§ VII. De Judicio Novissimo: An Aliquos Hilarius Ab Eo Excluserit.

220. Scripsit non ita pridem vir celeberrimus, Hilarii de judicio novissimo non ferendum esse errorem. Ac licet in quo situs sit ille error, ibi non declaret, antea tamen satis significat hanc censuram suam in id cadere, quod in Psal. I, n. 16, ait: Cum enim dicit: «Qui credit in me non judicabitur,» exemit judicio fideles; et cum subjecit: «Qui autem non credit jam 0106D judicatus est,» non admisit ad judicium infideles; et num. 17: Sed adempto in credentes non credentesque judicio, causam Dominus judicii et auctores in quos judicari necesse esset, adjecit. Sunt enim aliqui inter impios piosque qui medii sint, ex utroque admixti, neutri tamen proprie, quia in idipsum constiterint ex utroque; nec fidei admiscendi, quia sit illis aliquid infidelitatis insertum; nec infidelitati deputandi, quia aliquid habeant et fidei. Et post pauca: Hi ergo judicabuntur, qui neque ut pii non judicabuntur, neque jam fuerint ut impii judicati. Quod rursum in Psal. LVII, n. 7, explicat.

221. Jam olim monuerat Origenes tom. I, edit. Huetii, p. 42, nonnullos his verbis I Psalmi: Ideo non resurgent 0107A impii in judicium, adductos esse, ut impiorum judicium negarent. Hujus loci, inquit, auctoritate freti simpliciores quidam ex fidelibus, negant malos resurrectionis compotes futuros, aut Dei judicio dignandos. Et in hunc quidem scopulum incidisse videtur Lactantius, lib. VII Div. Instit., c. 20, ubi de judicio extremo scribit: Nec tamen universi tum a Deo judicabuntur, sed ii tantum qui sunt in Dei religione versati. Nam qui Deum non agnoverunt, quoniam sententia de his in absolutionem ferri non potest, jam judicati damnatique sunt, sanctis litteris contestantibus, non resurrecturos impios in judicium. Judicabuntur ergo qui Deum scierunt, et facinora eorum, id est, mala opera cum bonis collata ponderabuntur: ut si plura et gravia fuerint bona, justificentur ad vitam beatam; si autem 0107B mala superaverint, condemnentur ad poenam. An vero in eumdem impegerit Hilarius, nunc expendendum.

222. Observandum est 1º duplex ab Hilario judicium distingui, unum scilicet in consummatione mundi, et alterum post mortem cujusque hominis. Hujus, vel etiam utriusque meminit in Psal. LVII, n. 7, ubi haec Psalmi ejusdem verba: Utique est Deus judicans eos in terra, sic enarrat: Dicens ergo homo, an fructus sit justo, non ambigitur expectare judicium, justo tamen jam in terris, quia per Angelos in Abrahae sinum deductus sit, judicato. Ibi quippe justum jam in terris judicatum hinc probat, quia per Angelos in sinum Abrahae deductus sit, quod non sine praevio judicio factum est. De altero autem interpretari licet, quod 0107C adhuc exspectari praedicat. Neque solum justum, sed et infidelem ante judicium novissimum judicari in eodem loco subinde affirmat in hunc modum: Cum ergo sanctus non judicandus sit, qui in vitam sit transiturus ex morte, et infidelis jam judicatus ad poenam sit, intelligitur in eos reliquum esse judicium, qui pro gestorum qualitate inter peccata fidemque medii sint. Quando autem impius judicatus ad poenam sit, in Psal. II, n. 48, declarat disertis his verbis: Non morosa haec ira est, per quam de justa via pereunt: ne quis sibi interim in poenae lucro inter moras judicii blandiatur. In brevi namque exardescit ira. Excipit enim nos statim ultor infernus: et decedentes de corpore, si ita vixerimus, confestim de via recta perimus. Testes nobis evangelicus dives et pauper, quorum 0107D unum Angeli in sedibus beatorum et in Abrahae sinu locaverunt, alium statim poenae regio suscepit. Adeo autem statim poena mortuum excepit, ut etiam fratres ejus adhuc in supernis manerent. Nihil illic dilationis aut morae est. Judicii enim dies vel beatitudinis retributio est aeterna vel poenae: tempus vero mortis habet interim unumquemque suis legibus, dum ad judicium unumquemque aut Abraham reservat, aut poena. Hunc locum ex solido describere non piguit, quo confirmetur quod superiori § diximus, nihil vetare quominus Hilarius sanctos ante judicium coelo donatos sensisse existimetur, quamvis in Psal. CXX, n. 16 scribat, eos ad introitum regni coelestis per custodiam Domini reservari. Impios enim pariter ad judicium reservari docet, 0108A quos nihilominus inferno ultore interim excipi ac puniri profitetur.

223. Deinde hoc eodem loco instituta quaestio nostra non mediocriter illustratur. Quid enim est, Interim unumquemque ad judicium aut Abraham reservat, aut poena? Nonne hoc unum, et fideles nimirum, qui in Abrahae sinu locati sunt, et impios, quos infernus ultor suscepit, novissima die de integro coram summo judice sistendos? Immo etiam hoc ipse in Psal. LV, n. 7, plane affirmavit in hunc modum: Cum omnis caro redempta in Christo sit ut resurgat, et omnem assistere ante tribunal ejus necesse sit; non tamen omnibus gloria et honor est promiscuus resurgendi. Quocirca lib. III de Trin. n. 16, verba Christi: Clarifica me, sic exponit; Haec carnis deprecatio est, in qua eum 0108B judicii die compunctum et de cruce recognitum universi videbunt.

224. Sicut igitur ab eo errore, quo simpliciores nonnulli malos resurrectionis compotes futuros negarunt, absolvitur Hilarius, cum omnem carnem resurrecturam affirmat; ita et cum omnem ante tribunal Christi sistendam significat, non est implicandus cum iisdem, qui rursum malos Dei judicio non dignandos existimarunt. Quorsum enim omnis caro pro Christi tribunali sistenda, nisi ut ipsius sententiam excipiat? Hoc Hilario ita persuasum, ut de justis et impiis, quos interim ad judicium aut Abraham reservat aut poena, loco memorato asserat, Judicii dies beatitudinis retributio est aeterna, vel poenae. Quomodo porro poenae vel beatitudinis retributio est, nisi per 0108C sententiam condemnantis aut remunerantis? Itaque in illa die ut justos ita et iniquos sensit judicandos esse.

225. Praeterea si quid ex tract. Psalmi conficitur, dicendus est non iniquos tantum, verum etiam sanctos a novissimo judicio removisse. Atqui liquet cum sanctorum neminem ab extremo judicio existimasse immunem: nam in Psal. CXVIII, lit. 3, n. 12, ne ipsam quidem excipit Dei matrem, quam tamen caeteris hominibus sanctitatis merito praecellentem satis innuit dum ait: Si in severitatem judicii capax illa Dei Virgo ventura est, desiderare quis audebit a Deo judicari? Perperam igitur concluditur ex tractatu I psalmi, Hilarium impios non opinatum esse judicandos. Et vero aliud omnino sonat quod cap. 5 0108D in Matth. n. 12, scribit: Si gentibus idcirco indulgetur aeternitas, ut mox igni judicii destinentur, etc. Deum enim legimus reddendam infidelibus aeternam corporum substantiam, non ut continuo ardeant, sed ut mox destinentur igni; nondum dictam, sed mox dicendam intelligimus sententiam supremi Judicis: quam insuper notat verbum subsequens, quo eos non simpliciter igni, sed igni judicii tradendos esse declaratur. Huc facit, quod in Psal. II, num. 44, infideles impoenitentesque Judaeos a Ninivitis et regina Austri, generatimque a sanctis criminosos quosque judicandos asserit.

226. Quid igitur sibi vult, quod eos alias judicandos negat? Ut haec componantur, verbi judicio duplex 0109A vis est distinguenda. Nam cum actum judicis sonet, spectari tamen potest judex aut ut sententiam dicens, aut ut ea de quibus sententiam dicturus est examinans. Si priore sensu hoc verbum accipias, fatetur Hilarius impios judicandos: si posteriore, negat. Sin hanc distinctionem respueris, eamdem verborum pugnam non modo in diversis locis offendes, sed et in hoc ipso lib. VI de Trin., n. 1: Judicaturus ipse de omnibus, et pro majestatis suae misericordia poenae meritum ignoranti moderaturus errori, negantes se non judicabit utique, sed negabit. Nam, secundum haec, Dominus judicaturus de omnibus, neque tamen de omnibus est judicaturus, sed negantes se non judicabit.

227. Cur autem pios et impios non judicandos 0109B priore intellectu dixerit, ipse in Psal. I, num 17, declarat: Quid enim necesse est judicare credentem? Judicium enim ex ambiguis existit: et ambiguitate adempta, judicii non desideratur examen. Ex quo ne infideles quidem necesse est judicari; quia ambiguitas quin infideles sint non resedit: et hoc quidem, inquit ad rem nostram cum Hilario prorsus concinens Paulinus poem. 7:

Quoniam imminentem praeferent mortis notam
Signum salutis non gerentes frontibus.
Quod non ita dictum est, quasi Deo quidquam obscurum sit. Non in Deum, sed in judicandos, aut etiam in eos, qui judicio assistent, cadit illa ambiguitas: ideoque tantum, ut cum Origene loquamur, fiet illa disquisitio, ut eorum quae a nobis acta sunt 0109C conscii, cur poena vel honore afficimur, perspectum habeamus (Orig. edit. Huet. t. I, p. 346) . Neque longa erit: Volens enim Deus, ut ibidem docet idem Origenes, quaecumque totius temporis decursu acta sunt, in omnium memoriam revocare, ut rerum a se bene vel male gestarum quisque conscius sit, id virtute ineffabili efficiet. Tum ubi cuique perspecta erunt a se bene vel male gesta, iniquorum infidelitatem, incuriam et impoenitentiam judicabit condemnabitque collata eis bonorum fides, charitas et poenitentia. Hac ratione Hilarius in Psal. II, num. 44, explicat quo pacto bonis ut terrae judices sint concedetur. Qua in re non minus a Lactantio dissidet, quam cum et malos resurrecturos et in judicium ( hoc est, ut judicentur) 0109D resurrecturos docet.

0109D 228. Hanc illius de judicio novissimo doctrinam haud parum illustrat istud Paulini Nol. poem. 7:

Idcirco tali dividentur ordine
Hominum per orbem dissipatorum greges,
Ut judicandi non resurgant impii,
Qui denegarunt debitum cultum Deo,
Sed puniendi: nam suum crimen videns
Non indigebit quaestione detegi,
Quoniam imminentem praeferent mortis notam
Signum salutis non gerentes frontibus.
Peccator autem, et non impius tamen,
Quae magna turba est, non resurget gloriae,
Verum resurget deputanda examini:
Nec enim sedere cum piis judex potest
Causas suorum redditurus actuum,
Varieque gestis aut probandus, aut reus.
Itaque ut Hilarii de extremo judicio sententiam 0110A paucis complectamur, triplex hominum status est distinguendus: justorum scilicet, qui statim a morte sua beatitudine donantur; impiorum, quos ex hac vita excedentes infernus ultor excipit; et eorum, qui inter utrosque medii, sortis suae incerti ad judicium usque permanent. Assistent omnes pro tribunali Christi, justi quidem et impii, ut eis aeterna vel beatitudinis vel poenae retributio confirmetur: at de iis, qui in medio statu versantur, proprie erit judicium, cum quaestione nimirum et examine. Hac sententia probe intellecta, explicari commodius potest, quod Caesarius apud Augustinum in Append. Serm. 77, num. 4, habet: Ad judicium enim non veniunt, nec pagani, nec haeretici, nec Judaei: quia de ipsis scriptum est, Qui non credit, jam judicatus est. Nec aliud fere sonat, 0110B quod nominatim de haereticis Firmilianus apud Cyprianum, epist. 75, loquitur: Quos omnes manifestum est a semetipsis damnatos esse, et ante diem judicii inexcusabilem sententiam adversus semetipsos dixisse.

229. Ad eamdem opinionem referendum videtur quod ait Cyprianus ep. 52 ad Antonianum: Aliud est ad veniam stare, aliud ad gloriam pervenire; aliud missum in carcerem non exire inde donec solvat novissimum quadrantem, aliud statim fidei et virtutis accipere mercedem; aliud pro peccatis longo dolore cruciatum emundari et purgari diu igne, aliud peccata omnia passione purgasse; aliud denique pendere in diem judicii ad sententiam Domini, aliud statim a Domino coronari. In editis quidem legitur pendere in die judicii: Sed cum conjectaremus legendum esse in diem, consulto 0110C Germanensi optimae notae ms. conjectura nostra confirmata est. Adeoque Cyprianus eo loco distinguit eos, qui cum non sint ita boni, ut coronari statim mereantur, pendent incerti usque in diem judici (non ut censet Pamelius, particularis, sed generalis), donec sententia Domini poenis aut praemiis aeternis digni pronuntientur. Sic ad mentem Hilarii nitide explicantur Cypriani verba, in quibus illustrandis multi eruditi desudarunt. Hinc nullum fere dubium, quin ea non satis intellexerint, qui Cyprianum toto loco a nobis allato de solis poenitentibus, quorum statum cum martyrum conditione conferat, locutum esse volunt. Loquitur quidem de poenitentibus sub primis illis verbis, Aliud est ad veniam stare: iisque ostendit longe alio loco eos ab Ecclesia haberi, qui in 0110D criminibus, aut qui in sanctitate vitam degerunt; adeoque peccatis per poenitentiam habenas non laxari. Deinceps vero probat non aliter ea in re Ecclesiam se gerere, quam Dominus ipse post exactam vitam nostram sese erga nos gerit, cum aliis statim fidei et virtutis mercedem largitur, alios in carcerem mittit donec reddant novissimum quadrantem; alios, qui peccata omnia passione purgarunt, statim coronat, alios, quibus multa restant emundanda, diutino igne purgat et emundat. Hinc non frustra censuit Pamelius cum aliis bene multis, Ecclesiae de igne purgatorio fidem eo Cypriani loco approbari. Eamdem non minus confirmant, quae alii Patres de igne judicii tradiderunt: de quo nobis disserendum.