Caput VI. Num S. Zeno De Fide Vel Charitate Loquens Excesserit.

Alii tres tractatus exstant, in quibus nunc de fide, nunc de charitate duriuscule scripsisse visus est, et contraria ferme sententia; quae loca ne occasionem erroris afferrent, Veronenses Editores vel mutatis 0126B vel additis terminis explicanda duxerunt. Fidem primo duobus tractatibus ita extulit solam, ac si sola ad salutem satis esset: nam tract. 12. lib. II, de Abraham num. 2, Sola, inquit, fides praeferenda; et tract. 33, ac si sola sufficeret ad beatitudinem consequendam, addidit: Quantum quis crediderit, tantum beatitudinis et habebit. Utroque loco Editores additionem inseruere, qua opera quoque necessaria esse explicarentur, sicque intelligeretur fides illa viva, quae, ut ait Apostolus, per charitatem operatur: unde primum textum sic edidere: Sola fides praeferenda, id est operibus ornata; qualis fuit Abrahae: secundum autem sic: Quantum quis crediderit, et operatus fuerit, tantum beatitudinis et habebit. Miramur autem non addidisse etiam aliquid tract. 31 lib. II, ubi soli 0126C fidei gratiae augmentum Auctor videtur tribuere: Qui plus crediderit, nobiliorem se ipse praestabit.

Si porro hisce in locis fidem Zeno nimium extulisse videri potest, ac si sola vim salutis habeat; contraria plane ratione tract. 2 lib. I, charitatem ita effert, ut non solum nec fidem nec spem sine charitate quidquam posse affirmet (quod recte dici potuisset, quatenus illae si charitate non ornentur, ad salutem nihil conferunt), sed etiam stare utrasque nequaquam posse sine illa bis pronuntiet, de fide et spe inquiens num. 1: Quibus si deneges charitatem, utraeque cessabunt; et num. 5: Utraeque non stabunt. Editores autem Veronenses liberiori manu pro cessabunt primo loco supposuerunt inutiles erunt, et pro non stabunt secundo loco scripsere non proderunt. Sed haec tam 0126D libera Editorum correctio, vel additio Zenonem non vindicat, sed potius accusat, ac si illum sine additionibus, vel correctione aequam in sententiam explicare non liceat; idque haereticis, quibus errandi occasionem subripere Editores putarunt, criminandi ansam adversus nos maximam dedit, ac si Patres, quos contrarios nobis sentimus, studiose corruperimus, ne contrarii nobis viderentur. Itaque alia ratio ineunda, qua S. Zeno per se ipsum satis explicetur. Primo autem haec ipsa apparens sententiarum ejus pugna, qui modo fidei, modo charitati nimis tribuere videtur, satis argumento esse debet, nec fidei, nec charitati id dari, quod primo adspectu videtur, sed innui aliud quidpiam, ut ne contradictio inde redeat.

0127A Porro ut de fide primum dicamus, cum ex tract. 3 lib. I, n. 4, certum est, iis solum immortalitatis praemium a Zenone attribui, qui veram justitiam colunt, obtritisque saeculi voluptatibus, Dei praecepta custodiunt: tum ex tract. 1 ejusdem libri palam est, Zenonem non aliam fidem saluti aeternae utilem commendare, quam quae per charitatem operatur; perspicue enim num. 2, de fide loquens, eos, qui sine operibus inveniuntur, a fide damnatos testatur: Qui ad se, inquit, id est ad fidem, veniunt, professionem credulitatis ab eis solam ideo, quia eorum fidem videre non potest, exigit: quam si abesse ex moribus deprehenderit, ((CVIII)) confestim, ut perfidum, punit irata, quem docuit; et paulo post eodem num. fidem illam commendat, quae non opera externa solum, sed etiam 0127B conscientiae internae munditiem praestat: Fides conscientiam medullitus mundat, ne quid reatui vel intrinsecus debeat. Videndus ejusdem tractatus finis, ubi se, quoties fidem commendat, eam commendare semper insinuat, qua quis Deo fideliter servit, in ipso solo fiduciam gerit; nam a fidelitate et fiducia, inquit, fidelem se vocari cognoscat. Itaque si fidelem eum vere ac perfecte habet, qui fiducia, id est spe, et fidelitate, id est fideli mandatorum observantia, se fidelem praestat; eam solam fidem utique laudat ac praefert, quae a fiducia seu spe, et a fidelitate seu operibus disjuncta non est: et hinc sane tract. 13 lib. I, num. 11, solam observantiam voluntatis Dei esse fideliter viventibus necessariam disertissime affirmat. Caeterum tract. 2 lib. I, num. 4, charitatis elogium 0127C scribens, hanc ita rebus universis praeditam, seu praelatam affirmat, ut sit omnium, jure ipso, regina ( divinarum omnium virtutum substantiam vocat paulo post num. 5), quod de fide dici non potuit in tractatu de Abraham, nisi fidem ibi eam accepisset, quae charitate circumsepta est atque vestita. Similiter igitur de hac pariter fide loquitur tract. 16 lib. I, num. 12, cum merae fidei victoriam tribuit, vel praemium, uti tract. 2, num. 2, unde tract. 12, num. 4, ea ipsa in periodo, ubi vitam per fidem comparatam testatur, de fide cum operibus conjuncta id cupiens intelligi, hanc ejus dicti rationem subjicit: quia animus, qui vicerit mundum, agnoscendo ac servando religionem veram veramque justitiam, immortalitatis necesse est pro laboris sui munere immortali beatitudine 0127D perfruatur.

Quod vero tract. 2 lib. I, charitatem nimium efferre videtur, quatenus sine illa caeteras virtutes, ac praecipue fidem et spem cessare, vel non stare Auctor pronuntiat, duplici responsione explicatur. Primo utraeque, id est fides et spes, cessabunt, a Zenone dictum patet, non quod perire semper illas putarit, si charitas abeat, sed quod, charitate deficiente, non numquam illae deficiunt, uti probat hoc eodem tractatu, num. 6, proposito Judae exemplo, qui et spem, et fidem perdidit, quia charitas in ipso non mansit. Vide quae in eamdem rem ibidem subjiciuntur, num. 4. Caeterum posse fidem, posse alias virtutes sine charitate consistere, ita tamen ut ad salutem nihil prosint, 0128A Auctor satis novit et docuit ex Paulo, num. 6, qua eadem ratione de spei laudibus disserens, non negavit spe deficiente fidem non posse subsistere, sed utilem nihil esse, et vix reperiri posse in eo, qui mercedem aeterni praemii nullam fore confidit: nam quid Christianus, inquit num. 1, spei necessitatem comprobaturus, credit in Christum, si promissum sibi ab eo perpetuae felicitatis tempus non credit esse venturum? Lege quae ibidem sequuntur, ubi Zenonem de hac spe aeterni praemii, quod per fidem cognoscitur, loquentem pluribus invenies. Quae interpretatio Zenonianae mentis si recte teneatur, alia multa subinde obscuriora facile intelligemus. Deinde aliam rationem, quae in Zenonis sententiam aequissima est, afferre possumus, cur sine charitate spes et fides vere 0128B non stent, cessent, moriantur: omnibus enim hisce verbis ille utitur. Cum scilicet nihil sine amore in hominis animo subsistere queat; profecto fides et spes, si non amentur, non poterunt stare; ac proinde sine omni amore cessabunt atque morientur: sicuti sane sistent, utique amantur, et aliqua semper in corde charitas seu amor est. Quam in sententiam S. Ambrosius, serm. 9 in psalm. CXVIII, num. 3: Quis est, inquit, qui sperat, nisi qui, quod sperat, optat et diligit? Hac porro mente, hac notione Zenonem locutum, ita ut charitatis nomine non illam stricte acceperit, qua diligitur Deus vel proximus, sed aliam longe latius patentem, qua nos quidlibet, et ipsam etiam fidem ac spem suscipimus, et amamus aliquatenus, dum suscipimus; imo latiorem praeterea multo, ut 0128C rerum etiam, quae nullius veri amoris capaces sunt, metaphoricum quemdam amorem complectatur, palam ostendimus ex eodem tractatu incipientes a testimonio, quod difficultatem non levem sine hac charitatis praecipua notione injiceret. Scribit ergo num. 4: Fides paucorum est, charitas omnium. Hunc locum cum de charitate Christiana accipiendum putasset Sparav., corrigendum duxit, ut contrario prorsus sensu legeretur: Fides omnium est, charitas paucorum; nam Christiana charitas in paucioribus est, quam fides. Sed praeterquam quod ((CIX)) fides omnium dici non potuit, cum non omnes Christianam fidem teneant; Zeno autem de universis hominibus loquatur, ut ne de solis Christianis se loqui vel uno verbo subindicet; huic emendationi nulli codices, nullae 0128D editiones suffragantur. Itaque alia notione Zenonem verissime locutum putamus, quod vere fides in paucis sit, quia Christiani pauci sunt prae caeteris infidelibus, qui licet fide careant, charitatem tamen aliquam habent, cum nemo sine aliquo amore esse possit; unde et Gentes se se invicem diligere, ac benefacere pluribus leguntur. Non itaque apud Zenonem de vera et Christiana charitate sermo est, sed de charitate pro amore aliquo latissime sumpta. Equidem id notionis in Auctoris mente insedisse, dum haec scriberet, illud plane convincit, quod charitatis laudes fusius expositurus, quam late ea pateat ostendit, et charitatis nomine ubique utens, primo quidem illas ejus dotes commendat, quae in Christiana 0129A charitate enitent, at dein eas quoque subjicit, quae omnium gentium, imo etiam et belluarum ac insensibilium pariter rerum charitati cuidam congruunt; unde num. 5, commemorata quadam charitatis specie, quae ipsis elementis, dum inter se se continentur, inesse concipitur, concludit hac generali sententia: Nihil est prorsus, quod sine hac charitate gratum, sine hac pacificum, sine hac fidele, sine hac securum, sine hac gloriosum, sine hac Deo junctum, sine hac possit esse perfectum. Hinc itaque cognoscitur quanta circumspectione in explicandis antiquis Scriptoribus utendum sit, ne forte vocum notiones, quae nostris temporibus obtinent, in ipsorum quoque tempora transferentes, ex iisque eorum voces interpretandas judicantes, errasse illos, vel scripturam 0129B codicum corruptam, ac ex nostro usu loquendi corrigendam putemus. Itaque si charitatem tam late S. Zeno accepit, ut quemcumque amorem belluis etiam et inanimatis rebus communem intelligeret; jure sine charitate deficere alias virtutes, idest fidem ac spem, affirmavit, quas sine aliquo ipsarum amore nec suscipi, nec foveri posse manifestum est; in qua charitatis notione S. Zeno cum S. Ambrosio similiter loquens, nullam erroris notam incurrere potest.