I. Praecipui Hilarii in hac causa reprehensores, ac defensores.

99. Primus inter veteres Claudianus Mamertus lib. II de statu animae, c. 9, in Hilarii scriptis duo ut veris adversa animadvertit: unum, quod nihil incorporeum creatum dixit: aliud, quod nihil doloris Christum in passione sensisse (supple dixit) additque: Cujus si vera passio non fuit, redemptio quoque nostra vera 0053B esse non potuit. Reprehensionis hujus primae parti suus infra erit locus: postremam expendere nunc sufficiat.

100. Multis post saeculis Berengarius, veritus haud dubie ne suum ipsius de Eucharistia commentum Hilarianae auctoritatis pondere opprimeretur, eam ut declinaret, tanti viri famam labefactare conatus est, ac nequiter, Lanfranco teste epist. 50 divulgare, quod in tractatu fidei perversa senserit, et in libro de divina Trinitate improbabiles sententias de Domino Jesu Christo protulerit. Non ita multo post idem ille Johannes, qui Hilarium de conceptione Christi male sensisse pertinaciter voluit, epistolis iisdem non minus praefracte contendit, ipsius de passione Christi opinionem a recta fide abhorrere. Ea quoque in re Baronius ad annum 563, n. 4, minus circumspecte, quam 0053C solet, de Hilario loquitur, cum scribit eum ab Aphthardocitis instauratum esse errorem qui in Hilario jam damnatus fuerat; ac praeter Claudiani Mamerti judicium, nullam affert damnationis hujus auctoritatem. Neque illi in hac causa parcunt Erasmus atque Scultetus. Plures alii etsi non aperte sanctum Praesulem damnant, eum tamen aut frigide defendunt, aut in eorum propendent sententiam, qui illum errasse opinantur. Mediam nonnulli sententiam ineunt qui cum confiteantur eum libris de Trinitate prava et a recta fide aliena docuisse, hoc erratum posterioribus scriptis ab ipso castigatum ac retractatum esse existimant.

101. Non minus celebres fuere, qui venerandi doctoris fidem adversus reprehensores vindicarunt. 0053D Ac primo quidem uni Claudiano Mamerto opponere licet quotquot Ecclesiae patres Hilarium laudarunt. Hoc jam eleganter praestitit Lanfrancus epist. 50, ubi Berengarii censuram eo maxime argumento repellit, quod quisquis Hilario alicujus haereseos notam imponit, multos orthodoxos principes, qui magnis eum laudibus extulerunt, ejusdem erroris macula involvit. Ut enim postea subjicit, Gelasius Papa in decretis suis libros ejus inter catholicas scripturas enumerat . . . ejus auctoritas in sacris canonibus (puta in concil. Chalcedon. act. II; Tolet. IV, c. 10; Hispal. II, c. 12, etc.) decentissime memoratur, recipitur, et laudatur: sanctus Augustinus in libro VI de Trinitate, cap. 10, excellenti eum laude extollit . . . B. Hieronymus (Vid. Epist. 7, 0054A ad Laetam) quantis eum omnesque libros ejus in quibusdam suis praeconiis effert, epistolari brevitate comprehendi non potest: caeteri sacrae religionis doctores, quicumque de eo aliquid locuti sunt, ab horum sententia in hac parte non dissenserunt. Tum iis qui in lectione sanctorum Patrum sententias difficiles offensuri essent, egregiam hanc regulam proponit: Tutius igitur est lectori in difficillimis sanctorum Patrum sententiis quas ingenii sui imbecillitas capere non potest, interrogato quod nescit, dicere se nescire, quam pertinaci arrogantia, et arroganti pertinacia, non sine sua et aliorum pernicie fidei contraria definire; praesertim si talis persona sit, quae vel scientia litterarum, vel probitate morum, vel potius utraque parte, auctoritatis pondus prae se genere videatur.

0054B 102. Similem superius a Philippo abbate audivimus: quam ipse secutus non eam esse Hilarii doctrinam, quam illi affingebat praepositus Johannes, tribus epistolis constanter propugnavit. Sed cum praepositus pertinaciter repugnaret, motae litis arbiter quaesitus est Hunaldus: qui quidem utrumque ita conatus est conciliare, ut Hilarii fidem suspectam haberi nullo pacto permiserit. Haec Hunaldi sententia cum tribus Joannis epistolis exstat ad calcem epistolarum Philippi abbatis.

103. Non longe postea sancti Thomas III p., q. 15, a. 5 et 6, ac Bonaventura 3 Sent. dist. 16, Magistrum imitati, pariter operam navarunt, ut catholici praesulis dicta catholice intelligerentur; diluerunt objecta, et quae nonnullam erroris speciem prae se ferre videbantur, 0054C sanae fidei reddiderunt. Prolixitatis vitandae gratia referre supersedemus, quae in hac causa eruditi illi viri Lanfrancus, Philippus Lombardus, Thomas, Bonaventura aliique plurimi adversariis responderint, ut ex ipsis Hilarii dictis genuinos illius sensus exploremus. Quod sane nec paucis expediri poterit: quamvis praeconcepta multorum opinio everti aut saltem debilitari valeat, ubi eis demonstratum fuerit quod sequenti propositione aggredimur.