Caput IV. De Antiquissimo Ac Late Pervagato S. Zenonis Cultu.

§ I.— Antiquitas et propagatio cultus ad eximia sanctorum merita celebritatemque cognoscendam quantum conferant. Cultus S. Zenonis apud Veronensem Ecclesiam primum exponitur.

Si quis antiquorum sanctorum virtutes et merita, quae ex ipsis rebus gestis ob Actorum defectum cognoscere minime liceat, aliunde velit colligere; nullum certius et insignius monumentum suppetit, quam 0174D si antiquum longiusque pervagatum eorumdem cultum ostendere quispiam possit. Etsi enim sancti viri semper in tota Ecclesia venerationi fuerint, ibique praesertim, ubi praeclaris laboribus pro Deo et Ecclesia functi sunt, obitus ipsorum dies solemni ritu celebrata sit; antiquis tamen temporibus non ita praecipuus eorum exstitit cultus, ut statim post mortem invaluerit, et extra solum proprium longius prodiret, nisi praecipua admodum ipsorum sanctitas et celebritas fuerit, quae eo major esse debuit quo et citius a morte, et latius eorum cultus propagatus invenitur. Hinc plurium episcoporum, quos quaevis antiqua sedes inter sanctos colit, memoria intra exiguos fines circumscripta olim fuit, nec nisi admodum paucis, 0175A qui celebriores fuere, contigit, ut aliis quoque in urbibus atque provinciis colerentur. Ne cuipiam sanctorum ex comparatione injuria fiat, neminem nominamus: at quod affirmavimus, antiquitatum ecclesiasticarum peritis exploratissimum est. Illud unum in rem nostram nemini injuriosum constituere hujus est capitis, S. Zenonem inter illos fuisse, quos omnibus praecipui cultus testimoniis antiquitas longe lateque prosecuta ((CXLIV)) est: quod eo majorem ejus in gloriam cedit, si confessor tantum, non martyr fuit, cum vix ulli confessori, sed solum nonnullis martyribus fere contigerit, ut antiquis temporibus cultus extra proprium solum latiores limites produceret. Inter cultus testimonia quae plura recenseri queunt, haec praecipua sunt: ecclesiarum in Sancti nomine dedicatio, 0175B officia ac missae propriae, ejus nomen in Canonem ac litanias insertum, et id generis alia: quae si de Zenone nostro omnia jam inde ab antiquis temporibus et Veronae et alibi latissime propagata nonnullis antiquis et certis documentis statuerimus; ad cultum et sanctitatem ejus insignem demonstrandam nihil desiderabitur. De ejus cultu apud Veronam primum dicamus.

Multae inprimis ecclesiae tum in urbe, tum in dioecesi Veronensi S. Zenonis titulo nuncupantur, quas numerare nimis esset longum. Praeterea tres festi dies in ejusdem Sancti memoriam celebres per plura saecula in antiquis monumentis notantur, quos solemni ritu Veronensis Ecclesia quotannis peregit: pridie Idus Aprilis depositio S. Zenonis, XII Cal. Junii 0175C ejusdem translatio, et VI Id. Decembris in aliquibus monumentis S. Zenonis dedicatio, vel consecratio, in plerisque autem dedicatio basilicae S. Zenonis; in hac autem basilica quartum festum ordinationis adjectum, quod nunc dedicationis festo subrogatum celebratur, qua de re pluribus diss. I, cap. 3, § 5, et hac diss. cap. I, § 2, missae, hymni, antiphonae, benedictiones, suffragia, responsoriaque leguntur propria in nostrae Ecclesiae mss. libris, quae inter monumenta inferius describentur. In Sacramentariis autem tribus X saeculi missa S. Zenonis propria cum propria item ipsius praefatione continetur, quorum unum Rege Othone et Wolfango episcopo scriptum, missam S. Zenonis primo loco positam aureis characteribus descriptam praefert. Zenonis nomen Canoni 0175D inter confessores insertum quatuor Sacramentorum libri exhibent, quorum mentionem fecimus cap. 2, § 2, et tres ex his Capitulares non tam in Communicantes, quam post orationem Dominicam eumdem invocant sic: Libera nos, quaesumus, Domine, etc., et Sanctis apostolis tuis Petro et Paulo atque Andrea, et Beatis confessoribus tuis Martino, Proculo, Zenone, atque Benedicto cum omnibus sanctis, etc. In litaniis quoque, quas aliquot in mss. XIII et XIV saeculi tum in Bibliotheca Capituli Veronensis, tum alibi legimus, necnon in quibusdam orationibus ac benedictionibus, quae iisdem in mss. continentur. S. Zeno inter caeteros sanctos confessores invocatur. In Romano Ordine Capitulari scripto temporibus Ludovici 0176A et Lotharii Augustorum et Ermingardis Augustae, quem edidit Franciscus Blanchinius in Prolegomenis ad Anastasium, tom. III, pag. 51, haec leguntur: Exaudi, Christe . . . nostro ill, a Deo electo Pontifice Vita. III. S. Firme. Respondetur: Tu illum adjuva. S. Procule. Respondetur: Tu illum adjuva. Sancte Zeno. Tu illum adjuva. Hunc Veronenses olim patronum sibi maximum elegerunt, unde a Ratherio episcopo in Apologetico pag. 366, tom. I Spicilegii Acheriani, peculiaris noster patronus; et in synodica ad presbyteros pag. 377, specialis noster doctor atque provisor vocatur. Civitatis Veronae patronus atque gubernator similiter dicitur in Othonis imperatoris privilegio, an. 988, apud Ughellium pag. 745, uti et in alio an. 996, pag. 749, in quibus utrisque Veronensis 0176B episcopus Vicarius S. Zenonis honoris causa nominatur. In prooemio statutorum Veronensium patroni, protectoris et defensoris nominibus appellatur; magnusque eidem cultus aliquot in capitibus ejusdem Statuti aliisque in partibus, uti vocant, quas in Civitatis cancellaria videre licet, decretus semper fuit. Tandem praecipuum Veronensis Ecclesiae ritum nunc quoque vigentem notare libet, nimirum S. Zenonis commemorationem fieri a Clericis saecularibus, et a Regularibus utriusque sexus in Matutinis et Vesperis, cum suffragia recitantur, nec non in Collecta A cunctis post Apostolorum Petri et Pauli commemorationem: qui ritus praeceptus a Jo. Matthaeo Giberto episcopo in Constitutionibus, tit. 2, cap. 2, duobus saeculis ante et eo amplius in Synodalibus mss. Thebaldi 0176C episcopi constitutionibus a Petro Scaligero in alia Synodo confirmatis praescriptus legitur, ut ex monumentis subjiciendis patebit. Ex his satis, ut credimus, colligi potest, quanto in honore S. Zeno apud Veronenses olim fuerit; eumdemque cultum nunc quoque iidem confoventes, processiones cum oblationibus ad ((CXLV)) ejus basilicam, ubi sacrum corpus quiescit, statis diebus faciunt, ac idemtidem eo tota civitas magna cum frequentia confluit, ut magni patroni opem sibi in egestatibus apud Deum interponat.

§ II.— Cultus S. Zenonis quam late in aliis Italiae Ecclesiis propagatus sit.

At non Veronae solum, de qua rebus praeclare gestis benemeritissimus fuit, praecipuo cultu S. Zeno prosecutus 0176D est, sed apud alias non tam finitimas, quam remotas etiam civitates atque provincias, jam inde ab antiquis temporibus insignem cultum est consecutus, quo ad sanctitatis ejus magnitudinem celebritatemque comprobandam nihil reperiri potest illustrius. Cum Coronatus Notarius, descripto miraculo Athesis, cujus alibi mentionem fecimus, scribat: Unde accrevit veneratio et timor circa Christi sacerdotem; post id miraculum quod a S. Gregorio pontifice in dialogis promulgatum fuit, cultum ejus extra Veronam propagari coeptum nonnulli fortasse existiment. Pistorii in Hetruria quidem cathedralis ecclesia S. Zenonis nomine dedicata traditur ab Ughellio post an. 595, cum ejus urbis flumen exundans, 0177A Zenone invocato, coercitus mirifice fuit. Vide tom. III Italiae sacrae. pag. 284, ubi Pistorienses ad invocandum eo in casu S. Zenonem ex recenti et divulgato vix id temporis miraculo Athesis excitati videntur. Sed Pistoriensis auctor, ex quo additiones in Ughellium excerptae sunt, cum Ughellii sententiam nullo fundamento subnixam affirmare non dubitavit; et cum in ejus narratione quaedam reprehendit, quae hic referre nihil interest, tum vero antiquius aliquanto eam ecclesiam Zenoni fuisse sacram pronuntiat, ex quo factum subinde fuit, ut Pistorienses S. Zenonem sibi patronum delegerint, ejusque memoriam duobus diebus adhuc quoque colant, Prid. Id. Aprilis, et solemniori festo VI. Id. Decembris, quod quam nostro Antistiti perhonorificum sit nemo non videt. Equidem etsi 0177B post miraculum Athesis, quod incidit in an. 589, S. Zenonis cultum magis multo promotum fuisse nihil sit ambigendum: tamen ante id quoque tempus memoriam ejus cultumque extra Veronam late pervasisse illud demonstrat quod tradit Agnellus in Pontificali Ravennate edito primum a P. Bacchinio, nuper autem inserto Rerum Italicarum tomo secundo. Ne quid dubitationis ingeratur, res ab initio repetenda est. Gothi, Arianae sectae homines, Ravennam occupaverant an. 493. Licet autem eam urbem an. 540 Belisarius recuperaverit, tamen paulo post in Gothorum potestatem rediit, sub eorumque ditione stetit usque ad an. 552. Anno sequenti Agnellus, catholicae fidei antistes, in ejus urbis cathedram ascendit, eique Justinianus imperator quidquid ad 0177C eorum Gothorum jus, vel ritum pertinere potuit, condonavit et concessit. Recenset autem inter caetera aras et templa. Tum vero haec historicus subjicit cap. 2, pag. 113: Igitur iste beatissimus omnes Gothorum ecclesias reconciliavit, quae Gothorum temporibus, vel Regis Theodorici constructae sunt. Porro hasce ecclesias tum urbanas, tum rusticanas enumerans, recenset inter caeteras ecclesiam Beati Zenonis in Caesarea. Hanc eamdem esse ac illam, quam Urbanus IV, in Bulla an. 1262 ad Canonicos Cardinales Ravennae apud Rubeum lib. VI Hist. Raven., pag. 438, edit. 2, ecclesiam S. Zenonis ad Puteum vocat, illud indicio est, quod eodem in loco, ubi olim exstitit Caesarea, via adhuc sit, quae Puteorum nominatur. Porro S. Zenonem, cui haec ecclesia nuncupata fuit, 0177D esse S. Zenonem episcopum Veronensem, etsi nulla documenta hactenus nobis cognita explorate tradant, colligere tamen licet ex eo quod veteres aliae ecclesiae, quae alibi per finitimas Italiae provincias de S. Zenonis nomine appellantur, omnes non alium quam Veronensem episcopum patronum agnoscant, ut ex dicendis patebit: ac praeterea in eadem Ravennate dioecesi alia extra Hadrianam portam S. Zenonis ecclesia exstitit, quam eumdem nostrum episcopum patronum babuisse Jo. Ferretus Ravennas, Lavellinatium episcopus, diserte testatur. Is enim, qui sub medium XVI saeculum e vivis excessit, decades Historiae Ravennatis ab Ughellio lectas, et memoratas tom. VII, pag. 743, in schedis reliquit, ex quibus ((CXLVI)) 0178A nunc (quod sciamus) nihil superest nisi index, qui in bibliotheca Vaticana servatur cod. 5833, et in indice Decadis secundae, pag. 281, habetur: De templis D. Mercurialis episcopi Liviensis et Zenonis Veronensis extra portam Hadrianam. Si vero ex his probabile sit ecclesiam quoque S. Zenonis in Caesarea de eodem Veronensi episcopo nuncupatam fuisse; cum haec ab Agnello archiepiscopo reconciliata tradatur, fuit procul dubio sub Gothorum potestate, ac inter eas quidem, quas Ariani Gothi, ac praesertim Theodoricus Gothorum primus in Italia rex aedificasse traditur. Itaque inter annum 493, quo Gothi Ravennam primo occuparunt, et annum 552, quo ab ea urbe penitus fuerunt exclusi, Ravennae in Caesarea in S. Zenonis Veronensis honorem ecclesia Deo dicata 0178B fuit; et forte Theodorico ipsi, qui Veronae aliquamdiu regnavit, et ipso anno 493 Ravennam coepit, ea aedificatio referenda est. Neque opponas credibile non videri Arianum regem aedificasse ecclesiam ejus nomine, qui Arianos impugnaverat acerrime; nam et S. Martino Arianorum item impugnatori praestantissimo ecclesia ab eodem rege Ravennae exstructa, et ab Agnello similiter reconciliata eodem capite 2 traditur. Itaque centum annos et paulo amplius post S. Zenonis mortem, et ante ipsum Athesis miraculum, ipsius S. Zenonis cultus extra Veronam late propagatus est: quod cum nemini aliorum Confessorum contigerit praeter S. Martinum Turonensem, cujus cultum Vitam ejus a Sulpicio scriptam promovisse plurimum credibile est (unde nemini alii confessori, 0178C sed solis martyribus reliquiae Ravennatis ecclesiae sacrae traduntur), jam S. Zenonem, si praesertim confessor unice fuit, multo per sese celebrem cognoscere licet, qui ad similem cultum pervenit, ut ne ulla Vitae commendatione proveheretur. Quo respiscere videntur illa Ratherii in Proloquiorum lib. V, pag. 330, tom. IX, noviss. Collect. vet. Script. P. Martene, quibus nonnullos loquentes inducens, qui Sanctum aliquem celeberrimum nominare vellent, S. Zenonem ac S. Martinum nuncupare solitos prodit, ac si aequali celebritate in ore vulgi utrique versarentur. Hic est, dicent, novellus propheta, recens apostolus, subito angelus effectus. Iste sanctus Martinus, Zeno est iste sanctus, modo de coelis emissus.

Sed a Ravennate urbe alio transeamus; plures 0178D enim ecclesiae S. Zenoni alibi sacrae leguntur, quarum initia etsi non perinde constant, ut de Ravennate statuimus, tamen cum ab immemorabili pleraeque conditae fuerint, satis credibile est ad idem ferme tempus quasdam saltem pertingere. Caesenae quidem monasterium Ss. Laurentii et Zenonis nominatur a S. Gregorio, ac ante VII proinde saeculum aedificatum fuisse discimus ex epist. 6 lib. XIV ejusdem Gregorii an. 604, ad Marinianum episcopum Ravennatem perscripta, ubi haec habentur, pag. 1264 tom. II edit. novissimae: Fortunatus itaque lator praesentium, in monasterio Sanctorum Laurentii et Zenonis, quod in Caesenati castro est constitutum, a Natali quondam episcopo officium sibi Abbatis asserens 0179A esse commissum, etc. Idem hoc Ss. Laurentii et Zenonis monasterium memoratum pariter legitur in quibusdam documentis saeculo XI, et deinceps scriptis apud Ughellium in Episcopis Caesenatibus tom. II Italiae sacrae. Hunc porro S. Zenonem, qui cum S. Laurentio celeberrimo martyre copulatur (quod ad ejus celebritatem demonstrandam plurimum confert) non alium fuisse quam Zenonem Veronensem Episcopum non solum ea ratio suadet, quam pro Ravennate ecclesia S. Zenonis in Caesarea allegavimus paulo ante; sed praeterea Caesenae nunc quoque exstat ecclesia parochialis nostro Sancto nuncupata, cujus Bernardinus Manzonius meminit in Chronologia Caesenae pag. 62, quae cum olim monasterium fuisse tradatur in aliquot monumentis Caesenatibus, eadem 0179B illa profecto est, ac illa quae S. Gregorii aevo celebris, de Ss. Laurentii ac Zenonis nominibus appellabatur. Alia item erat ecclesia S. Zenonis extra portam quae Cerviam ducit, memoratae parochiali subjecta; quae subinde titulo Visitationis B. Mariae Virginis nuncupata fuit. Tres in laudata parochiali festi S. Zenonis dies nunc quoque celebrantur, quorum tamen praecipuus sexto Id. Decembris peragitur.

Pisis opulentissimum monasterium olim fuisse accepimus, quod S. Zenonis titulo donatur in documento saeculi XI, tom. III Ughellii, pag. 364. Hujus autem monasterii ecclesia ((CXLVII)) subinde in parochiam migravit, quae eodem titulo nunc quoque gaudet, atque ut Zenonis nostri esse palam sit, diem festum celebrat 0179C VI Id. Decembris ritu confessoris pontificis, quae dies nostro Episcopo sacra est. Neque vero Pisis eo solo in monasterio, nunc autem parochia, Zenonis memoria culta fuit, vel colitur, sed tota in Pisana Ecclesia die sequenti sub ritu semiduplici nunc celebratur, translato hujus Episcopi officio, ut Conceptionis S. Mariae festo locus detur, quod profecto ex antiquissimo sancti Zenonis apud eam Ecclesiam cultu originem ducit.

Capella S. Zenonis posita in Castro Montis Casuli dioecesis Regiensis in Aemilia nominatur in documento Anselmi archiep. Ravennatis an. 1156, tom. II Ughelii, pag. 37.

Clusii in veteri ecclesia monasterii S. Salvatoris de monte Amiato S. Zenonem cultum fuisse verisimile 0179D est, cum an. 1036 ejusdem Sancti reliquias ibidem conditas observavimus, cap. 3, in fine, ac praeterea ex ejus monasterii lectionario ms. Ughellius ediderit S. Zenonis Vitam a Coronato Notario exaratam, quae inter sacri officii lectiones ex ipsius codicis ratione recitata apparet.

Ticini ecclesiam existere S. Zenonis Longobardorum saltem aetate exstructam tradit P. Romualdus a S. Maria in Papia sacra, part. III, pag. 86: Ubi dicitur in porta Palatii, inquit, adsurgere cernitur antiquum delubrum hoc, quod licet ex Breventano habeatur opus fuisse nobilium Ticinensium de Mediabarba Hist. Pap., fol. 95, id censendum est de restauratione . . . constans siquidem est apud Hieronymum Calcagnum 0180A Hist. manuscripta, Longobardorum tempore exstitisse, quod frequenter devote adibant. Monet porro hanc ecclesiam olim nuncupatam titulo sanctorum Zenonis et Vitalis; nunc vero temporis inquit, de S. Zenonis dumtaxat nomine appellatur. Probat tandem ibi fuisse insigne Canonicorum collegium, cui Praepositus praesidebat, et chartas allegat saeculi X, in quibus hujus ecclesiae mentio est. In dioecesi porro Ticinensi in loco, qui Lardiragus vocatur, exstat adhuc ecclesia S. Zenonis, cujus festum die 8 Decembris celebratur.

Mediolanensis ecclesiae cultum ut exponamus, ab ecclesiis est exordiendum. Ex Mediolanensi archivio Pp. Cisterciensium S. Ambrosii marchio Maffeius noster in Veronae illustratae parte I, duo documenta 0180B IV et V edidit, quorum alterum Aistulli Longobardorum regis anno VIII, id est an. 757, alterum vero Desiderii anno XIII, et Adelchii anno XI, id est an. 769, scriptum fuit, et in utrisque mentio fit basilicae beatissimi et confessoris Christi Zenonis in vico Campellione, vulgo Campione, quam in Mediolanensi dioecesi Magneradae parentes aedificaverant, nonnullis autem subinde redditibus ipsamet Magnerada et Valderata ditaverant. Fortunate porro accidit inventum fuisse in bibliotheca Capituli metropolitani codicem membranaceum inscriptum: De vitis, ecclesiis, et memorabilibus ecelesiae et diocesis Mediolanensis, auctore Guffrido de Buxero, parocho Rodelli in plebe Applani, qui vixisse traditur circa annum 1300, in quo codice num. 456, exstat Memoria ecclesiarum S. Zenonis, 0180C quae his verbis recensentur: Decino ecclesia S. Zenonis. In plebe Roxate loco Vermezo ecclesia S. Zenonis. In plebe Cornaliano loco Albignano ecclesia S. Zenonis. In plebe Olzate loco Cayrate altare S. Zenonis et Syri ecclesia S. Petri. In plebe Vatisio loco Lixago ecclesia S. Zenonis. In plebe Gallarote loco Crenna ecclesia S. Zenonis. Gerenzano altare S. Zenonis. In plebe Vilmercato loco Uxinate ecclesia S. Zenonis et Margaritae. Vonate altare S. Zenonis in ecclesia S. Pauli. Marliano ecclesia S. Zenonis. Calugo ecclesia S. Zenonis. In plebe Alliate loco Zuccorino ecclesia S. Zenonis. In plebe Dayrago loco Castano ecclesia S. Zenonis. In plebe Travalia loco Locimo ecclesia S. Zenonis. In plebe incino loco Serzana ecclesia S. Zenonis. In plebe Brivio loco Porchera ecclesia S. Zenonis. In plebe 0180D Missalia loco Massaliora ecclesia S. Zenonis. In plebe Bollate loco Garbagnate ecclesia S. Zenonis. In plebe Pontirolo loco Oxio ecclesia S. Zenonis. Tretio altare S. Zenonis in ecclesia S. Protaxii. Item Mediolani ecclesiae duae. ((CLXVIII)) Itaque praeter altaria quatuor, duae tunc temporis erant ecclesiae in urbe Mediolanensi S. Zenonis nomine dicatae, in dioecesi autem viginti: cum modo mutatis subinde, ut in novis aedificationibus, vel restaurationibus fieri nonnumquam solet, titularibus, ut vocant, nonnisi una ecclesia reperiatur in urbe, et in dioecesi novem, inter quas una posterius aedificata in recitato catalogo non continetur; sicuti neque illa, quam in vico Campellione sitam duo VIII saeculi documenta testantur. Hinc porro non 0181A solum colligere licet, quantus, et quam antiquae originis fuerit hujus sancti cultus, cui tot ecclesiae in una dioecesi olim nuncupatae inveniuntur, sed etiam nihil dubitamus, quin, si pares aliarum ecclesiarum codices ad nos fuissent transmissi, ecclesias Zenoni nostro dicatas plures similiter invenire liceret, quam quae nunc ejus de nomine appellantur. Sed praeter ecclesias alia antiqui cultus monumenta apud Mediolanum suppetunt. Ludovicus Muratorius tom. II Rer. Italicarum, part. II, duo Mediolanensis Ecclesiae Calendaria edidit, in quibus utrisque S. Zenonis festum notatur; et in primo quidem pag. 1029: Id. Aprilis S. Zenonis episcopi; in altero pag. 1041: VI Id. Decembris S. Zenonis. P. Mabillonius tom. I Musaei Italici, part. II, pag. 107, mentionem faciens ms. Antiphonarii 0181B bibliothecae Ambrosianae, in quo universorum sanctorum festivitates in Mediolanensi Ecclesia celebrandae recensentur, has inter caeteras ibidem notatas se legisse testatur: Decembris die VII, Ordinatio S. Ambrosii, postea S. Zenonis, S. Syri, S. Thomae; quibus satis innuitur, S. Zenonis festum VI Idus, seu die VIII Decembris Mediolani peractum, ut in uno e Calendariis a Muratorio editis signatur, post quod S. Syri festum V Id. Decembris agebatur. Cum porro haec tantum quatuor festa mense Decembri ante diem Natalis Domini eo in Antiphonario notata fuerint, ac per pauca similiter aliis in mensibus describantur; paucissimos olim fuisse sanctos, quorum dies festi in Ecclesia Mediolanensi olim celebrarentur, observatu dignum censuit Mabillonius: Minutiora 0181C sunt haec, inquit pag. 109, et quae fortasse relatu indigna quibusdan videbuntur; sed ex his saltem facile intelligitur, quantum creverint postremis temporibus solemnitates quae longe pauciores erant in Ecclesia Mediolanensi ante quingentos annos, quo tempore codex ille calamo exaratus est. At inter illos paucissimos S. Zenonem inveniri nonne eximium praecipuae celebritatis ejus testimonium est? Sexto item Idus Decembris Zenonis nostri officium tribus cum lectionibus peragendum in antiquis ejusdem Ecclesiae Breviariis praecipitur. Antiqui etiam missarum libri tum Mediolani, editi an. 1522, 1548 et 1560, tum ille a Pamelio publicatus tom. I Liturg. qui maximi penditur, necnon ms. Vaticano-Palatinus 506, XIII saeculo exaratus, eamdem omnes missam S. Zenonis propriam 0181D propria cum praefatione exhibent. Vide pag. 438 edit. Pamelii. Romae autem in bibliotheca Pp. Cisterciensium S. Crucis exstat Missale Ambrosianum editum apud Christophorum de Ratispona an. 1482, in quo pariter eo Decemb. die nostri Episcopi orationes et praefatio leguntur propriae; sed praefatio saltem, quod memoriae nunc suggeritur, longe est alia ab ea quam Pamelius edidit, cum de Gallieni filia nihil prodatur. Hic tamen observatione dignum est, quod notatur in Breviario Ambrosiano edito an. 1549, in quo haec VII Idus Decembris post secundas S. Ambrosii vesperas leguntur pag. 129: Deinde fit commemoratio S. Zenonis. Alii faciunt de Conceptione Virginis, ut in nativitate ejus cum psallen. 0182A S. Ambrosii, et psallen. S. Zenonis, unusquisque juxta devotionem suam faciat. Ex his igitur patet cur S. Zenonis officium, quod VI Idus Decembris olim peragebatur, in commemorationem sensim transierit, cum officio Conceptionis B. M. V. locus dari coepit; quod ipsum aliis in Ecclesiis usuvenit, et idcirco quidem in posterioribus officiis, atque in missa sola S. Zenonis commemoratio notatur, qualis nunc quoque legitur in Missalibus Mediolanensibus, atque in Ordinario ejusdem Ecclesiae praecipitur, hoc etiam recens mutato, quod S. Zeno martyris titulo insignitur.

Novocomensis dioecesis tres Zenonis ecclesias nunc recenset, primam parochialem eo in loco qui Mons Olompini dicitur, alteram Mandeli, ac tertiam parochialem 0182B Salorini sub Helvetiorum ditione, ubi dies festus VI Idus Decembris sub ritu confessoris Pontificis, Balernae Canonicis convenientibus, magna cum celebritate peragitur.

((CXLIX)) De Brixiana urbe ac dioecesi si vellemus fuse dicere, quam latus campus pateret! Quindecim dioeceseos ecclesiae S. Zenonem patronum agnoscunt, nimirum ecclesiae Honi, Oduli, Haeni, Goleoni inferioris, Brioni, Burgi S. Zenonis, Maclodii, Boldenigae, Monticelli de Brusatis, Caini, Pastirani, Ronchi, Scarpizoli, Gratacasoli et Salarum Marasini. Ex his primae novem confessoris ritu diem festum peragunt VI Id. Decembris, reliquae ritu martyris Pridie Id. Aprilis. In ipsa porro urbe Brixiana duae sunt S. Zenonis ecclesiae, quarum altera olim parochialis antiqua, 0182C altera autem est adhuc insignis parochia, in qua ejus officium Confessoris ritu VI Id. Decembris celebratum, paucos vero ante annos in diem XII Aprilis translatum, confessoris ritu in ritum martyris commutato, traditur. At licet ad Veronensis Ecclesiae exemplum non multo ante illa parochialis ecclesia ritum mutaverit, in Rogationum tamen stationibus cathedralis Ecclesia eo accedens, nunc quoque temporis de confessore collectam cum Antiphonis recitat. In hac autem sepultum fertur corpus S. Rusticiani episcopi Brixiensis vita functi an. 585, qui si ibi jam inde ab obitu sepultus fuit, vetustissima multum haec ecclesia et S. Zenonis ibidem cultus vetustissimus exstitit.

In Tridentina dioecesi septem ecclesiae Zenonem 0182D nostrum patronum venerantur; una Tassuli in valle Anauniensi, in villa quae de patroni nomine appellatur; secunda Lomasi in villa Flavaei; tertia Thenni in villa Cologna; quae omnes die octava Decembris festum cum solemni missa, frequentique populorum processione concelebrant. Duae praeterea ecclesiae in paroecia Muriensi exstant, et ad alteram istarum in loco, qui dicitur il Palu, populus Muriensis ingruente calamitate aliqua, ac praesertim cum pluvia opus est, per aestatem processione indicta frequens confluit, et Sancti patrocinium sibi adesse experitur. Tandem in villa, quae Nomi appellatur, necnon in paroecia Nogareti prope Roboretum, aliae duae perantiquae S. Zenonis episcopi Veronensis ecclesiae visuntur; et ad 0183A harum postremam rector Pomaroli una cum populo sibi concredito, sacro processionis ritu, die S. Antistiti sacra proficiscitur. Pater Benedictus a Cavalesio strictioris observantiae S. Francisci, qui nobis hasce notitias communicavit, monuit etiam in villa, quae dicitur Aldegno, haud procul a Tridento sita, occidentalem plagam versus, tametsi alio titalari sancto nunc gaudeat, olim tamen veluti patronum principem agnovisse et coluisse S. Zenonem episcopum Veronensem, ut nuperus ejus ecclesiae rector per litteras consultus asseruit: quod aliis quoque ecclesiis accidisse probabilissimum est, ut in ecclesiis Mediolanensibus notavimus. Idem porro P. Benedictus in bibliotheca episcopali diligenti inquisitione usus, praeterea affirmavit ibidem reperiri ms. Breviarium cum hac 0183B notatione: Iste liber fuit olim Domini Georgii de Liecthenstain, episcopi Tridentini 1420. Huic autem Breviario Calendarium praemittitur, in quo secunda manu bis S. Zenonis fit mentio: Pridie Idus Aprilis S. Zenonis episcopi Veronensis dies obitus ejus sive depositionis, et VI Idus Decembris S. Zenonis episcopi Veronensis translatio, ubi per errorem translatio, pro ordinatione, vel dedicatione scriptum fuit. Id ipsum legitur in alio ms. Breviario, quod an. 1449 Joannis Inderbach, ep. Tridentini, fuit, necnon in aliis tum Breviariis, tum Missalibus mss. quae in laudata bibliotheca servantur. In Martyrologio quoque ms. ad usum ecclesiae S. Vigilii, scripto an. 1435, iisdem diebus notatur festum S. Zenonis episcopi et confessoris, ut ne tamen ulla translationis fiat mentio. 0183C Ex duobus porro monumentis in Tridentina Ecclesia S. Zenonis festum fuisse peractum liquet: primum ex Lectionario ms. Archivii capitularis, in quo S. Zenonis Vita in IX lectiones distributa legitur cum hac inscriptione: In festo S. Zenonis episcopi et confessoris; alterum ex Calendario perpetuo ad Tridentinae Ecclesiae usum, edito an. 1554, a Donato Faetio, jubente cardinali Christophoro Madrucio, episcopo ejusdem Ecclesiae, quod in regulas XXXV divisum concinnatumque, haec die 16 Decembris singulis regulis constanter repetit. a fol. 11 ad fol. 250: Zenonis episcopi et confessoris 8 hujus, scilicet Decembris, quae ejus festum a die octava ad XVI Decembris transferendum notant. Denique S. Episcopi memoriam in litaniis ejusdem Ecclesiae inter Ss. Confessores Pontifices 0183D peractam codex Episcopalis bibliothecae fidem facit.

((CL)) Bergomi quinque ecclesias in S. Zenonis honorem dedicatas postremis his diebus accepimus: quatuor parochiales, Coeni, Tresollii, Albiveri, Senici, et quintum oratorium in paroecia Curnascensi.

In Vicetina dioecesi tres parochiales ecclesiae, Coltii, Resegae, et S. Zenonis in Bassanensi agro eidem Sancto nuncupatae jam ab antiquo praeter omnem memoriam hominum inveniuntur; et duo praeterea oratoria, alterum perantiquum in rupe cujusdam montis, ad Costam Fabricam insculptum, alterum campestre Arzignani parochiae subjectum eodem tulo gaudent.

0184A Neque Patavium S. Episcopi cultum ignorat, nam quinque antiquas ecclesias ejus nomine dicatas in Patavina dioecesi reperimus, Molvenae, Montagnanae, Zoliani, Altichieri, et Montis, Silicis, cujus postremi loci parochialis S. Thomae Apostoli et S. Zenonis Confessoris Christi memoratur in pluribus documentis ad Venetum S. Zachariae monasterium pertinentibus, eorumque vetustissimum an. 994 recitat Ludovicus Muratorius antiquit. Estens. pag. 128. In tota porro Patavina ecclesia ex antiquo utique cultu S. Zenonis officium ritu confessoris Pontificis nunc quoque temporis peragitur, assignata die 8 Decembris, a quo tamen ob Conceptionis B. Mariae festum in primam diem non impeditam transfertur.

Mantuae exsistit S. Zenonis parochialis ecclesia, 0184B quam a Mathilde exstructam in Mantuanae Ecclesiae historia tradit P. Donismondius, part. I lib. IV, pag. 225, qui etiam observat ante Mathildem, id est ante saeculum XI hoc in loco fuisse oratorium de ejusdem Sancti nomine nuncupatum, in quo S. Andreae monachi officia celebrabant.

Ex Tarvisinae Ecclesiae monumentis a v. cl. Antonio Scotto Canonico editis in additionibus ad Ughellium, ecclesias tres in Tarvisina dioecesi S. Zenoni olim dicatas cognovimus. Subinde vero idem Canonicus, qui novis plurimisque documentis Tarvisinorum episcoporum seriem est illustraturus, monuit duas praeterea S. Zenonis ecclesias in eadem dioecesi reperiri, aliaque documenta ad singulas quinque ejusdem Sancti ecclesias pertinentia suggessit, quae 0184C praetermittenda non sunt. In litteris Eugenii Papae III ad Bonifacium episcopum Tarvisinum, an 1152, apud Ughellium pag. 527, memoratur plebs S. Zenonis de Ruvico, qui pagus est ad Anassi ripas, atque ab immemorabili S. Zenonis patroni festum celebrat die 12 Aprilis de confessore Pontifice. Altera ecclesia in ejusdem Eugenii III litteris memorata in Asulano sita est, castroque S. Zenonis nomen dedit, in quo obsidione cinctus captusque fuit Albericus a Romano Ezzelini frater, quod Rolandinus narrat lib. XII, cap. 13, 14 et 15. Ea ecclesia est parochialis in Zenonis nostri honorem dicata, cujus solemnis festus dies VI Id. Decembris ritu confessoris Pontificis colitur. Die autem XII Aprilis devotionis, uti vocatur, festum peragitur in mortis ejusdem patroni memoriam, sicut 0184D et XII Cal. Junii in memoriam translationis simile festum celebratur, cum antea utroque die et officium et missae solemni ritu fierent. In Brevi Alexandri III an. 1170, pro Tarvisinae ecclesiae Capitulo apud Ughellium, pag. 526, nominantur terrae vicinae, quas habetis, inquit, in S. Zenone, at hujus ecclesiae nulla nunc memoria superest. Intra fines parochialis ecclesiae S. Martini, quae a Tarvisio distat passibus ferme mille, invenitur adhuc parva ecclesia S. Zenoni sacra. Hanc autem perantiquam esse, et monasterium quondam fuisse Virginum, quae Abbati magni Coenobii S. Zenonis Veronae exsistentis suberat, colligitur ex charta an. 1238, a laudato Canonico indicata, in qua Domina Agnes, ejus Tarvisini monasterii 0185A S. Zenonis monialis, eodem Abbate consentiente Fratri Matthaeo Priori totius ordinis fratrum Heremitanorum eas omnes rationes donavit, quae in ea S. Zenonis ecclesia sibi erant, uno usufructu sibi, quoad viveret, retento, ita ut solum post ipsius mortem Heremitani fratres in earum rationum possessionem venirent: quod quidem suo tempore ((CLI)) factum ex alia charta ab eodem Canonico inventa atque collecta manifestum est. In hac porro ecclesia hodie quoque sacra de confessore Pontifice peraguntur. Posturnae Tarvisinae pariter dioecesis S. Zenonis ecclesia superest, in qua Pridie Idus Aprilis festum celebratur. Ibi autem idem Sanctus praecipuo honore populorumque finitimorum religione quadam singulari colitur, quippe singulis quartis Dominicis cujusque 0185B mensis per aestatem, processione indicta, ad eam ecclesiam frequentissimi confluunt, ut ejus apud Deum patrocinium pro agrorum reditibus sibi deprecentur.

Gradi saeculo nono ecclesiam S. Zenonis jamdiu fabricatam testatur documentum e ms. editum in novissima Ughelli editione tom. V, pag. 1102, ubi Fortunatus Patriarcha Gradensis, qui obiit an. 826, memorans, quae legavit ac fecit, recenset inter caetera in S. Zenone in circuitu altare et desuper palcum unum.

Torcelli S. Zenonis cultum demonstrat ecclesia ejus de nomine nuncupata in diplomate Friderici I, dato Leonardo Torcellano episcopo, an. 1177, pag. 3 prodromi praefixi codici juris gentium diplomatico, 0185C quem Leibnitius edidit. Hic etiam addemus observationem non praetermittendam ex ms. membranaceo S. Mariae de Domo urbis Veronensis. Hic enim codex scriptus, ut certis ex indiciis liquet, saeculo XI, etsi Veronae nobis inventus fuit, ex Sanctis tamen, qui in Calendario praefixo ac in litaniis memorantur, patet proprium fuisse Ecclesiae Torcellanae, aut alterius ex iis, quae in aestuariis Venetorum positae erant. Hic ergo liber non solum S. Zenonis festum ea in Ecclesia seu Torcelli, seu alterius aestuariorum Venetorum urbis celebratum prodit VI Id. Decembris; sed ejusdem etiam nomen in litaniis inter Confessores incertum exhibet in Ordine ad dandam poenitentiam sic: S. Augustine, S. Nicolae, S. Zeno, S. Procule, etc., quibus in litaniis cum temporum 0185D ordo in aliis Sanctis recensendis nequaquam teneatur, nihil mirum, si S. Zeno praeter aliarum litaniarum rationem S. Proculo praefertur. Cum porro in laudato Calendario VI Id. Decembris Zenonis episcopi festum ponatur; inde factum credimus ut Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus, iis in partibus degens, cum observasset in Ecclesiis sibi notis ejus Sancti memoriam eo die notatam, putaverit eumdem diem Zenonis emortualem fuisse, ac proinde in catalogo Ss. lib. I, cap. 43, scripserit: In pace migravit ad Dominum VI Id. Decembris.

In Canali Forojuliensi pago sub imperatoris ditione S. Zenonis ecclesia exstat; et Breviarium ms. saeculi XIV, quod ad Forojuliensem ecclesiam pertinet, 0186A VI Idus Decembris haec in Calendario notata praefert: Conceptio S. Mariae Virg. Zenonis episcopi et confessoris, ex quibus ea Ecclesia Sancti ejusdem commemorationem post inductam Conceptionis festivitatem fecisse cognoscitur, cum antea (ut alibi accidit) de S. Zenone officium celebraret.

Quid de Aquileiensi Ecclesia dicamus? in cujus antiquo Calendario die VIII Decembris festum S. Zenonis episcopi et confessoris cum tribus ad Matutinum lectionibus celebrandum notari observavit P. Henschenius pag. 70. Venetiis quoque simile quidam olim peractum ad saeculum usque XVI ex Peretto liquet, qui Veneta Calendaria typis data allegat in Scholiis Latinis ad Vitam S. Zenonis, pag. 81, edit. 1598, ubi item alia Calendaria Brixiae et aliarum Civitatum 0186B appellat etiam impressa, quae die XII Aprilis praeferebant S. Zenonis episcopi Veronensis. Canonicus Scottus, cujus nuper meminimus, per epistolas significavit, in manuscripto suae Tarvisinae Ecclesiae Calendario an 1525, quod ab antiquiore exscriptum monet, die octava Decembris haec legi: S. Zenonis episcopi et confessoris IX lectio, Conceptio Beatae Mariae duplex. Mutinensis Ecclesiae Calendarium scriptum ineunte saeculo XI editum a Bachinio post Agnellum, novissime autem recusum ((CLII)) tom. II, part. I, Rer. Italicar., pag. 218, VI Id. Dec. Dalmatii et Zenonis festum notans, officia de his Mutinae habita satis indicat. In monasterio quoque montis Cassini nostri Sancti memoria in sacris officiis fiebat, ut ex Calendario ad illud monasterium pertinente, 0186C et edito tom. VII Rer. Italicarum, p. 936, in quo ejus festum notatur, licet cognoscere. Quin in universa congregatione Montis Cassini ejusdem Sancti memoriam peractam didicimus ex Calendario, quod praefixum vidimus Psalterio Monastico ordinis S. Benedicti Congregationis Cassinensis S. Justinae de Padua, Venetiis edito an. 1606, in quo haec leguntur mense Decembris die octavo: Conceptio B. Mariae Virginis, duplex majus, et Zenonis episcopi et martyris commemoratio; quae quidem commemoratio, sed cum solo sacerdotis et confessoris titulo, item legitur eodem die in ms. Breviario Benedictino, scripto circa initium XV saeculi, quod ad Ticinense monasterium pertinebat. Hoc autem loco omittere nolumus in Calendario quoque Breviarii ms. Fratrum 0186D Minorum, quod in Tridentinae Ecclesiae bibliotheca prostat, similiter legi: VIII Dec. Conceptio S. Mariae Virginis, et S. Zenonis confessoris: ex quibus ab ordine etiam Fratrum Minorum S. Episcopum extra Veronam cultum fuisse cognoscimus. Cum vero illud Breviarium ms. a celeberrimo Bernardo Clesio cardinali et episcopo Tridentino emptum fuerit Augustae Vindelicorum: probabile est Breviarium illud ad aliquem Fratrum Minorum conventum in Germania pertinuisse, ut hoc testimonium ad S. Zenonis cultum extra Italiam propagatum constituendum propius spectet, de quo in sequenti paragrapho erit sermo. Sed ut ad scopum revertamur, Breviaria et Calendaria, non autem Martyrologia 0187A allegavimus; nam in Calendaria et Breviaria Ecclesiarum, vel Religiosorum ordinum plerumque eorum solummodo Sanctorum nomina relata fuerunt, quorum officia ibidem peragebantur (ex quo plerique dies in illis vacant, quo feriarum officia dicerentur), cum e contra in Martyrologiis discriberentur plerique, quibus nihil praecipui cultus deferretur. Cum itaque S. Zeno non solum in iis Ecclesiis, vel Civitatibus, quarum erat patronus, sed in aliis et Civitatibus, et Ecclesiis, et Religiosorum ordinum congregationibus universim vel officio proprio, vel propria saltem commemoratione (quam in Conceptionis Beatae Mariae gratiam veteri S. Zenonis officio suffectam credibile est) coleretur: quis praecipuum ejus cultum celebritatemque mirificam tanti Episcopi non 0187B statim intelligat?

Haec sunt, quae partim ex editis Italiae monumentis, partim per litteras a nonnullis amicis de cultu S. Zenonis per Italiam colligere potuimus; nihilque dubitamus, quin si majorem in exquirendo diligentiam collocare per tempus vel per amicos licuisset, aliis quoque in civitatibus ac provinciis, in quibus nulla inquirendi occasio, nec idoneum tempus patuit, aliae Zenonis invenirentur ecclesiae, aliaque antiqui cultus testimonia suppeterent, cum inter eas civitates, e quibus petitae a nobis fuerunt notitiae, nulla hactenus fuerit inventa, quae aliquot id generis monumenta non suggesserit. Ex his igitur quae de paucis Italiae urbibus attigimus, reliqua lectores per se colligant: et cum antiquum lateque tota Italia 0187C pervagatum S. Zenonis cultum agnoscent, tum vero antiquam, perraram, paucisque sanctis communem Patroni nostri celebritatem admirentur.

§ III.— De cultu S. Zenonis extra Italiam pervagato.

Quid si non intra Italiae solum, amplissimos caeteroquin fines, sed extra ipsos sancti Zenonis fama cultusque jam inde ab antiquis temporibus longe lateque propagatus est? Displicet quidem commodum non fuisse litterarum communicatione variis e partibus notitias exquirere, quibus eum et plurium ecclesiarum patronum et pluribus etiam in Calendariis vel litaniis insertum nos nacturos fuisse nihil ambigimus. Ex iis tamen paucis, quae e nonnullis editis libris collegimus, arguere quisque poterit quanto plura afferre possemus, si plurium extra Italiam ecclesiarum 0187D monumenta licuisset inspicere. Zenonis sane ((CLIII)) cultum in Germaniam olim pervagatum ex Frisingensi ecclesia in primis cognoscimus. S. Corbinianus, primus episcopus Frisingensis, qui diem obiit an. 730, teste Aribone quarto Frisingensi episcopo ejusdem saeculi octavi, in ejus Vita apud Mabillonium Act. Ss. saeculi III, part. I, cap. 20, p. 48 Venetae editionis, S. Corbinianus, inquam, apud Maias Frisingensis dioecesis in Baioaria Basilicam aedificavit, et Valentini atque B. Zenonis in ea patrocinia collocavit, et in eorum dedicavit honorem: et hinc factum est, animadvertente P. Meichelbeck, tom. I Hist. Frisingensis in Vita S. Corbiniani, § 8, pag. 16, ut S. Zeno episcopus Veronensis a Corbiniano in Evergetam 0188A suum electus, in hunc usque diem annuo officio in Frisingensi Ecclesia colatur. Neque S. Corbinianus solus in Germania exstitit qui S. Zenonem tam praecipuo honore coluerit: nam Josephus Tertius Frisingensis episcopus, electus an. 749, monasterium Isanense in honorem S. Zenonis Veronensis episcopi erexit, uti prodit idem P. Meichelbeck, pag. 50, et seqq., ubi duas donationum paginas recitat, quae S. Zenonis ecclesiae traditae fuerunt. Ad locum quod attinet, animadvertit pag. 52: Nostra aetate Isana est municipium Frisingense; et divi Zenonis Collegiatam, ut vocant, ecclesiam jam saeculares Canonici a multis saeculis obtinent.

Dein Hallae in dioecesi Salisburgensi, qui locus nunc dicitur Reichenhall, est celebre monasterium 0188B S. Zenonis, de quo plura Viguleius Hundius tom. I, pag. 9, Metropolis Salisburgensis, et tom. III, pag. 505, necnon Pp. Franciscus et Paulus Mezgerii in Historia Salisburgensi, lib. IV, cap. 10, pag. 383, et lib. VI, pag. 1255, nonnulla vero P. Hansizius tom. II Germaniae Sacrae. Olim erat parochia, quae subinde, instituta Praepositura, a Conrado I, Archiepiscopo Salisburgensi, qui e vivis excessit anno 1147, canonicis Regularibus tradita fuit, ut idem Hansizius demonstrat. In hoc autem monasterio tres dies festi S. Zenonis hodie quoque celebrantur cum peculiaribus orationibus inter monumenta describendis, quae ab antiquis tribus missis propriis originem ducunt. Exstat praeterea ibidem argentea S. Zenonis statua, anno 1480 constructa, in cujus pectore pars quaedam 0188C notabilis sacrarum reliquiarum ejusdem episcopi continetur cum hac epigraphe: Mandibula cum uno dente S. Zenonis Episcopi.

Nostri Antistitis nomen ad Helvetios etiam pervenit. Hartmanus enim monachus Sangallensis, qui saeculo IX floruit, litanias versibus scripsit, quae diebus Dominicis ad processionem canerentur. Edidit has primo Henricus Canisius Antiquarum Lectionum tom. V, pag. 732, in novissima editione tom. II, part. II, pag. 193. Easdem non Echerardus solum memorat in Notkerii Vita, sed Metzlerus etiam Sangallensis Monachus Canisii amicus, qui suo quoque tempore easdem statis diebus adhibitas testatur: Has litanias, inquit, canonizavit Nicolaus III, P. M. et nostri (monachi Sangallenses) in Rogationum diebus 0188D publice canunt. Easdem rursum hymni nomine typis dedit venerabilis cardinalis Thomasius ex ms. ordine Vallicellano, in opere inscripto, Antiqui libri Missarum Ecclesiae Romanae, ad feriam secundam in litania minore pag. 118. In his autem litaniis S. Zeno inter Confessores cum S. Proculo nostro item episcopo recensetur; et si S. Proculus Zenoni postponitur, id metri, non aetatis causa, factum nemo dubitet. En ipsa litaniarum verba:

Silvester, Damasus, Gregorius, Ambrosiusque,
Hilarius, Zeno, Maximus, atque Leo.
Martinus, Proculus, Caesarius, Eusebiusque
Orent pro nostris criminibus variis.
Ordo sacratus Confessorum praecipuorum,
Auxilio tutos undique redde tuos,

0189A Neque Gallos Zenonis celebritas latuit. In monasterio S. Benedicti Floriacensi nongentorum et eo amplius annorum codex reperitur, e quo P. Martene part. III de Antiquis Ecclesiae ritibus, lib. III, cap. 15, edidit ordinem inter varios ritus ad juvandos morientes, et in eo litaniae continentur quae in agone recitandae praecipiuntur. His autem in litaniis cum Proculo praedecessore suo Zeno insertus legitur, et ut ad usum Ecclesiae ((CLIV)) Gallicanae ille codex fuisse probetur, refertur inter episcopos Galliae hoc ordine: S. Remigi, S. Procule, S. Zeno, S. Anniane, S. Audoene, etc. Reliqua, si placet, videsis apud Martene, pag. 592.

Cum ad Ecclesiam Andegavensem pertineret, ipsiusque usui esset Missale ms. in quo specialis missa 0189B S. Zenonis legitur (hujus codicis notitiam in Admonitione ad Monumenta fusius dabimus) S. Zenonis cultum eo propagatum non fit improbabile.

Alia aliarum regionum documenta, quae possimus consulere, vel nondum sunt edita, vel ad manus nostras non pervenere: nec ex quo primum tempore hujus argumenti tractandi consilium cepimus, ea ipsa, quae Veronae sunt, documenta adire omnia, cum typographi urgeant, potuimus. Illud addimus in eorum subsidium, qui aliquando addere forte alia huic capiti velint, quod sicubi S. Zenonis ecclesiam vel documentum aliquod cultus in Occidente reperiatur; ut ad Zenonem nostrum haec spectare certo concludat, non in illud solum adtendat, quamplurimas S. Zenonis per Occidentem ecclesias a nobis hactenus 0189C inventas non fuisse, nisi S. Zenonis episcopi Veronensis, et similiter S. Zenonem litaniis insertum alium non fuisse: sed ad ecclesias quod pertinet, festum diem in iisdem celebratum, si fieri potest, exquirat, et inveniet incidere vel in diem XII Aprilis, vel in diem VIII Decembris, vel forte alicubi in diem XXI Maii, qui tres dies non alio Zenoni quam nostro sacri sunt: in litaniis autem vel aliis similibus precibus cum S. Proculo Veronensi episcopo inter Confessores copulatus plerumque recensebitur; vel si 0190A solius S. Zenonis episcopi seu Confessoris reperiatur mentio, ex toto monumentis in unius Zenonis Veronensis cultum conspirantibus concludi haud temere poterit, eum quoque non alium Zenonem esse habendum; uti sane affirmare simili ratione non dubitamus de iis altaribus, quae variis in ecclesiis de S. Zenonis nomine appellata accepimus, a quibus tamen inquirendis ac referendis, ne longius nimis procederet caput, supersedendum putavimus.

Interim ut eo, unde egressa est, redeat oratio, seu potius ut exitum habeat, si cultus S. Zenonis tam est antiquus, ut hujus monumenta saeculo circiter post mortem tradita reperire licuerit, haecque non Veronae solum, sed aliis in civitatibus provinciisque Italiae, in Germania, in Helvetiis, in Gallia, 0190B ubi ecclesias percelebres, eximia monasteria, Canonicorum Collegia de S. Zenone noncupata, patrocinium ejus in litaniis ac publicis precibus apud Deum interpositum, eumdem pagorum urbiumque ipsarum praecipuum patronum ab antiquis temporibus adscitum, officiis, processionibus ac aliis piae religionis significationibus, non in dicatis ejus nomine ecclesiis solum, sed in totis dioecesibus cultum nacti sumus, quae praesertim aliis sanctis Confessoribus non nisi valde celebribus et paucissimis contigisse inveniuntur, quis non maximam de S. Zenonis Veronensis sanctitate ac celebritate tot veteris pervagati multiplicisque cultus testimoniis probata opinionem induat? Et, si eum vulgari quadam formula cum S. Martino episcopo Turonensi inter celeberrimos sanctos 0190C semper habito copulatum saeculo decimo apud Ratherium in testimonio, quod superiori paragrapho recitavimus, repetet, nimium multum eidem a vulgo tributum nequaquam sentiet. Haec diligentius considerare, atque consideranda proponere nobis curae fuit, non ut quidpiam gloriae ac venerationi alicui caeterorum sanctorum decerptum sit, sed ut excitetur promoveaturque tanti Patroni cultus, qui sensim, ut fieri solet in rebus antiquis, apud nonnullos vetustae celebritatis minus conscios refriguit.