Caput I. Unum Esse Auctorem Tractatuum XCIII Quos Ab Undecim Addititiis Separavimus, Multis Statuitur.

§ I.— Proponuntur argumenta ex codicibus petita.

Tractatus XCIII, qui in duos libros omnibus in codicibus distributi, unus post alium describuntur, unius auctoris esse, plura in iisdem codicibus indicia suadent. Exstant nimirum tituli quibusque tractatibus praefixi cum quibusdam clausulis, et tabulae etiam singulorum tractatuum in antiquissimo ms. Remensi, ex quibus id palam conficitur. In titulis enim et tabulis, 0033C in quibus singulorum tractatuum tituli recitantur, quinque postremi tractatus libri secundi, qui addititios proxime antecedunt, alternatim inscribuntur sic: Tractatus cujus supra.

En ipsa tabulae verba.

XXVI. Item Tractatus Paschae cujus supra, nunc est tract. LIV lib. II.

XXVII. Tractatus Danielis in Pascha, nunc tract. LXIX.

XXVIII. Invitatio fontis cujus supra, nunc tract. XXXI.

XXIX. Tractatus Paschalis, nunc tract. XLII.

XXX. De Genesi cujus supra, nunc tract. XX.

Formula cujus supra aperte indicat non hos solum, sed intermedios quoque tractatus, nulla licet ejusmodi 0033D formula signatos, ejusdem auctoris esse, cujus supra, id est cujus vel initio librorum, vel in clausulis, de quibus mox dicemus, expressa mentio facta est, ac proinde omnes unicum eumdemque auctorem habere. Mirum fortassis erit, quid haec formula istis postremis solum apposita sit, et in nullo ex praecedentibus LXXXVIII occurrat. At id a primo amanuensi non casu, sed consulto factum videtur, cum finis esset tractatuum ejusdem auctoris. Ne scilicet dubitare in eo quispiam aliquando posset, ejusdem ne omnes essent auctoris, an vero quidam, uti solet, ex aliis auctoribus additi essent; hos postremos ea formula, quae dubium omne praecideret, notandos censuit. Porro haec eadem formula in ipsis titulis, qui postremis 0034A tractatibus immediate praefiguntur, repetita legitur, non in ms. solum Remensi, sed in aliis similiter; nec ea amplius occurrit in undecim tractatibus sequentibus (sic enim inscribuntur: Interpretatio Psalmi CXXVI, de Psalmo CXXVII, et similiter reliqui), quod satis indicio est, hos ejusdem auctoris ab amanuensibus non fuisse agnitos, uti cogniti fuerunt praecedentes, qui proinde a primo librario relative illa formula notati et in titulis, et in titulorum tabula fuerant. Quid quod sermo XXX lib. II, quem omnium postremum esse ante addititios nunc nuper notavimus, in Remensi manuscripto, praeter memoratam tituli formam de Genesi cujus supra, hac alia plane simili clauditur, Explicit de Genesi cujus supra (supra autem aliis tractatibus haec eadem clausula signato 0034B aliquotiens ipso auctoris nomine subjicitur, ut ex adnotationibus in tractatus singulos suo loco monebimus), quae clausula eumdem auctorem mirifice confirmans, in sequentibus non ((XXXIX)) apparet; concluduntur enim his verbis: Finit Psalmus CXXVIII, Finit Psalmus CXXIX, Finit Psalmus CXXX, feliciter, quarum clausularum nullas in praecedentibus notatas reperire licebit. Observandum tandem est aliquid praecipuum in Pompeiano codice, quippe in titulo tractatus XXX, qui est postremus libri II, ante additiones, hac singulari et insueta alias formula utitur: S. Zeno Veronensis de Genesi; qua monere librarius voluisse videtur, omnes tractatus huc usque descriptos ad eumdem auctorem initio nominatum pertinere. Equidem inter undecim sequentes tractatus, quos trium esse auctorum in praefatione 0034C ad Appendicem videbimus, nimirum duos Potamii, quinque ex Hilario, ex Basilio quatuor, omnes cujusque auctoris simul descriptos, non autem alios aliis insertos manuscripti praeferunt-quod si in ipsis additionibus constanter servatum est, caeteros quoque duobus libris distinctos unique auctori tributos, eamdem in rationem continue scriptos multo est probabilius.

§ II.— Urgetur argumentum ex stylo. Proferuntur exempla ex iis praesertim tractatibus, quos Coutantius adjudicat Hilario. Hunc Auctor alicubi imitatus ostenditur. Insignium scriptorum exempla, qui alios imitati, totidem quandoque verba exscripsere.

Haec omnia ex styli similitudine, quae inter hos universos intercedit, plane confirmantur. Qui enim ad 0034D varios asserendos auctores styli discrimen objecere, ii recte quidem, et jure hoc argumentum intenderunt, quamdiu Appendicis quoque tractatus uni auctori adscribendi putabantur, quorum undecim tractatuum genus scribendi non tam alienum multo est a stylo caeterorum XCIII, quam varium in ipsis quoque inter se esse facile deprehenditur. Enimvero hi non unius, sed trium auctorum sunt fetus, quorum alter Hilarius plano facilique stylo delectabatur; Rufinus vero, qui interpres quatuor Basilii homiliarum a nobis probabitur, diligentiori liberiorique calamo usus est: Potamius tandem duorum tractatuum auctor stylo plane inculto, obscuro difficilique laborat, qualem in epistola ab Acherio edita, et in Appendice recudenda 0035A cognoscere licet. Itaque cum hos omnes tam diversorum scriptorum tractatus uni auctori tribuere et asserere ex editorum forma quidam conarentur; justa de styli discrimine objectio ingesta est, quam miramur quosdam fecisse minimi, aut levissimis de causis eludendam putasse. At si undecim memorati tractatus secernantur, ut nos hac in editione jam fecimus; quid objiciendum supersit de stylo caeterorum, plane nihil est. Si quis sane in iis volvendis ac revolvendis se se aliquandiu exerceat, ut Auctoris ingenium scriptionisque genus incipiat degustare atque distinguere: is profecto nihil inveniet, quod sive in sententiarum, sive in verborum, aut syntaxeos ratione unum eumdemque auctorem ubique non referat.

Proferamus ex. gr. tractatus duos, olim in psalm. 0035B C et CXXX, nunc autem tract. 21 lib. II et tract. 7 lib. I, quos P. Coutantius in Admonitione ad Hilarii Commentarium in psalmos, num. 23, huic Pictaviensi episcopo vindicandos suspicatus est, propterea quod easdem quandoque, ac totidem non numquam verbis expressas Hilarii sententias continent, quae in ejus Commentario in eosdem psalmos leguntur; ex quo dijudicare, inquit, licet, quales ille, id est Hilarius, ad plebem suam tractatus dixerit, qualesve postmodum in commentarium redegerit. Cum nimirum in Veronensi editione duo tractatus recenserentur in psalmum CXXX, quorum alterum iisdem verbis, ac in Commentario Hilarii continetur, expressum, in nostrorumque codicum fine una cum aliis Hilarianis descriptum, suo auctori redditum in Appendicem rejecimus, alterum, 0035C quoque similia continentem eidem auctori vindicandum Coutantius existimavit, id conjiciens, hunc prius scriptum ab Hilario, ut eo sermonis in morem ad Fratres uteretur, alterum vero esse hunc eumdem, sed auctiorem factum ab eodem Hilario, cum varios tractatus ad populum habitos super psalmos, in commentarii ((XL)) corpus digessit. Id ipsum ergo alii tractatui in psalmum C accidisse, opinio ejus est. At quod pertinet ad sententiam verborumve similitudinem, quae inter Hilarii commentarium et nostri Auctoris tractatus in psalm. C et CXXX intercedit, capite sequenti ostendemus luculenter, nostrum Auctorem vixisse aliquanto post Hilarium saeculo IV; quod cum Coutantius ne cogitaverit quidem, ex eo praejudicio, quod de Zenonis antiquitate ferebatur, jam praevidere et 0035D suspicari non potuit, eumdem nostrum auctorem prae oculis habere potuisse Hilarii commentarium in Psalmos, ex eoque non nihil profecisse, ut non sententias solum aliquas, sed eadem quandoque verba in suis tractatibus expresserit. Enim vero non in laudatis solum tractatibus 7 lib. I et 21 lib II Auctor Hilarium in eam rationem imitatus invenitur, sed duobus etiam in aliis, nimirum tract. 8 lib. I, cui titulus de Timore, et tract. 17 lib. II, qui de Jona inscribitur (ut in adnotationibus utrique tractatui subjectis, ubi Hilarii verba descripsimus, palam fiet), quos sane tractatus Hilarianos esse nemo umquam opinatus est; cumque commentarium in Psalmos non referant, sed aliquid ex Psalmis obiter 0036A attingant, quod in Hilarii commentario legitur; haud probabiliter haberi queunt tractatus ejusmodi, quales ab Hilario ad populum primo habitos, dein vero in Commentarium relatos Coutantius suspicatus est. Similiter quidem quatuor alios nostri Auctoris tractatus observavimus, nimirum tractatus 3, 12 et 16 lib. I, ac tract. 2 lib. II, in quibus aliquot ex Lactantio sententias, totidemque alicubi verba expressit, ut ne tamen hos ab ipso Lactantio scriptos quispiam dixerit, imo ne somniarit quidem. Quod si ex hoc satis perspicitur Auctoris indoles imitationem id generis haud quaquam refugientis; quis de simili imitatione ex Hilarii commentario amplius ambigat?

Ne vero de uno eodemque omnium auctore dubitetur amplius, stylus idem in omnibus locuples testimonium 0036B praestat; de qua re hujus capitis maxime propria nunc fusius dicendum est. P. Coutantius Hilarium vindicaturus, quem ex Origene non nulla derivasse in Commentarium Psalmorum notum est, hac excusatione utitur ps. CLXVII Admonitionis in idem Commentarium num. 13: Aliud enim est imitari, aliud interpretari, aut exscribere: nec interpretis officio fungitur, qui alia addit, resecat alia, et caetera proprium in stylum convertit. Notat praeterea Hieronymum hac ipsa ratione eumdem ab ea censura purgasse, quod scilicet Origenis libros ita exposuerit, ut in stylo proprio placens, pater verbi sit potius, quam interpres. Id ipsum prorsus fecisse Auctor noster deprehenditur, cum ex Hilario, vel Lactantio quaedam protulit. Aliis additis, resecatis aliis, quaedam solum et pauca proprium 0036C in stylum convertit, ut in stylo proprio placens, pater verbi sit potius, quam servilis exscriptor. Quod de additis et resecatis diximus, ex collatione et adnotationibus nostris satis patebit. Stylum autem, qui lectis hinc Hilarii Commentario (de hoc enim uno movetur difficultas), hinc Auctoris nostri tractatibus, non statim distinguat, is omni Latinae locutionis palato prorsus caret. Hilarii stylus planus, facilis, et fere concisus; nostri autem sublimis quandoque, quandoque floridus et numeris certis cadens, ac allegoricis dictionibus libenter indulgens, potissimum autem syntaxi quadam singulari praeditus, quam non in Hilario solum, sed ne in alio quidem scriptore latino hactenus deprehendimus. Ad verborum sententiarumque exprimendarum flores, allegorias, ubertatemque 0036D dicendi multo fecundiorem, quod pertinet, nulla melior via ad id cognoscendum patet, quam utriusque lucubrationum collatio, de qua in adnotationibus ipso Auctoris textui subjectis satis indicasse nobis videmur. De syntaxi vero aliquot membra hic apponemus, quae praecipuam Auctoris syntaxim aliis in tractatibus frequentem exhibent. Tract. 7, de Humilitate, lib. I, qui olim erat sermo in psal. CXXX, num. 1: De quibus Scriptura divina quid pronuntiet, audiamus, cujus ista sunt verba. Num. 2: Ut possimus merito mereri, Scriptura quod dicit: pro quod Scriptura dicit. Rursum: Dominus ipse vos pro promisso quid hortetur accipite. Et item paulo post: De quibus Joannes discipulis quid praedicet, omnibus est in usu. Illa 0037A vero praecipue consideranda num. 5; Intonat lingua, caret quae numquam veneno serpentis: ubi quae relativum post verbum, quod regit, ponitur, sicut alibi frequens post aliam vocem collocatur. Sic tract. 3, num. 2: Utraeque cujus exaggerare opulentiam velocitate mira contendunt, pro cujus opulentiam utraeque contendunt, etc. ((XLI)) Sic tract. 4, num 6: Quavis versutia qui fallitur numquam. Tract. 5, num. 4: Observantiae qua perfectione Dei cultus debeat custodiri. Tract. 12, num. 6: Mortemque ipsam, perennis cui beatitudo succedat. Tract. 7 lib II, num. 4: Nec tamen desiit esse, ante quod fuerat: cui simile illud tract. 16 lib. I, num. 4: Odit jam sine causa, ante quod amaverat. Tract. 62 lib. II: Propter vos qui est occisus. Reliqua mittimus. Vide porro eodem tract. 7 lib. I, de quo 0037B nunc loquimur, rarissimam syntaxim sub finem, quam in adnotationibus plane Zenonianam ostendemus. Similia aliquot deprehendes tract. 21 lib. II, de Psalmo centesimo, uti illud statim post initium: Igitur in praesenti psalmo propheta cum dicat, ac praesertim in tract. 8 lib. I, de Timore, et tract. 17 lib. II, de Jona, ubi idem syntaxeos genus, idem Auctoris ingenium ubique visitur. Quod si huic tam praecipuae syntaxi addas caeteras locutionum, allegoriarum, sententiarumque proprietates ab Hilarianis plane dissimiles, nonne statim alium ab Hilariano istorum tractatuum stylum auctoremque cognosces, eumdemque sane, ac est stylus et auctor tractatuum reliquorum, in quibus eadem indoles, locutio, et syntaxis perpetuo elucescit?

0037C Hinc jam evanescit profecto audax illa Dupinii opinatio, qui conciones in psalmos XLIX, LXXIX et C, Hilarii esse posse affirmavit, quia hujus Patris commentaria in hos psalmos perierunt. Nam praeter quam quod primi duo tractatus, olim in ps. XLIX et LXXIX, nunc autem 15 lib. I, et 27 lib. II, in mss. omnibus non inscribuntur de psalmo, cui inscriptioni Dupinii argumentum innititur; etiamsi daremus, S. Hilarium in omnes psalmos Commentaria scripsisse, quae injuria temporum interciderint, ut satis probabilibus conjecturis Coutantius statuit: adhuc tamen omnes tractatus memorati aliam elocutionis rationem aliamque syntaxim adeo explorate exhibent, ut quantum ab Hilariana absint, si quis non agnoscat, utriusque auctoris opera plane non legerit.

0037D Sed hic fortasse quispiam non de sententiarum imitatione apud alios auctores frequenti, sed de transcriptione eorumdem verborum, quae ex Hilario excerpta alicubi noscuntur, difficultatem movebit, si non ut unum omnium ejusmodi tractatuum auctorem statuat Hilarium (ubi enim stylus nimis aperte discrepat, quaevis imitatio verborumque descriptio ad unum auctorem asserendum frustra confertur), saltem quod nostro id Auctore minus dignum ac decorum existimet. At qui in antiquorum lectione versati sunt, id minime novum, nec a gravium quoque scriptorum consuetudine alienum cognoscent. Dinoschum inter Graecos ex oratione Demosthenis contra Cononem in priorem suam adversus Cleomedontem 0038A multa ad verbum transtulisse notavit Porphyrius apud Eusebium lib. X, cap. 3, de Praeparatione Evangelica. Mittimus plura e Graecis, tacitis eorum nominibus, traducta, suisque operibus totidem verbis inserta a Tertulliano, Hieronymo, Ambrosio, et aliis Latinis, quae in accuratis horum editionibus designantur. Ut autem dicamus de Latinis, qui ex aliis item Latinis auctoribus similiter profecerunt, antiquus auctor librorum de Sacramentis ex Ambrosii libro de Mysteriis non tam sententias, sed plerumque etiam verba delibavit, ut Benedictinus editor in praemissa Admonitione observavit. Sanctum quoque Maximum Taurinensem, cum laudati Ambrosii opera sedulo evolveret, magna fragmenta ex iisdem, ac potissimum ex Commentario in Lucam excerpta, suis 0038B sermonibus inseruisse, idem Benedictinus Ambrosii editor in Admonitione ad sermones huic Patri adscriptos animadvertit. Quid plura? S. Cyprianus licet disertus et doctus, nonne in opusculis, quae contra Gentes lucubravit, ex Minucii Felicis libello quaedam ad verbum exscripsit, uti propositis utrorumque sententiis ob oculos ponitur tom. II Apparatus ad Bibliothecam maximam Patrum a pag. 34 ad pag. 37. Quis itaque miretur amplius, si noster elegantissimus auctor pauca quaedam aliquando sumpsit ex Hilario, ex illo, inquam, magno ac celebri episcopo, qui, ut Hieronymi verbis utamur ex epist. 34 ad Marcellam, temporibus suis disertissimus, et confessionis merito et vitae industria et eloquentiae claritate, ubicumque Romanum nomen est, praedicabatur?

0038C ((XLII)) § III. — Aliae objectiones explosae.

Alia hic objectio diluenda est, quae cum varietatem quamdam mirificam in hisce XCIII tractatibus exaggeret, varios auctores arguere videtur. Quibusdam nimirum criticis visum est, hisce tractatibus nihil esse inaequalius. Alii longi, alii breves, plures repetiti, alii clari, obscuri alii; et Dupinius longiores e Graecis traductos, breves autem ex Latinis auctoribus et homiliarum fragmentis compactos judicavit. At de brevitate aliorum, vel longitudine si quis urgeat, numquid id diversos auctores statuit? Nonne S. Leo, qui sermones satis prolixos plures scripsit, breves etiam, et auctori nostro fere pares habet? vide serm. 5, 6, 7 et 12. Nonne breves item leguntur in 0038D Augustino, qui caeteroqui longos plerosque lucubravit? Dicet fortasse quispiam, adeo breves, uti quidam ex nostris sunt, nullo alio exemplo uspiam reperiri. Quid ergo? Hoc si quid probat, non probat solum illos nostri auctoris non esse, sed nulli etiam antiquo scriptori vindicandos probat; quo nihil dici potest absurdius. Quis crederet, S. Joannem apostolum jam senem, ipso senio impeditum, conciones habuisse tam breves, ut diceret solum, Filioli, diligite alterutrum, idemque saepius repetivisse, nisi id S. Hieronymus ex antiquorum traditione litteris mandasset? Quidni alii aliqua de causa impediti, quominus longius concionarentur, breves sermones ad populum habere potuerunt? qui si minus collecti inveniuntur, 0039A uti tractatus nostri scriptoris, id forte eam habuit causam, quod illi nihil tale scripserint, noster vero auctor scripserit quoque hos, quos sane rebus gravissimis refertos et praecipuo studio elaboratos videmus, ejusque in schedis reperti ab antiquo collectore digni sunt habiti, quos una cum aliis referret in codicem, posteritatique ob scriptoris praesertim, quae obtinebat, existimationem mandaret. Cur autem Auctor brevitatem tam raram hisce in tractatibus secutus sit, in Admonitione ad tractatum XXX lib. II, fusius dicemus, ubi in hanc rem conjecimus plura, quibus hos praesertim tractatus praeter caeteros Zenonis esse ex ms. Remensis adnotationibus demonstrabitur. Nunc id unum in nostrum propositum adjiciemus, quod cum res ipsae, quae isti licet 0039B breves tractatus continent, antiquum Scriptorem praeferant, nihil plane est, cur eos a caeterorum auctore eripiamus, cum stylum eumdem apertissime exhibeant.

Quidam fragmenta sermonum sunt, non autem sermones: fatemur ultro, et in adnotationibus observatum est. Quid porro? Aliumne igitur auctorem habent? Quid quaeso argumenti istud est? Inter S. Petri Chrysologi opera aliquot sermones mutili inveniuntur, quos tamen alteri auctori idcirco addicendos suspicatus est nemo. De repetitionibus autem, quae in pluribus id generis tractatibus observantur, quid addamus? Plura similium repetitionum exempla in aliis quoque Patribus suppetunt, quae tamen nemo ad varios auctores statuendos traduxit. S. Ambrosium 0039C aliquotiens eadem ingerere, jamdiu observarunt editores Benedictini pag. 1045 tom. II, quod ei, inquiunt, subinde usuvenire animadvertimus; et pag. 1048, totidem pene verbis eadem alicubi repetita commemorant. S. Leo magnus nonne integra quaedam capita iisdem verbis ex uno in aliud opusculum non numquam transcripsit? Epistola celebris ad Flavianum, cap. 3 et 4, plures sententias continet, quas ex variis sermonibus de Nativitate Christi desumptas ad verbum postremus editor ad marginem notavit. In epist. 97, ad monachos Palaestinae, septem capitula habentur, quae totidem verbis, paucis exceptis, leguntur in epistola 134, ad Leonem Augustum, et in utrisque his epistolis longus invenitur locus ex serm. 61, de Passione Domini, qui duo integra capita complectitur. 0039D Tandem, quod mirum maxime accidet, duae epistolae ad Pulcheriam, epist. 27 et 30, pleraque repetita continent, quemadmodum et duae ad Theodosium Aug., ep. 39 et 40, licet eisdem personis et exiguo quidem intervallo traditae fuerint. Quod si hasce ob repetitiones alium ab Ambrosio, Leone, vel aliis id generis, quos ((XLIII)) brevitatis gratia praetermittimus, repetitarum lucubrationum Auctorem nemo opinatus est; nemo item urgeat repetitionem et similitudinem aliquorum ex brevibus nostri Auctoris tractatibus, de qua videsis, quae in Admonitione ad tract. 30 lib. II, pag. 238, praeterea observamus.

Venimus jam ad discrimen illud, quod ex aliorum perspicuitate tractatuum, aliorum obscuritate colligitur. 0040A Id autem totum ex argumenti, non ex Auctoris discrimine proficiscitur. Aliud est de virtutibus et vitiis, aliisque morum, vel sacrae historiae argumentis agere, ubi fusior dicendi campus patet, et uberior calamo licentia conceditur: aliud autem tractare de mysteriis, quae non simplici locutione, sed per allegorias et Scripturarum figuras exponere breviter placuit. In primi generis tractatibus apertior est Auctoris sermo; in secundo autem genere, quod Paschalium festorum lectiones functionesque, nec non Auctoris ingenium postulasse videntur, ne auditores eadem mysteria omnibus jam nota, si plano modo traderentur, fastidirent, ad eorum animos continendos et oblectandos, ea mysteria figuris et allegoriis exprimenda Auctor judicavit; ex quibus aliqua subinde 0040B obscuritas obtruditur. Hinc sane in rebus ipsis, non in verbis nec in stylo, qui ubique est aequalis, obscuritas inest; ex styli autem, ut saepe diximus, non ex rerum discrimine varietas colligitur. Tandem ex his obscurioribus, seu, ut proprius loquamur, allegoricis tractatibus plerique ex illis sunt, quos aeque ac alii ex nitidioribus atque accuratioribus, tamquam ejusdem auctoris, in hac Veronensi Ecclesia inter sacra officia ante nonum saeculum lectos in praefatione animadvertimus.

Unica jam objectio restat ex rebus, quae in hisce tractatibus continentur, petita, ex quibus aliquae cum nec uni saeculo, ita nec uni scriptori videntur posse congruere. Sed hanc objectionem latissime patentem dirimere sequentis erit capitis, in quo horum omnium 0040C tractatuum auctorem, quem hactenus asseruimus unicum, quarti saeculi fuisse ostendemus; ibi enim quaecumque aliud tempus prospicere non nullis visa sunt, quatenus in idem saeculum commode cadant, statuendum erit.