((IX-XXVI)) Balleriniorum Praefatio.

0011B I. Inter antiquos Ecclesiae Patres, quorum pauca quaedam opera ad nos pervenerunt, perpauci admodum sunt, qui viris doctis ac eruditis aeque laudentur ac S. Zeno episcopus Veronensis, in cujus Sermonibus alii eloquentiae vim ubertatemque dicendi admirantur, alii latinae elocutionis puritatem praedicant 0011C ac elegantiam, plerique vero omnes acumen ingenii, antiquitatem, gravitatem, pietatem, ac sententiarum doctrinaeque praestantiam commendant. At vero criticis ad vivum omnia et singula resecantibus, nemo unus est omnium, cujus operibus (ad auctorem praecipue statuendum quod pertinet) tot difficultates objectae fuerint, quot adversus eorumdem Sermonum collectionem hinc atque hinc eductas et propositas legimus: adeo ut, aliquot licet eruditi in iis dissolvendis naviter laboraverint, tamen non solum nihil potuerint conficere, sed conficiendi etiam quidpiam, quod ratum sit, spem aliis fere omnem praecidisse videantur. Id autem (quod hactenus nemini in suspicionem venisse deprehendimus) ex accuratae editionis defectu originem ducit. Prodierunt quidem 0011D Zenonis tractatus primum Venetiis an. MDVIII, ex vetustissimo codice, quem jamdiu ante in Episcopii Veronensis bibliotheca Guarinus vir celeberrimus nactus fuerat; haec enim in fronte ejus editionis leguntur: Eximii et excellentis viri praeclarissimi doctoris sancti Zenonis episcopi Veronensis sermonum elegantissimorum ad populum, excerptorum ex vetustissimo volumine Veronae a Guarino Veronensi viro eloquentissimo in episcopii Veronensis bibliotheca reperto. In tres illa dispertita libros fuit, quorum primus sermones complectitur XVII, qui sunt de virtutibus et vitiis; secundus sermones XXXVIII, qui sunt de rebus 0012B Veteris Testamenti; tertius sermones L, de rebus Testamenti Novi: in hanc enim rationem, suam quisque liber inscriptionem praefert. Subjectae porro in eadem editione Zenonis tractatibus homiliae S. Caesarii Arelatensis, et alia quaedam pauca: haec autem mox clausula appenditur nobis nequaquam omittenda, 0012C cum verum editionis prodat auctorem, Guarinum a multis, qui ipsam editionem ob raritatem non viderant, perperam existimatum, nihilominus atque eum ante annos ferme quinquaginta obiisse aliunde constare potuerit: Ad laudem et gloriam summae et individuae Trinitatis, et beatissimae Virginis Mariae, et beatorum pontificum Zenonis et Caesarii et omnium sanctorum, sermones in hoc volumine positi, et nunquam alias impressi, solertissime recogniti, et studiosissime per venerabilem Patrem Albertum Castellanum Ordinis Praedicatorum correcti, ac per Magistrum Jacobum de Leuco impensis Domini Benedicti Fontana Venetiis diligentissime impressi anno Domini Mcccccviii, die XXIV januarii feliciter expliciunt. Haec autem editio suscepta statim a multis, quamdiu non accurate perpensa 0012D fuit. At cum Sixtus Senensis Bibliothecam elaboraturus, in qua de singulis ecclesiasticis scriptoribus judicium tulit, editos Zenonis sermones ad calculos revocavit, tot difficultates eduxit, ut de editionis defectu nihil suspicatus, Zenonem ab ecclesiasticorum auctorum albo expungendum contenderit. Etenim cum ea editio tractatus aliquot aliorum Scriptorum inter Zenonianos insertos ac intermistos exhibeat, ita ut non solum nihil discriminis afferat, quo alteri ab alteris internosci queant, sed omnes etiam peraeque pro Zenonis fetibus venditet, uno excepto, qui S. Gaudentii Brixiani episcopi nomine praenotatur, 0013A vehemens, seu potius evidens, quod pro quibusdam a Zenone abjudicandis sermonibus subolevit argumentum, causam satis aequam praebuit, ut caeteris quoque omnibus in dubium vocatis, ea moveretur quaestio, utrum S. Zeno Veronensis fuerit vere scriptor aliquorum sermonum inter scriptores ecclesiasticos recensendus, seu cujusnam vere sint opera sancti hujus nomini adscripta, ut P. Mabillonius loquitur in Elencho praecipuarum difficultatum saeculi III, quas eximio operi de studiis Monasticis subjecit.

II. Hae quidem editae primum a Sixto Senensi, et dein ab aliis, qui in ejus transierunt sententiam, susceptae atque inculcatae difficultates ut diluerentur ab iis, qui pro S. Zenonis gloria laborabant, alia subinde ejusdem editio sub cardinali Augustino Valerio Veronensi 0013B antistite praestantissimo Veronae curata fuit anno MDLXXXVI, quam Raphael Bagata et Baptista Perettus auctores aliis operibus noti ad codicis vetusti, quem ter in praefatione appellant, exemplar alicubi emendatam, vindiciis satis fusis praemuniendam putarunt: eaque mox in quatuor Bibliothecae Patrum editionibus, at negligentius aliquanto, repetita fuit, ac tandem separato volumine enucleatius recusa Patavii an. MDCCX. At multa licet pro vindiciis scripta fuerint, cum tamen ipsa in editione praeter alium sermonum ordinem, quo isti in duos libros distributi cernuntur, nihil occurrat novi, sed omnes tractatus aeque sint perturbati, permisti, ac pro Zenonianis divenditi, ii etiam, quos alienos esse Sixti argumenta manifestum fecerant: quaecumque in tam 0013C malae causae patrocinium dici potuere, non solum nihil profecerunt, sed ad indignationem potius exstimularunt non nullorum animos, causamque ipsam, quae imbecillibus valde argumentis suffulciri ac sustentari debuit, imbecilliorem multo deterioremque esse, quam antea fuerat, aliquibus persuasere. Ad difficultatum porro cumulum hac in editione accessit etiam tempus, quo S. Zenonem floruisse editores statuerunt: quod cum aliquot sermonum testimoniis adversetur manifeste, pro sedandis repugnantium criticorum animis, eos in majora dissidia exacuerunt. His omnibus ad quaestionem de Auctore pertinentibus adde alia non nulla, quae ad editionis ipsius decus extenuandum non minimum conferunt. Vetustus codex, quem ter in praelatione appellatum notavimus, 0013D idem ille videtur, quem inter testimonia vetustum codicem manuscriptum monasterii sancti Zenonis editores vocant, cum ex eodem Anonymi fragmentum de Veronae laudibus proferunt. Hic autem codex in ejusdem Monasterii bibliotheca hactenus custoditus, praeter quam quod recentioris multo est aetatis (scriptus enim fuit saeculo XV), editoribus adeo modico usui fuisse deprehenditur, ut pauca quaedam loca, quae in prima editione erant corruptissima, emendare contenti, in aliis non solum nihil confecerint, sed cum eam sibi edendi rationem imitandam praestituerint, qua usi fuerant ii, qui sub auspiciis Sixti V, S. Ambrosii opera nuper ediderant (haec autem cujusmodi fuerit, omnibus doctis viris jam notum est atque ex 0014A novissima S. Ambrosii editione cognosci potest), et ipsius codicis et primae editionis fidem in non nullis deserendam putarint, ut ex adnotandis suo loco palam fiet. Hinc ergo in Veronensi editione ac caeteris inde derivatis praeter confusam perturbatamque alienorum tractatuum cum Zenonianis mistionem, arbitraria aliquot locorum interpolatio, nemini caeteroquin, quod hactenus viderimus, ob primae editionis raritatem observata, plurimum offendere debet. Tandem alia cum primae, tum reliquis editionibus communia identidem incidunt, quae etsi ad Auctorem dignoscendum, vel editores reprehendendos, si quidem in culpa non fuerint, nihil pertineant, tamen accuratae editionis commendationi plurimum detrahunt, aliquot nimirum errata non levis momenti, 0014B quae cognoscere facile est, corrigere ex auctoris mente difficillimum, luxationes non paucae, quae nunc obscuram, nunc mancam et forte etiam alienam ab auctore sententiam referunt; ut proinde dici jure possit, inter tot editiones, quae Zenonis nomen praeferunt, nullam hactenus prodiisse, quae Zenonis editio vere sit ac appellari debeat.

III. His omnibus ut remedium afferretur, nova paranda fuerat editio, in qua, ut accuratarum editionum ratio postulat, separatis alienis a genuinis Zenonis sermonibus, suppletis lacunis, mendis correctis sancto Episcopo sua opera redderentur, et auctoritas vindicaretur. Nos itaque editionem id generis a doctis jamdiu expetitam, et S. Zenonis honori in integrum restituendo pernecessariam parare, ante 0014C aliquot annos volvebamus in animo: at cum in rebus ejusmodi sine manuscriptis confici nihil possit, inter legendum autem in notitiam venissemus antiquissimi codicis, quem Remensium Benedictinorum bibliothecae ante annos ferme nongentos ab Hincmaro episcopo dono datum, P. Ruinartius in acta S. Arcadii, et P. Constantius in Veterum Codicum vindiciis pag. 293, ac in editione Hilarii pag. 463 editionis Veronensis, aliique etiam alibi commemorant: illud cogitavimus, quaecumque diligentia in aliis recentioribus quidem multo manuscriptis libris a nobis collocaretur, eam nihili, vel minimi habitum iri, si tam antiquum codicem orbi litterario jam notum praeteriret. Itaque tamdiu a praeconcepto opere duximus supersedendum, quoad ejus codicis consulendi 0014D et conferendi copia per aliquem fieret. Interim contigit, ut Marchio Scipio Maffeius totius litterariae reipublicae decus clarissimum, eruditum iter in Galliam susciperet. Hanc ergo occasionem peropportunam rati in spem venimus fore, ut ille codex quam diligentissime conferretur cum editis, indeque variante lectiones ac caetera notatu digna describerentur. Itaque litteratus ille eximius omniumque politiorum artium ac disciplinarum fautor praestantissimus, ac S. Zenonis apprime studiosus, cui nostrum consilium maxime probabatur, cum Lutetiam Parisiorum accessisset, egit statim cum docto et pernobili viro Joanne Levesques de Burigny; is autem cum D. Francisco Maillefer a Bibliotheca Remensis monasterii, ut eum codicem 0015A liceret inspicere; et cum ejus legendi perhumanissime facta fuisset facultas, Maffeius noster, eodem Joanne collationi opem ferente, variantes lectiones aliaque consideratu digna summa cum diligentia e codice descripsit, ac ut primum Veronam repetiit omnia nobis communicavit, et ut operi tandem manus imponeremus, acriter impulit. Dici vix potest qua alacritate depositum ac ferme abjectum jamdiu opus statim suscepimus. Alios codices, qui etsi recentiores, non nihil tamen adjumenti saepissime afferunt, mox hinc atque hinc exquirendos, et cum editis conferendos curavimus; fortunateque accidit, ut multis huic editioni faventibus, alios octo non infimae plerumque notae libros praeter omnem spem collatos acceperimus variis ex partibus, qui cum magnum huic 0015B editioni decus addituri sunt, tum nostrum in ea naviter elaborandi studium incitarunt. Hic autem antequam dicimus, quid per nos praestitum sit, de ipsis codicibus, ut omnes eruditi hisce in operibus desiderare solent, dicenda sunt aliqua: cumque inter hos antiquissimus Remensis totius fabricae futurus sit veluti basis ac fundamentum, accuratiorem ejus descriptionem in primis exhibendam nobis esse intelligimus.

IV. Liber est membranaceus in folio parvo paginarum 140, charactere ad typographicum accedente scriptus, ac duplici manu, quarum altera totum librum primum, et item secundum usque ad tract. XXX, latioris diametri litteris descripsit, altera vero litteris diametri paulo angustioris reliquos tractatus 0015C undecim subjecit. Primo folio majusculis et grandioribus litteris haec verba inscripta leguntur: Hincmarus Archiepiscopus dedit Sancto Remigio: ita tamen ut duo prima verba inscripta fuerint ad unius paginae vacuae calcem, tria vero reliqua ad calcem alterius, quae e regione posita et scripta cernitur; eademque formula eodem charactere ac in eamdem rationem quater repetita alibi legitur, nimirum ter in operis decursu, postremum in fine. In fronte libri recentiori manu et minoribus litteris haec scripta apparent: Liber Sancti Remigii Remensis vol. xxxi, et dein alia, ac forte vetustiori manu: Librum Sancti Remigii qui ei abstulerit, anathema sit. Praecedit sermo venerabilis Coronati notarii de Vita S. Episcopi et Confessoris Zenonis, quam inter monumenta dabimus; 0015D et in hujus fine altera posteriorique manu additum: Translatio ejus restat: quae verba translationem corporis S. Zenonis nono saeculo ineunte peractam, nec a Coronato in vita descriptam insinuant. Sequitur inscriptio Zezoniani operis his verbis: Tractatus S. Zenonis Veronensis Episcopi. Tractatus autem in duos libros dispertiti sunt, praefixa singulis tractatuum tabula. Primus continet tract. 62, secundus autem 41, ex quibus undecim postremi alio minoris diametri charactere ab alio posteriori scriptore subjecti fuere, ut nunc nuper monuimus. Tituli autem majusculo rubroque charactere depicti sunt. In fine autem codicis memorata notatio litteris majusculis expressa legitur: Hincmarus archiepiscopus dedit 0016A S. Remigio. Haec descriptio codicis.

V. Nunc de codicis antiquitate et praestantia ut non nulla animadvertamus, rubricas quasdam marginales aliquot tractatibus antiqua, sed secunda manu appositas considerare maxime interest, quae etsi suis quaeque locis in subjectis adnotationibus recitabuntur explicabunturque, earum tamen hic catalogum oculis objicere, et gratum lectoribus, et nostro consilio perutile futurum putamus. Hae nimirum ejusmodi sunt, ut eum codicem, antequam in Hincmari Remensis manus veniret, ad Ecclesiam Veronensem pertinuisse, ejusque in usu inter publica ecclesiastica officia jamdiu fuisse exploratum faciant, quod ad commendandam hujusce codicis antiquitatem, originemque praestantissimam demonstrandam 0016B plurimum confert. Eas autem notas non pro tractatuum, quibus affixae sunt, serie, sed pro festorum ac feriarum, in quibus aliquot Zenonis tractatus inter sacra officia recitandi notantur, ordine describemus, indicatis tractatibus, quibus easdem suo loco subjectas et commentariis illustratas invenies.

Tractatus III, lib. II, haec ad marginem habet: In Natali Domini fratribus legenda in cubiculo post diaconorum ingressionem ante pontificem.

Tractatus XIII, lib. I: In octava Domini, pontificis nona lectio.

Tractatus LXXII, lib. II: Sabbato primo primi mensis coram Pontifice ante processionem recitanda.

Tractatus XXX: In primo symbolo in ambone a pontifice pueris recitanda.

0016C Tractatus XXXVI: Recitanda pueris ante baptisma a pontifice.

Tractatus XXXVIII: In pascha pueris post baptisma a pontifice recitanda.

Tractatus LV: In paschate coram pontifice in cubiculo recitanda post diaconorum ingressionem ipso die paschatis.

Tractatus XLV: Recitanda in conventu a diacone ipso die paschae coram pontifice, postquam ipse cum diaconibus a cubiculo descenderit et sederit, porrectis secundum morem malis cum pace praestita dicente pontifice: Surrexit Christus. R\. aliis: Et ill.

Tractatus XLIV: A subdiacono in ambone recitanda, dum cum fratribus pontifex in conventu sederit.

0016D Tractatus LII: Secunda feria paschatis in conventu fratribus coram pontifice recitanda ante stationem.

Tractatus XLIII: Ad S. Stephanum ad martyres secunda feria paschae legenda in ambone, antequam pontifex consignationem sancti Spiritus celebrare incipiat.

Tractatus L: Tertia feria paschae in conventu fratribus coram pontifice recitanda ante stationem.

Tractatus LI: In paschate quarta feria in conventu fratribus, etc., ut in superiori rubrica.

Tractatus XLVII: Quinta feria paschae in conventu, etc., ut supra.

Tractatus XXXV: Recitanda pueris ante baptisma a pontifice in Pentecoste.

0017A Tractatus LXX: In festivitate Sanctorum Firmi et Rustici fratribus recitanda.

Ex his rubricis perspicuum sane fit, Remensem codicem ad usum publicum fuisse alicujus Ecclesiae, ut statis quibusdam diebus sacra lectio in sacris coetibus habenda exinde peteretur. Ecclesiam autem, cui ille usui fuit, non aliam esse quam Veronensem, praeter conjecturam, quae ex ipso Zenone ejusdem urbis episcopo duci potest, duae praesertim rubricae demonstrant, altera in tractatum XLIII, lib. II, ubi memoratur ecclesia S. Stephani ad Martyres, altera in tractatum LXX, ubi festivitatis Ss. Firmi et Rustici fit mentio; quae duo simul juncta Veronensi ecclesiae unice conveniunt, in qua celebris et antiqua est ecclesia S. Stephani ad Martyres, et sanctorum martyrum 0017B Firmi et Rustici, quorum corpora hic requiescunt, festus dies solemni ritu colitur, ut in observationibus ad easdem marginales rubricas suo loco fusius docebimus. Patet igitur codicem hunc Veronensis Ecclesiae jamdiu inservisse, antequam Hincmarus eo potiretur. Hinc autem antiquitatem ejusdem codicis colligere licet. Si enim hic codex ante Hincmarum in usu fuit Veronensis Ecclesiae, jam etiam archiepiscopi aetate antiquiorem fuisse palam est; neque enim codici, qui in Hincmari gratiam recens transcriberetur, eas rubricas marginales alia manu apponere necesse fuisset, uti sane appositae aliis in codicibus non leguntur. Itaque aliquo saltem saeculo ante Hincmari aetatem idem codex videtur fuisse scriptus, ut proinde ad saeculum saltem octavum 0017C pertinere jure credatur: et hinc forte post S. Zenonis vitam a Coronato Notario scriptam translationis ab eo omissae fit mentio illis verbis: Translatio ejus restat; quam additionem cum secunda, sed antiqua tamen manu, saeculo nono ineunte, cum vix peracta fuisset translatio, et antequam codex in Hincmari manus veniret, Veronae appositam satis credibile est; tum vero ipse codex prima manu octavo saltem saeculo exaratus dici debet. Cum porro hac in ecclesia, in qua S. Zeno sedit, tanto usui fuerit; maxima profecto cura ex exemplaribus antiquioribus exscriptus credendus est, quod praestantiam ejusdem cum tanta antiquitate conjunctam maxime commendat. De antiquissimo Remensi codice hactenus. Nunc de reliquis singillatim quidem, sed 0017D brevius.

VI. Cum apud Jacobum Philippum Thomasinum in Biblioth. Veneta mss. pag. 57 mentionem nacti essemus codicis Zenoniani, qui in bibliotheca Clericorum Regularium Tolentinatum, uti Venetiis vocant, servabatur, rem indicavimus Jo. Francisco Seguierio Nemausensi, indiviso illi Marchionis Maffeii in litteratis itineribus comiti, qui cum nuper ea in urbe esset, opem ferente P. Francisco Berlendis clerico regulari ejusdem loci, illum cum editis diligentissime contulit. Membranaceus codex est pulcherrimique characteris, quique ad XIII circiter saeculum pertinere putatur. Lectiones ad Remensem multum accedunt, at a librario minus perito et indiligenti 0018A scriptus apparet, cum, eadem voce alicubi recurrente, frequentes saltus occurrant. Hoc porro codicis initium est: Capitula libri primi Sanctissimi Zenonis hujus almae civitatis Veronae Episcopi et Doctoris eximii. Vox hujus ipsum codicem aut scriptum Veronae, aut a Veronensi aliquo antiquo codice derivatum prodit. Deest primi tractatus de Pudicitia prima pagina, et a verbis lubrica utilitate initium fit. In tractatum de Patientia uno contextu insertum est longum quatuor paginarum fragmentum ex tractatu in Psalm. CXXVIII, quod subinde in hoc tractatu sub finem codicis descripto omittitur. Id autem ex eo videtur profectum, quod hic codex ex aliquo exemplo fuerit sumptus, in quo quaterniolum tractatus in Psalm. CXXVIII, extra suum locum transpositum, et 0018B tractatui de Patientia errore aliquo fuerit inligatum, ut ne id Tolentinatis manuscripti amanuensis adverterit. Equidem id ipsum plane in ms. Vaticano accidisse videbimus paulo post. Liber secundus uno eodemque charactere, quo totus codex scriptus est, additionem habet undecim illorum tractatuum, quos in Remensi alia manu adjectos observavimus; et solum in his tractatus de Livore et Invidia divisus est in duos, quod ipsum in Vaticano deprehenditur. Hos tractatus undecim, qui ob memoratam divisionem evadunt duodecim, sequitur tractatus de signo sanctae Crucis: est autem hymnus octo stropharum, quem e Prudentii longiori hymno decerptum in praefatione ad Appendicem ostendemus: et haec additio in duobus aliis Vaticano atque Pompeiano codicibus reperitur. 0018C Tum vero secundus liber hac clausula terminatur: Expliciunt S. Zenonis sanctissimi civitatis Veronensis Episcopi, et pastoris ipsius civitatis diligentissimi. Haec autem clausula in alio solum monasterii S. Zenonis manuscripto legitur. Adduntur tandem in eo codice tractatus duo, qui in duobus aliis Zenonianis mss. item describuntur, alter de Vita, alter de Translatione S. Zenonis, et sunt illa duo monumenta a quodam monacho Zenoniano conscripta, quae marchio Scipio Maffeius inter alia diplomaticae Historiae subjecta edidit pag. 320, et utraque in mss. Pompeiano ac Zenoniano similiter prostant.

VII. In Vaticana bibliotheca quatuor S. Zenonis codices esse accepimus: at cum numeri, quibus notati sunt, non nisi duorum suppeterent, duorum tantum 0018D collationem nobis procuratam a P. Josepho Blanchinio accepimus, Vaticani 1235 et Vaticani Urbinatis 150, quos in editione S. Gaudentii indicaverat Paulus Galeardus Canonicus Brixianus, qui praeterea testantibus sibi Francisco Blanchinio, et Carolo Majello Romanis praelatis eruditissimis, eos XIII saeculo scriptos affirmavit. Hos autem accurate collatos habere maxime intererat. Cum enim hi utrique insertum habeant sermonem S. Gaudentii, qui in prima quoque S. Zenonis editione libro tertio penultimum locum obtinet (unde codicem a Guarino in episcopii Veronensis bibliotheca inventum duobus illis persimilem agnoscimus) maximum desiderium incessaret videndi, utrum illis in codicibus idem 0019A tractatuum ordo esset, an diversus, ac in codicibus reliquis, idque cognoscere ad controversiam hac in re potissimam non temere decidendam plurimum pertinebat. Vaticanus, quem saeculo XIII scriptum censet etiam P. Josephus Blanchinius, membranaceus est, et Veneto illo Pp. clericorum regularium Tolentinatum multo emendatior, qui tamen cum eas quatuor paginas in sermonem de Patientia perperam trajectas, eumdemque Basilianum tractatum in duos dispertitum similiter referat, ex eodem Veneti illius codicis fonte profectus apparet. Idem caeteroqui in hoc, perinde ac in reliquis mss. exsistit tractatuum ordo, et solum tractatibus undecim in Remensi alia manu sub finem descriptis, et tractatui de signo Crucis subjicitur, pag. 197, memoratus sermo S. Gaudentii Brisciani 0019B de Petro et Paulo, tum pag. 198, alia additio sic: Incipit S. Vigilii episcopi de laudibus beatissimorum martyrum Sisinnii, Alexandri et Martyrii, quorum reliquiae per Jacobum virum Illustrem ad Episcopum Joannem urbis Constantinopolitanae pervenerunt. Haec S. Vigilii episcopi Tridentini epistola illa est ad S. Joannem Chrysostomum scripta, quam Bollandistae ex alio Vaticano codice 5374 ediderunt. Vaticani nostri initium hoc est: Tractatus S. Zenonis nobilissimae ac magnificae civitatis hujus Veronensis Episcopi et Pastoris sanctissimi; ex quibus is codex aut Veronensis, aut e Veronensi antiquiore olim descriptus agnoscitur.

VIII. Manuscriptus liber Urbinas 150, qui Vaticano hactenus descripto posterior aliquanto, et forte saeculo 0019C XIV exaratus P. Josepho Blanchinio videtur, membranaceus item est, ac incipit sic: Zenonis Veronensis Episcopi Viri sanctissimi atque doctissimi sermo I de Pudicitia. Alicubi paginae quaedam desiderantur, at idem prorsus tractatuum ordo, nec additio habetur Hymni de signo Crucis, sed hae pag. 163 tergo sermo Sancti Gaudentii, et pag. 148 S. Vigilii Tridentini epistola iisdem cum titulis, quos ex Vaticano descripsimus, et praeterea quinque opuscula S. Hieronymi nomine inscripta, quae partim genuini ejus sunt fetus, partim supposititii: tum haec clausula in fine libri apposita: Finis Operis S. Zenonis Episcopi et quarumdam aliarum rerum. Duae hujus codicis rubricae duobus S. Zenonis tractatibus praefixae praetermittendae non sunt. Prima in tractatum 0019D 14 lib. II: Dominica III in. Quadragesima, Lectio I, II, III Tractatus de Juda. Altera in tract. 15 ejusdem lib. II: Tractatus de Job Lectio B. Zenonis hujus Sedis Episcopi. Cum vero ex hac postrema rubrica liquet, hunc quoque codicem ad Veronensem Ecclesiam pertinuisse, vel potius exscriptum ex aliquo vetustiore, qui eidem Ecclesiae usui esset: tum vero ex utrisque titulis palam est, hos sermones inter sacra officia fuisse aliquando in hac Ecclesia publice lectos, idque posterius invectum, quam scilicet Remensis codicis rubricae, quae inter plures id generis adnotationes nihil ejusmodi referunt, exsolverint: et hinc forte Ratherius hujus sedis episcopus ex sermone de Juda ter quoddam Zenonis testimonium sumpsit, ut adnotat, 0020A 32 in eum tractatum pluribus observabimus. Hisce duobus Romanis codicibus addendus ms. Basilicae S. Petri in Vaticano scriptus ineunte XIII saeculo, vel ineunte XIV, signatus littera F. 33, quem cum prostremum nobis suggesserit humanissime Josephus Blanchinius, nec procedente jam editione, totius operis collationem exspectare per tempus liceret, aliquot solum tractatuum et difficiliorum locorum variantes lectiones postulavimus et obtinuimus. Caeterum idem in hoc quoque codice tractatuum ordo cernitur, eadem Appendix ac in Remensi; tituli autem soli alicubi discrepant. De mss. externis satis.

IX. De Veronensibus autem ut nonnulla dicamus, inter mss. monasterii S. Zenonis ille inventus non est, quem Petrus Calo ordinis Praedicatorum ineunte 0020B saeculo XIV se ibidem vidisse in mss. Collectaneis ab Henschenio laudatis testatur. Unum tamen posteriorem aliquanto ex membranis compactum, et scriptum, ut videtur, saeculo XV, in ejusdem monasterii bibliotheca reperimus, et idem ille est, quem editores Veronenses vetustum appellant, ut hac in praefatione paulo ante indicavimus. Idem in hoc codice ac in caeteris ordo, idem tractatuum additorum numerus ac in Remensi, et solum tituli, seu inscriptiones tractatuum alicubi variae, cujusmodi plures in prima editione, non autem in mss. memoratis leguntur. Tractatus excipit S. Zenonis Vita et Translationis historia, quam Zenonianus monachus exaravit; deinde ea clausula, qualem in fine codicis Veneti innuimus; ac tandem aliena manu fragmentum apponitur Rhythmi de Veronae laudibus, quem a quodam Anonymo 0020C scriptum Pipini temporibus alibi dicemus. P. Varescus ejusdem coenobii monachus et a bibliotheca codicis copiam fecit, cidemque conferendo opem impendit.

X. Alius codex chartaceus sub finem XV saeculi pessimo charactere exaratus, miscellanea quaedam variorum auctorum continens, septem sermones ex aliquo codice Zenoniano excerptos primo loco exhibet, ex quibus sex Zenonem habent auctorem, alius autem ex Appendice sumptus fuit: hi autem sunt hoc ordine scripti: De Adtende tibi, ex Appendice; — de Pudicitia;—de Continentia;—de Nativitate Domini;—de Humilitate;—de Jona propheta;— de Resurrectione.

XI. Manuscriptus liber, quem Sparaverianum appellabimus, nobis inspectus non fuit, sed illum perceleber 0020D et nobilis vir Franciscus Sparaverius olim cum editis contulit, variantesque ejus lectiones notavit in observationibus ad Zenonis sermones, quas cum novam hujus scriptoris editionem meditaretur, sub vitae exitum lucubravit, imperfectasque morte interceptus reliquit. Cujus ille codex fuerit, et ubi nunc sit, ignoramus; nisi forte idem ille haberi debeat, qui in Sebastiani Pisani junioris, Veronensis episcopi, et Sparaverio coaevi libris exstitisse proditus est, nec tamen quo post ejus mortem transierit invenire licuit. Sparaverii autem codex ejusdem fere generis fuisse videtur, ac membranaceus monasterii S. Zenonis, cum easdem saepe tractatuum inscriptiones 0021A praeferat. Cum tamen in aliquibus discrepet, et diversas lectiones non nullibi exhibeat, ut in adnotationibus suo loco apponendis monebimus, e diverso exemplo descriptus satis proditur. Hujus autem lectiones variantes Sparaverio debemus, ejusque ex observationibus in fine praesentis voluminis referendis illas excerpsimus.

XII. Tandem recentioris quidem aetatis, sed accuratioris librarii codicem suppeditavit Comes Alexander Pompeius, ut proinde Pompeianus appellandus deinceps sit. Ex Pellegrinae Familiae stemate, quod in fronte depictum affabre cernitur cum inscriptione Peregrini Peregrinii, ad eum hujus familiae illustrem virum olim pertinuisse cognoscitur, qui post medium XV saeculum floruit, et sub idem tempus codex exaratus 0021B apparet. Ordo numerusque tractatuum idem ac in Remensi. Additur hymnus de signo Crucis, qui tamen sine ulla inscriptione, uno contextu cum postremo addititio tractatu prima manu scriptus, secunda manu distinctus exhibetur. Praeterea Vitam ac Translationem S. Zenonis a monacho Zenoniano lucubratas, et Anonymi Pipiniani fragmentum, ut in ms. monasterii S. Zenonis, postremae paginae suggerunt. Mirum videri possit in praestantissima capituli Veronensis bibliotheca, in qua tot vetusti codices diligenter servantur, nullum S. Zenonis potuisse reperiri; at cum alii non pauci, quos olim ibidem exstitisse memoriae proditum est, vicissitudine temporum deperierint, inter hos transvolasse ms. libros S. Zenonis nihil ambigimus. Fuisse quidem ibidem 0021C aliquem id generis codicem non tantum conjici potest ex Joanne presbytero, mansionario Ecclesiae Veronensis, quem (ut pluribus adnotabimus dissertatione, prima c. 3, § I) non alibi Zenonis codicem vidisse et legisse satis probabile est; sed palam etiam fieri videtur ex editione Veneta S. Zenonis, quae cum codicis meminerit a Guarino inventi in Episcopii Veronensis bibliotheca, nec alia episcopii bibliotheca tradita sit, quam capituli cathedralis ecclesiae, in hac procul dubio codicem illum inventum exstitisse arbitramur.

XIII. Novem itaque sunt codices, quos habere contigit, et eo utiliores fuere, quod (si Zenonianum chartaceum excipias) omnes S. Zenonis sermones singuli contineant, sicque sermones omnes cum octo 0021D codicibus conferre licuit, praeter tractatus aliquot, quorum variantes nec Basilicae Vaticanae codex sero indicatus, nec Sparaverius, imperfectum opus relinquens, suppeditarunt. Etsi autem hi omnes codices, non modo eumdem, qui in antiquissimo Remensi cernitur, sermonum ordinem sequantur, sed uno etiam charactere transcriptos praeferant tractatus, qui duplici manu in Remensi exarati leguntur: nemo tamen ex hoc Remensi tamquam ex fonte caeteros profluxisse idcirco existimet. Imo vero cum in Remensi praeter variantes lectiones et titulos variantes, aliquot idemtidem sententias suo quasque loco notandas librarius per saltum praeterierit, quas in aliis manuscriptis suppletas nacti sumus; alios procul 0022A dubio codices integros et Remensi antiquiores, ex quibus illae supplerentur sententiae, ab aliquo saltem antiquo amanuensi adhibitos palam est; quod quantum conferat tum ad collectionis hujus antiquitatem probandam, tum ad ostendendum veterum exemplarium numerum, nemo est qui non videat.

XIV. Quod si de ipsa collectionis origine valde probabiliter conjicere liceat, quod ad multa utile futurum est, eam paulo post S. Episcopi mortem, ipso quarto saeculo exeunte vel ineunte quinto, ex schedis ejus Veronae relictis eductam atque expressam credimus. Auctorem quidem eam nec parasse, nec edidisse, sermones quidam imperfecti, repetiti, ac mutili prorsus suadent. Una nimirum vel praecipua apud veteres Ecclesiae Patres cura fuit, opera adversus 0022B Gentes, vel haereticos lucubrata, aliaque historica, catechetica, vel aliis nominibus utilia ac necessaria litteris mandare et edere; de sermonibus autem, qui a quovis Episcopo ad populum familiariter habebantur, non tanta exstitit cogitatio, quippe quos nullis litteris consignatos illi fere recitabant ex tempore, vel, si committerent litteris, non tanto studio edolabant, ut in publicum emittendos censerent. Hinc inter infinitos propemodum episcoporum, quos antiquitas eloquentiae etiam laude commendat, sermones, pauci admodum scripti ad nos pervenere, et ex iis non omnes ab ipsis auctoribus collecti et editi; sed quidam in schedis relicti, alios habuere, qui illos post auctorum mortem colligendos et edendos curarunt. Illud autem inter sermones collectos et editos ab ipsis 0022C auctoribus, aut ab aliis interest, quod primi generis sermones integri, aequales, elaborati, et perpoliti inveniuntur; cum nemo nihil nisi perfectum et enucleatius lucubratum emittere soleat: at alterius generis orationes saepe rudes, nonnumquam mutilae imperfectaeque cernuntur. Itaque etsi S. Zeno primus sit Latinorum Patrum cujus sermones prodierunt, ut in prooemio ad dissert. 2 ostendetur, ipse tamen hanc collectionem haud parasse et edidisse credendus est; sed quae in usum sermonum, quos ad populum frequentissimos habuit, post mortem in schedis reliquit, ea ab aliis inventa, ob eximiam Sancti viri existimationem colligenda naviter visa sunt, idque tanta factum diligentia, ut quidquid reperiri potuit, sive perfectum, sive minus, totum, 0022D collectione et editione dignum judicatum sit, fragmentum licet exiguum esset, vel exordiolum, vel unica etiam periodus. Quae animadversio necessaria omnino fuit ad vindicanda non pauca, quae in Zenonis tractatibus imperfecta, vel paucis additis, seu mutatis, totidem verbis repetita meminimus: quae si ipsemet Auctor edenda cogitasset, nihil dubii est, quin suppressisset repetita, caetera autem ad umbilicum perduxisset perpolissetque. Hinc etiam de corruptis non nullis locis, quibus nulli codices remedium adferre potuerunt, conjectatio exoritur, id non omnium amanuensium in eumdem errorem conspirantium vitio evenisse, sed quadam primi forte Collectoris necessitate, qui cum omnia Zenonis, quaecumque 0023A essent, etiam fragmenta, colligenda sibi sumpsisset, idque ex schedis non nullibi deletis, vel in quibus superductae, ut in primo exemplo fieri solet, essent voces, aut lineae; alicubi necesse fuit exscribere, quae non bene legerentur, vel in quibus deesset forte aliquid: quibus de rebus alicubi eumdem collectorem errare, unam vocem pro alia legere, mutilum etiam sensum exhibere oportuit, quos defectus alii posteriores librarii exceperunt, ut spes nulla sit fore, ut ulli alii codices, qui forte alicubi exstant, quibusdam locis medeantur. Itaque si hac in editione pauca quaedam loca minus satisfaciant, nemo id neque Auctori vitio det, ac si non ille sit disertissimus et perspicuus orator, qualem aliis ex tractatibus cognoscimus; nec nobis, qui si minus 0023B correximus, codicibus nihil opitulantibus, ex arbitrio manus inferre in textum nequaquam debuimus: sed ad collectionis rationem, quam diximus, animum revocet, et aequum cum de Auctore, tum de nobis, imo etiam de ipso antiquo collectore judicium ferat.

XV. Hinc autem cognitis quae ad codices pertinent, quantum nihilominus ex his profecerimus tum ad internoscendos genuinos S. Zenonis sermones a supposititiis, tum ad multa loca emendanda, variantesque lectiones insigniores in adnotationibus cuique tractatui subjectis describendas, ex dissertationibus atque adnotationibus ipsis patebit. Nunc ut de totius editionis partitione ac ordine deque aliis per nos praestitis dicamus, si primo neque codicum, 0023C neque editorum divisionem ac ordinem secuti sumus, nemo succenseat. Editorum distributionem et ordinem si essemus secuti, spuria genuinis inserta edenda fuerant; illisque separatis, minus aequalis librorum moles erat futura: ac praeterea tractatuum inscriptiones, quae in editis mutatae fuerant, exactae ad codicum fidem, alium non numquam postulare ordinem videbantur. Codicum vero scriem, quae in omnibus eadem est, ne teneremus, ea cogitatio deterruit, quod in mss. non tantum breves tractatus cum longis admisti sint, quod non minimum videbatur offendere; sed tractatus etiam ejusdem tituli ac argumenti, qui una edendi fuerant, hac illac dispersi ac separati inveniantur, ut ne qua ratio cur id factum fuerit satis occurrat, nisi quod primus 0023D collector, quidquid quocumque ordine venit in manus, transcripsit, nulla alia in scribendo ratione sibi praestituta, quam ut omnia Zenoniana in schedis inventa referret in codicem. Igitur hac in deliberatione dubitatio non levis diu nos ancipites tenuit; cum praesertim quidquid aliam in rationem constituendum menti obversabatur, exorientibus mox variis undequaque difficultatibus, displicere inciperet, nec satis tuta aperiretur partitionis atque ordinis ratio, quae nullo ex capite laboraret. Cum vero decidendum aliquid fuerit, ea minori reprehensioni obnoxia ratio visa est, ut repetitis fere codicum inscriptionibus, quae cuique tractatui praefiguntur, ejusdemque inscriptionis tractatibus in unum collectis 0024A universos sermones divideremus in libros duos. In primum longiores tractatus conjecimus (quibus si inseruimus unum brevissimum de Avaritia, ideo inseruimus, quod illum a duobus ejusdem argumenti sejungere aequum non fuit) et hi sunt omnes tractatus de virtutibus et vitiis, cum quatuor aliis longioribus, quos sub finem ejusdem libri dabimus. In secundo autem libro breviores tractatus describentur, qui etsi plures numero, brevitatis tamen causa longioribus illis mole aequales fere sunt: et primo quidem ponentur qui ad Christum Deum et hominem pertinent, tum illi de Sanctis Veteris Testamenti, ac tandem tractatus de S. Arcadio, qui unus ex Novi Testamenti Martyribus a S. Zenone laudatus invenitur. Sequentur tractatus non nulli in 0024B aliquod Scripturae testimonium; ac postremo subjicientur Paschales multi et breves tractatus, quos praecipua admonitione omnino legenda praemuniendos censuimus. Ne quis vero codicum et editionis Veronensis, quae vulgo allegatur, ordinem desideret, utrumque cum novo collatum distinctis tabulis ante ipsos sermones dabimus.

XVI. Duos hosce libros, qui sinceros Zenonis tractatus continent, excipiet Appendix, in quam undecim tractatus ipsi perperam adscriptos, ac suis auctoribus restitutos, quos ex peculiari praefatione cognosces, rejecimus. Tractatuum potius quam sermonum, ut erat in antea editis, nomen ipsis sermonibus praescripsimus, cum eam inscriptionem omnes codices constanter praeferant, eaque appellatio antiquae 0024C ecclesiasticae locutioni propria, ac frequentius usurpata inveniatur. Etsi enim tractatus olim vocarentur Episcoporum collocutiones de aliquo Ecclesiae negotio, ut liquet ex Cypriani epist. 51 et 52, apud Zenonem autem tractatus nonnumquam appellentur disputationes de fide per ea tempora scriptae et editae, ut palam fiet ex adnotatione 26 in tractatum 1 lib. I; tamen sicuti tractare (quod est episcoporum, ut Optatus testatur libro VII in Parmenianum) a Cypriano primum epist. LVI, ac dein ab aliis frequenter accipitur pro concionem habere in publicis Ecclesiae coetibus; ita tractatus vox pro episcopali concione ad populum solemni formula invaluit, eodemque sensu passim quamplurium antiquorum Patrum concionibus praefigitur, ut ex Ss. Gaudentii, 0024D Augustini, Leonis Magni, etc., codicibus, et nonnullis etiam exactis ad fidem codicum editionibus discimus. De adnotationibus porro, quas cuique tractatui subjecimus, illud lectores praemonemus, nos nobismet haud proposuisse solummodo vel correctionum rationem adferre, vel selectas variantes lectiones apponere, vel difficiliora loca explicare, sed prospexisse etiam alia nonnulla, quae tum ad confirmandam auctoris aetatem, tum ad Latinae locutionis puritatem vindicandam necessaria fuerunt. Igitur in gratiam nonnullorum, qui praejudiciis aliquot jam inolitis devincti tenentur, oportuit, pares quasdam aliorum IV vel sequioris etiam saeculi Patrum sententias alicubi recitare, quibus aliquas Zenonis formulas, 0025A seu testimonia non nulla, antiquioris multo aetatis vulgo existimata, in quartum quoque, vel posterius etiam saeculum cadere probaretur. Voces, seu loquendi rationes aliquot minus usitatas, quae exoticae vel infimae latinitatis videri possent, probatiorum, si fieri potuit, scriptorum indicatis exemplis purgare studuimus, adeo ut perpaucae illae, quas apud neminem reperimus, satis ex caeteris vindicatae maneant, cum praesertim non omnes Romanae et antiquae voces in libris veterum inveniantur. Quaedam praeterea non numquam attigimus, quae cum peritis nota sint, praetereunda fortasse quispiam duxerit. Sed hunc, quisquis est, rogatum volumus, consideret, nos minus eruditis quoque, a quibus etiam Zenonis editio desideratur, debuisse 0025B consulere.

XVII. Trium porro dissertationum, quae prolegomena Zenoniana conficiunt, ratio haec est. In prima separatis genuinis Auctoris tractatibus a spuriis, genuinorum defensio ac vindiciae suppetent adversus ea quae a criticis objecta fuerunt, simulque certa Auctoris aetas, unde difficultates potiores impactae fuerunt, adeo luculenter, ut nobis quidem videtur, probabitur, ut nemo nisi morosus nimis judex non sit assensurus. In altera praejactis in prooemium non 0026A nullis de horum tractatuum ad dogmata veterisque disciplinae praecipua quaedam capita cognoscenda utilitate et praestantia, quae nisi opportunum ibi locum nacta fuissent, hic non erant praetermittenda, his, inquam, praejactis quaedam Auctoris paulo duriores vindicabuntur sententiae; ibique praesertim Arianae haereseos Zenoni objecta a Petavio suspicio, explicatis nova quadam interpretatione aliquot ejus non bene hactenus intellectis testimoniis; luculentissime diluetur atque disjicietur. Tertia autem dissertatio, quidquid ad vitam, mortem, cultumque sanctissimi Episcopi aliquo in lumine collocandum pertinebit, quatuor capitibus proponet. Caeterorum, quae in hanc editionem perficiendam contulimus, rationem (cum ex ipsorum lectione obvia futura sit), 0026B ne morosiores simus, praetermittimus. Unum nunc restat, ut Joannem Bragadenum Episcopum nostrum meritissimum, et Joannem Franciscum Musellium cathedralis Ecclesiae archipresbyterum, qui huic editioni quam maxime faverunt, eamque ex Seminarii typographia, utrorumque consilio et ope recens instituta et exstructa, voluerunt prodire, honoris causa nominemus, quos ut Deus Optimus Maximus non minus hujus Ecclesiae, quam Rei litterariae bono diu incolumes sospitesque conservet, adprecamur.