§ IX.—An Hilarium Fugerit Rerum Spiritalium Notitia. Quid De Gratia Senserit.

242. Jam notavimus Hilarium a Claudiano Mamerto, 0115B lib. III de Statu animae c. 9, reprehensum, quod nihil creatum incorporeum dixisset. Censurae huic locum praebuere verba cap. 5 in Matth., n. 8: Nihil est, quod non in substantia sua et creatione corporeum sit: et omnium sive in coelo sive in terra, sive visibilium sive invisibilium elementa formata sunt. Nam et animarum species sive obtinentium corpora, sive corporibus exulantium, corpoream tamen naturae suae substantiam sortiuntur; quia omne quod creatum est, in aliquo sit necesse est. Et quidem si soli in Matthaeum Commentarii superessent, facile daremus illum consensisse cum Methodio apud Photium in fine cod. 234, Cassiano coll. 7, c. 13; Theophilo Alexandrino contra Anthropomorphitas apud Gennadium, ac denique Gennadio apud Augustinum de dogmatibus eccles., 0115C c. 11; qui omnes Deum solum incorporeum, caeteras vero naturas corporeas pronuntiant. At cum aliis in scriptis alias a divina naturas spiritales disertis verbis ac pluribus locis adstruat, iniquum est ex uno obscuro de vera illius sententia dijudicare. Nihilo tamen minus vix reperire est, qui Claudiani censuram emendet, nec Hilarium inter eos recenseat, qui corpoream hominis animam tradiderunt. Immo non satis claram ei fuisse rerum spiritalium notitiam nuperrime scriptum est: rectene, nunc videamus.

243. Tres tantum in rerum natura cognoscimus substantias spiritales, Deum, Angelos, hominem secundum animam. Et de Deo quidem quantam scientiam adeptus sit, testes fere sunt singulae Operum 0115D ipsius paginae. Quis enim de eo altius sentit, quis loquitur magnificentius? Sed et de Angelis tam multa tradit, ut vix etiamnum de iis quidquam sciatur, quod ille non clare docuerit. Sive enim eorum naturam, sive officia, sive gloriam spectemus: quam perspicua illius de singulis doctrina! Non enim eos tantum dicit naturae nostra potioris, sed et aperte praedicat spiritales, incorporales, et ex natura sua immortales quippe qui ex ea quam adepti sunt naturae suae sorte, ut sint semper accipiant .

244. Quod ad ipsorum officia attinet, cum alia erga Deum, alia erga homines obeant; de utroque illo 0116A genere multa praeclare sic edisserit, ut se eos incorporeos sensisse palam faciat. Certe licet quosdam tamquam lege proprioris officii id privilegii obtinere testetur, ut throno Dei assistant; omnes tamen repraesentat velut ex communi conditionis suae sorte assistentes ante claritatem Dei, throno Dei assistentes, et continuata voce in Dei laudibus permanentes. Et cum eos in coelis throno Dei semper assistere, ac beata illius visione nunquam non gaudere, proptereaque deos in coelo nuncupari sentiat (In Ps. CXVIII, lit. 6, n. 8; in Ps. CXXIX, n. 7; in CXXXVI, n. 11; in 132, n.17) ; eosdem tamen ob ea, quae Deus per illos in terris agit, hic vocat aeternas beatasque virtutes, illic divinorum ministeriorum auxilia, isthic oculos, aures, manus ac pedes Dei. Sed ne id in contumeliam 0116B Dei cedat, prudens subjicit, Intercessione itaque horum non natura Dei eget, sed infirmitas nostra. Neque silet quot modis infirmitati nostrae opitulentur; et dum quoddam recenset obsequii genus, seu, ut vocat, justificationem circa Angelos, eos propter impensa beneficia nonnullo a nobis cultu honorandos innuit. Sed his non multum immoramur. Obiter etiam notamus qui gloriam ipsis extra operis mercedem concessam declaret. Lilia, inquit, non laborantia neque nentia significari intelligenda sunt Angelorum coelestium claritates, quibus extra humanae scientiae eruditionem suique operis mercedem a Deo gloriae candor indultus est: ne quid ex proprio labore aut arte exitimarentur habuisse. Jam vero quis consentiat, hanc Hilario aut carnalem aut minus claram fuisse angelicae 0116C naturae cognitionem, qua illos in coelo simul et in terra, hominibus opem ferentes assistentesque Deo constituit (In Psal. CXXXVII, n. 5; in Psal. CXX, n. 7; in Psal. CXVIII, lit. 1, n. 12; c. 5 in Matth., n. 11) ?

245. De variis Angelorum ordinibus nihil veniret observandum nisi Cotelerius in lib. VIII Constit. Apost. pag. 312 notasset, in his Hilarii lib. II de Trin., nº 9: Archangeli nesciunt, Angeli non audierunt, saecula non tenent, saeculorum nomine novum Angelorum ordinem designari. At opinioni illius assentiri prohibemur 1º, quod cum Hilarius saepissime varios Angelorum enumeret ordines, nusquam inter eos saecula cognominet. Deinde Commentariis in Psalmos saepe ei enarrandum occurrit saeculi nomen: sed ne in uno quidem loco interpretationem ad Angelos 0116D deflectit. Immo in Psal. LXV, n. 12 et 13 vim vocis αἰών data opera expendens, hac nescit quidquam nisi determinatum tempus significari. Quod indicio est, eum Graecorum quorumdam aeonas aut ignorasse aut respuisse: ut revera lib. VI de Trin., n. 9, respuit Valentini aeonas, quos ibi aeternitates, non saecula nuncupat. Postremo saecula alias etiam memorat. sed ne vel semel hoc nomine Angelos intelligit. Nisi forte cum in eo ipso lib. II, n. 13, ait, Transeuntur tempora, transmittuntur saecula, tolluntur aetates; et mox, Meus autem piscator illiteratus, indoctus, liber a tempore, solutus a saeculis est, vicit omne principium; et lib. VI, n. 37: Sacramentum occultum a saeculis per revelationem (Petrus) didicit: saecula Angelos dixerit, 0117A non tempora. Itaque quod a Prophetis simplicius, a saeculo non est auditum, id allato loco, saecula non tenent, eleganter ab Hilario dici arbitramur.

246. Si a bonis ad pravos angelos veniamus, amplus erit locus suspiciendi quam multiplex fuerit illius de eorum malitia, potestate, artibus ac tormentis scientia. An vero natura eorum spiritalis sit, incertum eum fuisse quis suspicetur; cum non modo audierit eos passim spiritales nequitias nuncupari, sed et in Psal. CXVIII, lit. 1, n. 8, legerit, diabolum puncto temporis omnem amplitudinem mundi hujus obire, quo habeat unde nos accuset? Cui enim naturae tanta pernicitas, nisi spiritali? Quodlibet corpus in partes quas cogitare valeas subtilissimas atque mobilissimas comminue: sane nunquam ei dabis, 0117B ut omnem mundi hujus amplitudinem puncto temporis obeat. Hanc tamen Hilarius diabolo concedit potestatem, quamvis ejus vires adventu Domini obtritas et confractas esse fateatur. Sic enim eum post judicium gravioribus suppliciis addicendum docet, ut etiam nunc virtute Dei tactus fumet, licet nondum totus uratur (in Psal. CXLIII, n. 11) . Quae similitudo ducta est ex ligno nondum penitus accenso, in quod ignis suppositus vim suam exserere incipiat, ac fumum jam exprimat.

247. Haec de angelicis naturis praelibata sufficiant: ex quibus Hilarium non in omnium naturarum spiritalium notitia caligasse non minus liquet, quam constat eum praeter Deum aliquid incorporeum asseruisse. Si praeterea consulantur tractatus, Psal. LII, 0117C n. 7, necnon lit. 10, Psal. CXVIII, n. 6, et Psal. CXXIX, n. 4, 5, et 6, ubi humanam animam non modo spiritalis (quod forte dubium omne non solveret), sed et incorporalis esse naturae saepius repetitur; persuasum erit apud omnes, illum nihil sensisse corporeum, quod corpore vacare cognoscamus. Sed hanc illius de animae nostrae natura sententiam nonnullis argumentis illustrare et confirmare operae pretium est.

248. Ac primo quidem sese offert illud lit. 10, Psal. CXVIII, n. 6, quod homo internam et externam in se naturam dissonantem aliam ab alia contineat, et ex duobus generibus in unum sit animal rationis particeps constitutus. Qui homo ex duobus generibus constitutus, qui naturam dissonantem aliam ab alia contineat, si ut corpus, ita animam sortitus est corpoream? Nonne 0117D anima, quantum vis subtilis, si tamen corporea cogitetur, unius ejusdemque generis, cujus est corpus, fore dicenda est? Mutabit forte subtilitas speciem, at eam uni generi partes corporeae subjicient: adeoque homo non duo in se rerum genera, non naturam aliam ab alia dissonantem continebit.

249. Tantum autem inter utramque illam substantiam discrimen perspexit, ut in Psal. LXI, n. 3, innuat, majore miraculo corpus cum anima in homine, quam hominem cum Deo in Christo copulatum esse; et cum primum factum sit, ambigendum non esse, quin fieri potuerit alterum. Quasi, inquit adversus philosophos, qui Deo assumpti hominis consortium detrahebant, difficilius Deo sit assumpsisse hominem, 0118A quam eum in tanta naturae ac vitae suae ratione formasse. Quod perinde est ac si diceret: Quid humanae divinaeque naturae conjunctionem veluti repugnantem respuitis? certe minus dissident Deus et homo secundum animam, quam anima et corpus. Animae enim et corporis genus est omnino diversum: at vero quamvis infinitis perfectionum gradibus anima a Deo superetur, non diversum tamen utriusque genus est. Potuit autem corpus cum anima conjungi: potest igitur et Deus cum homine.

250. Nemini non probabitur haec interpretatio, maxime ubi in eodem loco legerit, quod veluti insitum impressumque omnibus sit, divinam inesse nobis animarum originem opinari: cum non exiguam in se Coelestis Generis Cognationem mens ipsa cognoscat. 0118B Verbum enim coelestis loco divini Hilario usitalum esse ibidem aliquot exemplis ostendetur, sicque hic usurpari antecedentia satis declarant. At vero nisi anima nostra spiritus sit, sicut Deus est spiritus; quae in ea divini generis cognatio, quae affinitas? Unde sicut illam superius incorpoream aperte docet, cum natura a corpore dissonantem; ita et nunc cum divini generis cognatione praeditam tradit, spiritalem eam esse non minus plane significat. Neque enim animabus coelestis generis cognationem divinamque inesse originem ideo dixit, quod cum Priscillianistis apud Augustinum haer. 70, quamlibet animam opinaretur esse partem Dei, ejusdem naturae et substantiae cujus est Deus. Quippe licet Origenes erroris hujus suspicione laborarit, illum tamen se ea 0118C in re minime secutum esse ostendit, dum non ex substantia, ex afflatu Dei (c. 10 in Matth., n. 24) , et de thesauris potestatis divinae (in Psal. LXVII, n. 22, lib. 10, de Trin., n. 20) , hoc est, ex una Dei omnipotentia, animam ortum habere et opus Dei esse testatur. Mittimus et locos, quibus divisionem in Deum ullo pacto cadere negat. Sed si animam ex substantia Dei non credit, non minus persuasum ei erat illam ex substantia hominis nequaquam posse existere. Nam cum eos, qui Christum ex Virgine carnem simul et animam assumpsisse contendebant, vehementer abhorrens ait: Quasi vero si tantum ex Virgine assumpsisset corpus, assumpsisset quoque ex eadem et animam; cum anima omnis opus Dei sit, carnis vero generatio semper ex carne sit; ac subinde certo asseverat, Verbum ex se 0118D assumpsisse animam, quae utique nunquam ab homine gignentium originibus praebetur: Vix permittit dubitari, quin eam ab homine praeberi nullatenus posse censeat. Ex quo evidenter sequitur, ut animam minime corpoream existimarit. Nam qui corpoream existimat, eam quoque dividi, et ad modum carnis propagari, adeoque a parentibus praeberi posse concedat necesse est.

251. Sed quid consectaria sectamur; cum ipse in Psal. CXVIII, lit. 10, n. 6, suam de animae simplicitate et cum divina natura cognatione sententiam plane dilucideque declaret? Ibi quippe Genesis verba, 0119A quae hominis institutionem narrant, acute expendens, triplicem distinguit Dei operationem; primam, qua animam solo verbo et post habitum quodam modo de ea condenda consilium creaverit; alteram, qua de accepto pulvere formaverit corpus; postremam, qua utrumque copulaverit. De anima vero cum subjicit: Primum opus non habet in se assumptae alterius naturae originem, Incorporale est quidquid tum de consilii sententia inchoatur; fit enim ad imaginem Dei: diserte significat animam 1º neque divinae neque alicujus alterius substantiae partem esse, deinde eam esse incorporalem, demum illam ideo incorporalem credendam esse, quia haud dubie ad imaginem Dei facta sit. Unde perspicuum est, Hilarium animae cum divina natura cognationem in hoc praesertim existimasse 0119B sitam, quod illa, sicuti Deus, incorporalis sit. Quod nº 7 confirmat his verbis: Divinum in eo (primo opere) et Incorporale condendum, quod secundum imaginem Dei et similitudinem tum fiebat: exemplum scilicet quoddam in nobis imaginis Dei est et similitudinis institutum. Est ergo in hac rationabili et Incorporali animae nostrae substantia primum quod ad imaginem Dei factum sit, etc.

252. Uberius in Psal. CXXIX quatenus homo ad imaginem Dei conditus sit explicat. Ac primum quidem, inquit n. 3, intelligendum est Deum incorporalem esse, neque ex partibus quibusdam atque officiis membrorum, ex quibus unum corpus efficitur, consistere. Legimus enim in Evangelio, quoniam Deus spiritus est, invisibilis scilicet et immensa atque intra se 0119C manens et aeterna natura. Ubi observare est id Hilario spiritum non esse, quod non sit expers partium. Prosequitur deinde: Deus autem, qui et ubique et in omnibus est, totus audit, totus videt, totus efficit, totus incedit . . . Virtus ergo Dei, quae aequalis et indiscreta est, officiorum ac membrorum habet nomina; ut virtus qua videt, oculi sint, virtus qua audit, aures sint, etc. Sic porro propugnata simplici, incorporea, spiritalique Dei natura, n. 4, Anthropomorphitis occurrit, qui ob verba Genesis: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, Deum corporeum volunt, quasi homo ad imaginem Dei non esset, si esset Deus incorporeus: respondetque hominum institutionem naturis duabus contineri, animae scilicet et corporis; quarum alia spiritalis, alia terrena est; eos 0119D vero non ex utraque illa sui parte obtinere ut ad imaginem Dei sint, alias Deum pariter ex anima et corpore compositum cogitandum esse. Tum n. 5 ubi animam interiorem hominem et corpus exteriorem ab Apostolo vocari observavit, illi soli id privilegii attribuit, ut Dei in se imaginem exhibeat. Ac tandem n. 6, in quo ipsa Creatorem suum imitetur, exponit his verbis: Ergo ad imaginem Dei homo interior effectus est rationabilis, mobilis, movens, citus, Incorporeus, subtilis, aeternus. Quantum in se est, speciem naturae principalis (divinae) imitatur, dum transcurrit, dum circumvolat, et dicto citius nunc ultra Oceanum est, nunc in coelos evolat, nunc in abyssis est, nunc Orientem Occidentemque perlustrat, dum 0120A numquam ut non sit aboletur (natura quidem Dei in his omnibus est), neque ut alibi adsit, decedit aliunde.

253. In hoc posteriore loco possent forte isthaec, mobilis, movens, citius, subtilis, ad corpoream naturam referri, si sineret intermedia vox incorporeus. Neque vero obscurum est animum ideo citum et subtilem dici, quod dicto citius nunc ultra Oceanum est, nunc in coelos evolat; sicque evolat, ut cum alibi adsit, non decedat aliunde. Ita etiam respectu voluntatis, quae lib. VIII, de Trin., n. 12, motus mentis definitur, commode intelligitur movens et mobilis animus. Quamquam neque poterit harum vocum ambiguitate decipi, qui proxime in eodem loco legerit: Anima humana in hac sensus sui mobilitate ad imaginem Opificis sui facta est: dum naturam Dei mobilitas animae perennis imitatur, 0120B Nihil in se habet Corporale, nihil terrenum, nihil grave, nihil caducum. Nam cum quisque animum, propter voluntatis motum, mobilem dici posse sciat; sic eum praeterea hic cognominari audit propter mobilitatem sensus. Haec porro mobilitas cum actionem, non levitatem animi sonet; ideone perennis ab Hilario dicta est, quod perpetuam esse intelligeret animae nostrae cogitationem, qua Opificem suum nunquam otiosum, nunquam non operantem imitetur?

254. Hanc alteram impressae in animo nostro imaginis Dei notam allato loco memorat, quod nimirum sit aeternus. Animae autem aeternitatem atque immortalitatem cum et fide et ratione sibi compertam testetur; praeter sacrarum litterarum auctoritatem, hanc unam dicti sui rationem affert, quod illam Deus ex 0120C mera bonitate sua condiderit, nec id in bonitatem ejus malitiae cadat, ut in nobis hoc suum munus quo nascimur interimat. Porro autem, uti lib. I de Trin., n. 9, loquitur, non esse hoc dignum Deo ratio ipsa suadebat, scilicet ut quod fecit aboleret, argumentum sane validum et efficax homini, qui animam incorpoream nullisque partibus constantem pro certo ponat, quique inde eam a nulla vi creata dividi aut interimi, sed ab uno tantum Deo ut institui, ita et destrui posse conficiat. Secus, immortales quoque bestias esse eodem argumento concluderetur.

255. Adeo autem Hilario persuasum erat, animam simplicem, individuam ac partium expertem esse, ut in Psal. CXVIII, lit. 19, n. 8 et 9, declaraturus quomodo Deus incorporalis totus ubicumque est et non pro 0120D parte usquam est, sed in omnibus omnis est, velut magis nota magisque familiari utatur comparatione animae humanae, quae in membris omnibus tota, tota adest singulis, iisque praecisis ipsa praecidi nescit. Ubique est Deus modo animae corporalis, quae in membris diffusa, singulis quibusque partibus non abest. Etiamsi privata quaedam ei et regia in toto corpore sedes est, tamen in medullis, digitis, artubus infunditur, etc. Hactenus quidem hoc loco obtinuerat modo animae incorporalis: sed ex mss. praeferendum duximus corporalis. Neque vero obscurum est cur anima hic corporalis dicatur. Nam cum angelos spectare liceat velut animas a corpore liberas, vel certe quaeque anima humana aut corpori devincta sit aut soluta; nec 0121A anima corpore soluta, nec angeli idonei essent, qui Dei valde simplicis majestatem ubique praesentem illustrarent. Ad hoc autem percipiendum unice conducit animae etsi ex natura simplicis, in singulis tamen corporis sui membris praesentis cognitio. Unde planum est animam hic corporalem dici propter habitudinem ad corpus cui unita sit atque sociata.

256. Ita et qui vocis corpus multiplicem vim apud antiquos et apud ipsummet Hilarium receptam expendet, verbis ipsius in Matthaeum non movebitur, ut eum ibi animarum naturam corpoream sensisse existimet, quas pluribus in locis spiritales, incorporales et partium expertes esse tam disertis verbis asserit. Quam autem variis modis corporeum, quid intelligi queat, ipso cap. 5. in Matth. exponetur. Sed quod 0121B Hilarius ad calcem lib. VIII. de Trin. et initio lib. IX. de corporali in Christo divinitatis habitatione edisserit, non parum conferet ad difficilis hujus loci intelligentiam. Cum enim ibi corporalem divinitatem interpretetur, quae, una, vera, plena ac tota sit; ( Divinitas, inquit, lib. VIII, n. 56, corporalis in Christo est non ex parte, sed tota; neque portio est, sed plenitudo): sic et corporeum non pleno, non integro atque perfecto opponere commode intelligitur, cum in Matth. ait: Nihil est quod non in substantia sua et creatione corporeum sit; et omnium, sive in coelo sive in terra, sive visibilium sive invisibilium elementa formata sunt: nam et animarum species, sive obtinentium corpora sive corporibus exsulantium, corpoream tamen naturae suae substantiam sortiuntur. Immo mentem suam 0121C satis explicat, dum priorem hanc sententiam, Nihil est quod non corporeum sit, his aliis verbis repetit, et omnium elementa formata sunt: ut illic id corporeum sit quod hic formatum: formatum autem id dicat, quod non est informe et imperfectum. Ex quo conficietur id Hilarium sibi velle, omnia scilicet Dei opera bona esse atque perfecta, et nulli eorum quidquam deesse, quod ad substantiae integritatem necessarium sit: indeque illum apposite curiositatem eorum retundere, quibus cum Dei promissis indubitatum esse debuisset, animas cum corporibus in aeternum esse victuras, inquirentibus tamen nec assequentibus quomodo victurae essent, ambigua efficiebantur Dei promissa. Frustra igitur adducitur hic locus, quo corpoream animae nostrae naturam asseruisse approbetur; cum 0121D in eo nec de ipsa animae natura sermo sit.

257. Levioris momenti est alterum, quod alii notarunt cum praeter communem opinionem sapuisse. Quamvis enim ut volunt, et ut verba ipsius in Psal. lit. 10, et in Psal. CXXIX sonant, animam primi hominis aliquo ante corpus intervallo conditam crediderit: id tamen de primo homine opinatus est innoxie, quod de posteris ipsius nec dixit, nec dicere licet; cum hinc Ecclesiae de originis peccato fides non parum labefactaretur. In hac vero ipse nunquam nutavit. Ac licet de homine passim, maximeque in Psal. CXXXIV, n. 14, magnifice admodum loquatur; ipsum tamen peccato primi hominis a pristino statu suo cecidisse, eoque casu in omne infirmitatum ac 0122A miseriarum genus cecidisse nihilo rarius inculcat.

258. Hinc per se exoritur quaestio caeteris jam absolutis non inferior, quid nimirum Hilarius de gratia senserit. Mera sophismata sunt, nec refutationem merentur, quae Scultetus, pag. 410, reponit, ut ipsius de libero arbitrio, de justificatione et bonorum operum meritis a Bellarmino allata testimonia eludat. Ut enim probet bonorum operum merita interdum ab Hilario excludi; opponit prima ipsius verba, cap. 7 in Matth., n. 2: Salus gentium omnis ex fide est, ac reticet subnexa, et in praeceptis Domini vita est universorum. Rursum ovare sibi videtur, quod cap. 8, n. 6, legat, remissum esse a Christo quod lex laxare non poterat; fides enim Sola justificat. Quasi vero hoc Hilarius alio sensu dixerit, quam quo dictum est 0122B Rom. III, 28, justificari hominem per fidem sine operibus legis. Ubi sane Paulus, uti Augustinus, c. 14 de fide et operibus, n. 21, notat, non hoc agit, ut percepta ac professa fide opera justitiae contemnantur, sed ut sciat se quisque posse per fidem justificari, etiamsi legis opera non praecesserint. Quid autem de fide operibus destituta sentiendum sit Hilarius in Psal. LI, n. 15, luculenter aperit his verbis: Si quis incredulus nati in corpore Dei fuerit, vel et credens maneat, fructibus tamen fidei suae careat; eradicabitur aut ob infidelitatem, aut ob sterilitatem fructuum negatorum, quae quidem, aliaque hujusmodi plurima qui audierit; Sculteto eum, inconstanti sententia, opera modo commendasse, modo respuisse affirmanti numquam assentietur.

0122C 259. Non desunt alii, qui illum gratiae necessitatem ac naturam non satis nosse affirment. Neque his negandum, eum aliquot in locis videri nonnihil tribuere voluntati, quod gratiae munus esse Ecclesia deinde docuit. Sed et ipsi fateantur necesse est, 1º generalem humani generis morbum ei minime latuisse, 2º neque incompertam ipsi fuisse medici necessitatem, 3º persuasum ei fuisse et quod (c. 18 in Matth., n. 10, et cap. 20, n. 7) gratuita sit justificationis gratia, et quod in justificatis concupiscentia (in Psal. CXVIII, lit. 15, n. 6) remaneat, adeo ut in nullo hic sit (in Psal. LII, n. 11) perfecta bonitas, in nullo (in Psal. CXVIII, lit. 3, n. 6) perfecta mandatorum custodia, in nullo rectus indeflexusque homo secundum primi hominis naturam: 4º eum ad vitam aeternam consequendam, 0122D ad repellendas tentationes, ad tolerantiam malorum, ad praecepta Dei non solum exsequenda opere, sed et intellectu assequenda, ad intelligendas Scripturas; ad laudandum Deum, ad credendum (lib. VIII de Trin., n. 30 et in Psal. CXVIII, lit. 1, n. 12) et orandum (in Psal. CXLII, n. 10) gratiam homini sensisse necessariam. Deinde si dubitant utrum probata perspectaque ei fuerit voluntatis nostrae perversitas et infirmitas, audiant in Psal. CXVIII, lit. 10, n. 18, dicentem: Ut fidem, ita et humilitatem ac modestiam discere a propheta nos convenit, orante ut sibi immaculatum cor fiat . . . . Hoc igitur immaculatum fieri deprecatur, unde tot tantorumque vitiorum, quasi ex quodam fomite, initia suggeruntur; et lit. 17, n. 8: Si 0123A nihil impedimenti usquam occurreret, si adversantes sibi non undique adessent, suis ipse viribus in ea quae agere vellet confirmaretur. Sed ubi insidiae sunt, ubi bellum est; opus est potioris auxilio, ne in se dominetur omnis injustitia: legant et his similia lit. 3, n. 6, aliisque locis. Ex quibus planum est, Hilarium non eam tantum gratiam nobis necessariam existimasse quae intellectum illustret, sed et quae adjuvet voluntatem. Unde in Psal. CXXVI, n. 13, voluntatis sibi relictae infirmitati dolorem scientia addi sic explicat: Cum enim veritatis cognitio voluntatem nostram ad profectum consequendae utilitatis instiget, et naturae consuetudo voluntatem scientem se proficere oportere detineat; profectus scientiae, profectus doloris est.

260. Ii ipsi postea audiant cap. 12 in Matth. n. 8 0123B docentem, Christum invenisse est gratuitum; et in Psal. CXVIII, lit. 6, n. 4, adversus humanam insolentiam proponentem ac laudantem Prophetae exemplum, qui omnia vult a bonitate Dei in se inchoari; de quo et n. 2 scribit: Misericordiam itaque primum deprecatus est, dehinc salutare. Salus enim nostra ex misericordia Dei est, et bonitatis suae hoc munus in nobis est: et inde coepit oratio, unde et salus inchoat deprecantis. Tum redeant ad illud Tract. Psal. LI, n. 20: Stultitiae atque impietatis extremae est, non intelligere se sub Deo et ex Deo vivere, sed in his quae gerit et expectat, sua magis velle confidere potestate; cum si quid illud in se sit, ex Deo sit. Ad Deum itaque spes omnis nostra sit, et confessio (an confisio?) omnis in Deo sit. Dehinc occurret in Ps. CXXIII, n. 2: Quis enim relictus est nobis 0123C gloriandi locus, recordantibus omnia ex Deo esse; et mox: Si non in omnibus opus est Dei misericordia; etiam omnia nobis tanquam ex nostro sint gloriemur; et n. 3: Ad hunc habitantem in nobis gaudia nostra referamus, huic si quid in nobis est debeamus, a beato Paulo edocti, nihil nostrum existimandum dicente: Quid enim habes quod non accepisti? Inde ad tractatum Psalmi CXXVI progressus, unde bonorum operum initium, unde perseverantia sit, sic disces, n. 5: Bene autem inania humani operis Propheta esse opera prophetavit. Scit inutiles esse humanarum custodiarum vigilias, scit in cassum esse consurgentium matutinas sollicitudines . . . A Deo ergo domus est aedificanda quae maneat; quia nisi quae a Domino aedificata sit non manebit. A Deo civitas est custodienda, ne pereat; quia nisi a Deo custodita sit 0123D civitas, diruetur.

261. Plurima identidem recurrent hujusmodi exempla. Nunc quippe homines considerat velut allisos et ad lapsum pronos, quibus novus semper casus, nova peccati plaga semper immineat (in Psal. CXLIV, n. 14; in Psal. CXLII, n. 4) . Nunc animam etiam sancti, terrae comparat, quae sine aqua arida et infecunda est, et irrigari se semper imbre pluviae coelestis exspectat (in Psal. CXVIII, lit. 6, n. 4) . Et cum certo sciret, hominem continuo Dei egere auxilio, hancque spei nostrae doctrinam esse crederet, ut Deus oratus et misereatur et salvet: aptissime concludit in Psal. LXIII, n. 6: Vigilandum ergo in oratione Dei est, et semper orandum; ut cum fatigari anima et affligi 0124A subrepentium illecebrarum aculeis coeperit, Deus semper oratus exaudiat; et in Psal. CXLIV, n. 14: Totis itaque in Deum allisi et cadentes oculis adspectant, neque quisquam ita de se confidat, ut non semper cadere, semper se vereatur allidi. Denique ex verbis tract. Psal. CXVIII, lit. 14, n. 20: Ne quod a multis dici saepe solet, rationis aliquam habeat auctoritatem, cum asserunt proprium Dei munus esse, ut quis in Dei rebus atque operibus versetur, excusantes infidelitatem suam, quod cessante erga se Dei voluntate maneant infideles, etc. apparet doctrinam tunc communem fuisse, quae omnia bona nostra Dei dona esse crederet; hincque infideles plurimos pertinaciae suae excusandae ansam arripuisse, quod a Deo ut fideles essent necdum essent consecuti. Et eorum quidem improbitatem 0124B dum vincere conatur Hilarius, nonnulla habet quae ad limatioris et accuratioris Theologiae normam non satis exacta sint. Verum eo loco similibusque si non tam quid sonent verba illius, quam quid iis sibi velit attendamus; non latebit eum hoc tantum cavere, ne cum Manichaeis liberum arbitrium destruere existimetur.

262. Sane in bona voluntate quid a Deo, quid a nobis esset, non satis distinguens, hanc a Deo dari negavit, quatenus hoc donum libertatem tolleret, et inferret necessitatem, uti ipse l. VIII de Trin., n. 12, declarat his verbis: Non utique (dedit Deus voluntatem,) quae si data esset, non haberet fides praemium, cum fidem nobis necessitas affixae voluntatis inferret. Sed si in particularibus illis locis, in quibus ad tuendum 0124C liberum arbitrium unice intentus est, nonnihil tribuit voluntati, quod sola non potest sine Dei gratia; ex doctrina, quae per omnia ipsius scripta diffusa est, constat eum omnem operum gloriam gratiae Dei adscribendam censuisse, nihilque ei negasse, nisi quod libertatem nostram everteret. Et vero sic ubique loquitur, quasi jam extitissent gratiae hostes. Vix enim ullos laudat virtutum actus, quia nos statim infirmitatis nostrae memores esse, et si quid agendum sit, vires a Deo sperare; si quid bene actum, hoc ad ejusdem auxilium referre commoneat.

263. Plura exigeret tanti momenti materia, plura etiam paraveramus: sed lectorem scrupulosis in rebus diutius distinuisse metus est. Si quid in his elucidatum, quod antea non satis patebat; gratiam habeat 0124D Hilario, cujus ope magis quam nostri ingenii viribus freti hoc opus suscepimus. Si quem autem offendit prolixitas; ignoscat affectui, quo sanctissimi Confessoris auctoritatem injectis suspicionibus nonnihil imminutam suae integritati restituere, sicque Operum ejus lectionem omnibus utiliorem praestare conati sumus. Sed sensa explicuisse non sufficiet, nisi exponamus et gesta. Ea quidem prope omnia tum in fronte uniuscujusque Operis ad singulas ejus lucubrationes illustrandas, tum in notis ad eas appositis retulimus: verum omnes particulas recolligere, et ex illis unum quasi corpus concinnare juvat; ut continua serie digesta vitae ejus narratio sub uno conspectu in hoc limine repraesentetur. Sit licet rudis 0125A delineantis penicillus, lectorum animos excitabit recreabitque materia grandior, rerum gestarum varietas, dictorum denique veritas, quam ex purissimis fontibus, ex Hilario nimirum ipso, et ex probatissimis auctoribus depromemus. Ita vero insignioribus illius factis, quae sub oculos cadunt, referendis dabimus operam, ut sancti Doctoris animum pro modulo exprimere tentemus, videlicet intaminatos a pueritia mores, in episcopali munere sanctitatem, doctrinam et eruditionem, egregiam in dicendo scribendoque facundiam, zelum pro fide intrepidum, adversus haereticos praesertim Arianos divinum prope robur, infractam duris adversisque in rebus patientiam, invictam denique in omnes patientiam, mansuetudinem ac lenitatem contra quam nonnullis hactenus, qui Hilarium non penitus norunt, persuasum est. Hanc 0125B vero persuasionem, ut obiter id dicamus, satis refellit 0126A vel unum Ruffini testimonium, apud quem Hilarius audit, vir natura lenis et placidus, simulque eruditus, et ad persuadendum commodissimus: ut qui fidei veritatem non modo eloquentia et eruditione animis inspirabat, sed etiam lenitate, mansuetudine, indulgentia et ad aliorum contumaciam accommodata oratione, quae optima conciliandae veritatis ratio est, insinuare studebat. Hinc de rigore disciplinae nonnihil remittebat aliquando, ut ad Ecclesiae sinum pia quadam facilitate revocaret, quos aut error aut ignorantia seduxerat. Hinc modo homoeusion homousio praeferebat, modo nefandas Anomoeorum blasphemias patienter excipiebat; ut omnes hoc lenimento Christo lucri faceret. Haec in antecessum breviter dicta sufficiant, quae uberius, Deo favente, nunc explicanda sunt.