideratione immutatum. Qua in re maxime spectavimus scriptorum codicum in unam lectionem conspirantium antiquitatem, sinceritatem, multitudinem, si praesertim alias in mendosis locis dissiderent. Nam conciliare solet veritas, quos falsitas dissidentes facit. 0029A Sicut autem mss. antiquitatem ex scriptura et charactere perspeximus, ita ex constantia quadam in retinendis iis loquendi modis, qui in aliis exemplaribus ob singularitatem saepe mutati sunt, eorum probavimus sinceritatem. Ad horum veritatem ita scrupulose expressimus omnia, ut ex iis etiam verborum ordinem revocaverimus. Si quid vero castigalum quod non oportebat, nihil tamen ereptum lectori: qui ad oram libri, quidquid in prioribus editionibus, quidquid in mss. occurrit, quod alicujus momenti sit, pro libito seligendum inveniet.

40. Importunae quidem sunt, et ab auctore intentionem lectoris nonnihil abducunt notulae frequentes. Sed plerique rescire cupiunt, quo jure quave auctoritate mutatum sit, quod prius obtinebat: et nullus 0029B est, cui si placeant sola auctoris verba, notas seorsim ab iis positas non sit liberum praeterire. Ita etiam ubi quaedam notata sunt, quae minoris momenti videbuntur; hoc paucis praestitum est, et in eorum gratiam, qui in doctore Ecclesiae antiquo ac difficili, et de re in qua ex verbis inordinate prolatis saepe incurritur haeresis tractanti, nihil negligendum ducunt. In aliis majoris momenti locis mutationes factas non sola mss. auctoritate, sed et quam paucioribus verbis licuit, ratione est demonstratum. Quod faciendum praesertim censuimus, quoties qui Hilarium antea recognoverunt, a vero illius sensu aberantes, falsas substituerunt lectiones, quae quamdam veritatis speciem prae se ferrent. Iisdem notis illustrantur et explicantur locutiones inusitatae; implexae 0029C phrases, sententiae singulares. Hilarii enim scripta non tantum a mendis pura et integra, sed et lectu faciliora exhibere fuit animus: et locorum nonnullorum sensum non sine labore assecuti, nostri officii existimavimus esse; ut aliis hic labor levaretur. Eamdem ob causam ex eruditorum operibus eligere non gravati sumus, si quid ad gestorum, quae Hilarius attingit, notitiam faciliorem conduceret. Denique quae in eo pugnantia; quae suspecta videbantur, componere et ab omni errore vindicare studuimus, non vanis aut aliunde accersitis rationibus, sed ex ipsiusmet verbis. Illos enim locos, aut ex adjunctis expendentes, aut comparantes cum clarioribus, deprehendimus quam jure Hilarius, de locutione non ita, ut de fide sua securus, monuerit atque enixe rogaverit, ne 0029D de ipso ante absolutum sermonem judicaretur. Quosdam ex illis celebriores atque difficiliores ab ipso exordio tractare juverit: quo cum commodius quam in oram conferre liceat, quidquid in unam eamdemque rem diversis locis dixerit; ex mutua plurium locorum collatione vera illius sententia manifestius apparebit. Et certe visum est expedire, ut tanti viri scripta non prius offerrentur, quam praecipuae suspicionum nebulae prorsus fuissent dissipatae. In his disputationibus aliorum etiam Patrum dicta interdum adteximus; quo Hilarius non modo secum, sed et cum veteribus consentire demonstretur. A mysteriis Christi exordium fiat, quorum primum sese offert ipsius de sacra Virgine conceptio, de qua nonnulla 0030A receptae Ecclesiae fidei adversa scripsisse arguitur.