II. Qui verba Hilarii de Christi derelictione fidei sint consentanea.

169. Petrus Lombardus, lib. III Sent., dist. 21, § 1, ad superiorem Ambrosii locum respondet, hoc eum tantum voluisse, divinitatem sese a carne separasse subtrahendo protectionem, non solvendo unionem, seu separasse se foris ut non adesset ad defensionem, sed non defuissse intus ad unionem: si enim, inquit, non ibi cohibuisset potentiam, sed exercuisset, non moreretur 0081C Christus. An in Ambrosium quadret haec interpretatio, nunc nostra non refert: at quo minus ad Hilarii in Matthaeum verba accommodetur, nihil vetat. Nam quod ibi eam Christi intellexerit derelictionem, quae necessaria erat ut mori posset, proxime post verba, de quibus controversia est, declarat in hunc modum: Denique cur relinquatur, exclamat dicens, Deus, Deus meus, quare me dereliquisti? Sed relinquitur, quia erat etiam morte peragendus. Quod autem haec illaesa Verbi et carnis substantiali unitione dixerit, illustrare est ex eodem Commentario, cap. 3, n. 2, ubi ait: Cum esuriit, Dominus, non inediae subrepsit operatio; sed virtus illa quadraginta dierum non mota jejunio naturae suae hominem dereliquit. Nemo certe suspicetur, Hilarium hanc derelictionem, qua hominem, 0081D ut esurire posset, naturae suae a Verbo derelictum esse docuit, substantiali separatione factam existimasse: quidni eadem ratione censeatur ejusdem hominis derelictionem, ut mori posset, salva et incolumi substantiali conjunctione praedicare? Huc facit, quod cum Spiritus nomine divinam naturam prope ubique intelligat, libro tamen X de Trin. num. 61 contendat eam his verbis: Tradidit spiritum, nullo pacto intelligi posse. Nam spiritu, inquit, frequenter significari animam non ambiguum est vel ex hoc ipso, quod Jesus moriturus tradidit spiritum. Quare vel ex hoc ipso non ambiguum est, nisi quia non ambiguum censet, solam animam, non etiam divinitatis Verbi substantiam a morientis Christi corpore recessisse?

0082A 170. Si cui hoc nondum satis perspicuum, ad objecta verba succurrit et alia responsio: quod nimirum caro divinitatis a se recedentis ideo contestata sit dissidium, quia quamvis revera non abscederet, perinde tamen nullum in ipsa ostendebat praesentiae suae signum, ac si nullatenus exstaret. Hanc responsionem non de nostro confingimus ipsi, sed ex similibus, Hilarii loquendi modis, et ex iis praesertim, quae de Verbi exinanitione edisserit, accipimus. Cui enim prima ipsius in Psal. LXVIII, n. 4, verba leviter attingenti, non videatur naturam divinam carnis susceptione ita exhaustam asserere, ut propria substantia omnino careret? Primum quippe ait: Haurienda fuit natura coelestis, ut exinaniens se ex Dei forma in formam servi hominisque decideret: et ideo usque ad animam 0082B aquae penetrant, quia ei substantia non sit infixo in limo profundi. Tum quam illam naturam coelestem hauriendam, quamve substantiam dixerit, quae post carnis assumptionem non sit, statim aperit his verbis: Non utique substantia ea non erat, quae assumpta habebatur, sed quae se ipsam inaniens hauserat. Quid igitur? periitne divina substantia? Nullo modo, inquit continuo, se caruit, qui se ipsum exinanivit evacuans: nec tamen id ipsum videbatur exstare, quod jam in aliud se evacuando concesserat. En igitur mysterium: Verbi exinaniti substantia non ideo non est, quia defecerit; sed quia sic erat, ut non exstare videretur.

171. Quorsum autem, quave ratione substantia divina tum non exstare videretur, in Psal. CXLIII, n. 7, sic explicat: Damnum enim ad detrimentum sui evacuatio 0082C formae Dei nescit, assumptioni potius servili formam Dei rursus acquirens. Ita neque Virtus in humilitatem, sese licet cohibens, defecit ex sese, cum quod erat est: et humilitas cohibita in sese virtute suscepta, cum quod non erat esse coepit, profectum ejus quae a se non defecerat virtutis accepit. Planius, lib. XI de Trin., n. 48: In forma Dei manens formam servi assumpsit, non demutatus, sed se ipsum exinaniens, et intra se latens, et intra suam ipse vacuefactus potestatem: dum se usque ad formam temperat habitus humani ne potentem immensamque naturam assumptae humilitatis non ferret infirmitas; sed in tantum se virtus incircumscripta moderaretur, in quantum oporteret eam usque ad patientiam connexi sibi corporis obedire. Quod autem se ipsum intra se vacuefaciens continuit, etc.

0082D 172. His positis, verba Hilarii in Matth. c. XXXIII, nullo negotio probantur a fide nostra minime dissidere. Qui enim in Christo, post susceptionem carnis, substantiam divinitatis ideo non esse dixit, quia quamvis integra, ita tamen abscondita intra se latebat, ut non exstare videretur: cur non existimetur divinitatem Christi etiam in morte indivisam credidisse, ideoque tantum illam dixisse recedere, quod ea tum se intra se cohiberet? Certe ut in morte longe magis quam in formae servilis assumptione divinitas latebat, ita longe minus exstare videbatur.

173. Ad hanc Hilarii sententiam illustrandam non parum conferent haec Leonis Papae (Serm. 66, de Pass. Dom. 17, c. 2) : Tradi Dominum passioni, tam 0083A fuit paternae quam ipsius voluntatis: ut eum non solum Pater desereret, sed etiam ipse se quadam ratione desereret, non trepida discessione, sed voluntaria cessione. Continuit enim se ab impiis Crucifixi potestas; et ut dispositione uteretur occulta, uti noluit virtute manifesta. Quibus si addas quod de ipso corporationis Christi mysterio scribit Augustinus (Serm. nunc 77, n. 11) : Deus est, et fit homo; seponit divinitatem, id est, quodam modo sequestrat, hoc est, occullat quod suum erat, apparet quod acceperat: nihil erit cur, in Hilariana phrasi, recedentem divinitatem non intelligas divinitatem quae se occultet, quaeque potestatem contineat, ut homo morte peragatur.

174. Praeterea divinitas e loco, in quo prius cogitabatur, discedere vulgo dicitur, cum novo modo, 0083B novo ordine in alio manifestam se facit. Hinc Verbum, cum carnem suscepit, reliquisse coelum, et in terras descendisse usitata loquendi ratione dicimus. Eo quoque respectu Augustinus in Psal. XLIV, n. 12, Patrem a Filio dimissum docet: Dimisit enim, inquit, Patrem quodam modo: non omnino dimisit veluti ad separationem, sed ad susceptionem humanae carnis. Sic et Hilario asserere licuit divinitatem Christo moriente a carne discessisse, non quod illam omnino dimiserit veluti ad separationem, sed ad susceptionem mortis. Et vero recessit quodam modo Verbum a carne, quam hic hominum potestati dimisit, dum in inferos cum anima descendens, ibi nova potentiae ac virtutis suae signa exhibuit. Denique cum dissidium diversitatem tantum sonet, non separationem, cumque 0083C Hilarius in Psal. LXVIII, n. 4, scribat, Christum ex duabus constare substantiis quae natura dissident: objecta verba: Vox est carnis recedentis a se divinitatis contestata dissidium, sic intelligere licet: Vox est hominis se sociatum testificantis naturae alteri, quam recedere ideo dicit, ut eam significet a se multum dissidere, et morte sua non magis laedendam iri, quam si recessisset.

175. Nec quemquam moveat quod in Psal. LV, n. 12, ait: Ipse huic emortuo et intra sepulcrum relicto corpori divinae naturae suae tribuit consortium: quasi Verbi consortium corpori morte sublatum, et resurrectione restitutum diceret. Non enim hic sermo est de consortio, quo corpus divinae naturae substantialiter conjungatur, sed quo ejus gloriae particeps fiat, 0083D qua quamdiu mortale fuit, carebat. Hinc quippe Christum ibi commendat, quod gloriam neque aliunde expectet, neque corpori alii, quam quod mortuum fuerat, expectet. Non extra sesunt, inquit, ista quae sperat: nec, laudationis vota, quae reddet, sunt extrinsecus capessenda. Ipse enim sibi ressurrectionis est dominus, ipse huic emortuo et intra sepulcrum relicto corpori divinae naturae suae tribuit consortium. Neque enim ressurecturis omnibus ab exteriore materia corpus acquiritur, etc., quanto minus Christo? Nihil praeterea occurrit apud Hilarium, unde Christum in morte divisisse judicetur. Multa contra suppetunt, quibus ab hac opinione sese procul abfuisse indicat: quod nobis restat considerandum.