In Tract. II Lib. I. De Fide, Spe Et Charitate.

Pag. 19. Quibus si deneges charitatem, utraeque inutiles 0540A erunt. Ms. Quibus si deneges charitatem, utraeque cessabunt.

Ibidem. Tolle spem et interempta sunt omnia, etc. Hoc idem argumentum applicuere fidei Cyrill. Hierosol., Catech. 5, et Theodor. θεραπευτ. λόγῳ α; sed multo congruentius Noster spei. Conferre tuum erit lector.

Ibidem. Ad litteratorem puer, etc. Litterator est, qui elementa prima docet, legere et scribere. Lampridius, in Alexandro Severo, cap. 3, primae vocat pueritiae magistros: oppositi litteratis: rem notam facio ex notis Salmasii ad Tertull. de Pall., cap. prostremo, et ex Voss. de arte Grammat. lib. I, cap. 1.

Ibidem. Profundo gurgiti nauta commisit, etc. Gurges heic pro mari aliorum exemplo. Propertius, lib. I, Eleg. XVII, V. 14:

Ah! pereat quicumque rates, et vela paravit
Primus, et invito gurgite fecit iter.
Idem Elegia VII, lib. III, v. 25:

0540B Positaque in gurgite vita.
Paetum sponte tua vilis arena tegat.

Pag. 19. Quamvis in futuro sit posita, fidei tamen est jure subjecta, etc. Habuit in mente illud D. Pauli ad Romanos cap. VIII, num. 25: Εἰ δὲ ὃ οὐ βλέπομεν ἐλπὶζομεν, δι᾽ ὑπομονῆς ἀπεκδεχόμεθα: si autem quod non videmus, speramus, per patientiam exspectamus. Spes autem semper in futurum fertur; Seneca loquens de Spe, epist. CI, ait: Nihil sibi quisquam de futuro debet promittere. Achil. Tatius Leucip. lib. IV, 221: Ταῖς τοῦ μέλλοντος ἐλπίσιν ἠδόμην: futuri spe laetabar. Max. Tyr. serm. XXXVII, Αἱ ἐλπίδες προστάττουσαι τούτοις ἀνήνυτα πονεῖν, καὶ ἀτελεύτητα: spes impellunt ad ea, quae nec fieri possibilia, neque finem habitura. Legerim porro juri subjecta, ut syntaxis procedat. Cum enim non sint condignae passiones hujus mundi ad futuram gloriam, ut ait alicubi D. Paulus, spes illius futuri est constabilienda per fidem: 0540C alioquin, et illa corruat necesse sit.

Ibidem. Et omni genere custodienda virtutum, etc. quas et quales pete a D. Paulo ad Rom. cap. XII, a num. 7.

Pag. 20. Ecclesiae pulchritudo vel murus, etc. Le gerim potius vel turris.

Ibidem. Contra spem autem est quod impossibile, etc.; in ms.: Contra spem autem est, quodi impossibile est, et non videtur, sed possibile ac spei fit, cum Dei dicto indubitanter, etc.

Ibidem. Ut jure speremus aliena, etc. Fides, quam a Deo imbibimus, nostra est: nostrum non est, quod fide exspectamus, sed virtutibus, et rectitudine vitae expetendum; ideo alienum dixit, quod a Deo decernendum. Regnum utique coelorum vim patitur, et violenti rapiunt, Matth. cap. XI, num. 12. Non quidem contentiosis orationibus, sed rectae vitae assiduitate, atque deprecationibus humillimis, et piis sine intermissione factis, quibus quia priorum peccatorum semina exstirpantur, et maculae delentur 0540D dicitur vis inferri, et nobis et coelo, ut suggerit Clemens Alexand., Stromat. lib. V, 553.

Ibidem. Nemo enim censum debitori committit, etc. Reddit rationem dicti superioris: nemo siquidem quem habet in aere suo, si rapiat, aere numerosiori suo periculo obruet; neque rex bravium dabit desertori, sed victori, aut suas partes utrumque sustinenti pro viribus generose.

Pag. 21. Qui habet dabitur illi, etc. Matth. cap. XII, num. 12, et cap. XXV, num. 29, et alibi apud alios Evangelistas.

Ibidem. Per hanc evadens Noe non invenit, cum quo diluvium fuisse conferret, etc. Ille namque solus credens veras Dei minas, et obediens illius mandatis, per fidem servatus est, sic ut post diluvium omni homine (praeter consortes in Arca) perempto non haberet, cum quo de aquarum immanitate sermones duceret.

0541A Pag. 21. Haec Moysi in mari rubro terram vitream fecit, etc. Aliud volebat supra sermone sexto de Exod. (nunc tract. 50, l. II) nimirum non aquarum superficiei obambulasse, sed diviso mari, atque hiante, et tamquam aggeribus hinc inde obstipato, iter profundum maris datum, quo Judaei evaderent. Erithraeum quoque in geminas ripas scissum mare, ductisque dextra laevaque aggeribus, in aciem stipatis undis, sudo liquore arefacta profundi semita. Sic puto legendum.

Ibidem. Paralyticos reformari, etc. Paralysis est defectio motus, et actionis: at motu privari, seu actione, et motum recuperare, seu operationis facultatem, non videtur recte dici reformari: nam quod spectat ad sanitatem et morbum qualitas est, et dicuntur in categoriis affectiones, quae de facili mutari possunt; sed formae non mutantur, nisi totius corporis mutatione eo corruente, quod prius fuerat. Nihilominus eodem sensu locutus Trebell. Pollio in triginta tyrannorum syntagmatio, nimirum Lolliano bis et Odenato 0541B semel. Orientem jam in pristinum reformaverat statum, sed omnes omnino totius orbis partes reformaverat.

Ibidem. Cum suis sibi exsequiis, etc. Aut fallor, aut scripsit Zeno exsuviis: non enim exsuviae tantum, quod exsutae sint, sed quod indutae possint exsui. Habuit forsan in mente Tertulliani Apologiae cap. 21, qui exsuvias dixit sepulcri, aut, ut maluit Rigaltius, sepulti: verum, utcumque sit, tolerabilius puto exsuviis dixisse, quam exsequiis.

Pag. 22. Tamen sine hac utraeque non proderunt. Ms., sine hac utraeque non stabunt.

Ibidem. Fides paucorum est, charitas omnium, etc. Quid hoc est? Nonne christianae fidei debet esse unita charitas, ut ea nihil prosit ad salutem, nisi per fidem proveniat? Certe D. Paulus, I ad Corinthios, cap. XIII, potiorem charitatem fide et spe posuit: atque fatendum est, eam difficiliorem, quia non tantum affectum impartitur, quantum et substantiam, et 0541C facultates, quibus privari majus quid putatur; ut potius legendum sit: fides omnium est, charitas paucorum.

Ibidem. Spes ac fides tempus habent, etc. Supervacua est fides in futura vita, cum res evidenter appareant: sic spes iis quae sperabantur, potitis, evacuata est: at cum anima corpore liberata est, perturbationibus non vexatur, et tunc charitas vires majores habet Theodorit. in epist. I, num. 13 Divi Pauli ad Corinthios.

Ibidem. Quantoque ab ea diligentibus invicem crepitur, tanto invicem plus debetur, etc. Non tantum post mortem charitas non minuitur, sed etiam in hac vita (si licet dicere) increscit semper: scilicet si provoceris plenioribus officiis, augeas et tu affectionis gradus: mutuum enim caritatis facit, qui parili conditione correspondeat. Ita videtur sentire: videas tamen opponi iis, quae paulo infra dicit. Non pro tempore, quia varia non est.

Ibidem. Pro persona, etc.; ex persona, sic pro honore 0541D et pro sexu, ex honore, et sexu; hoc est nulla personae acceptatio est, aut distinctio.

Ibidem. Haec rura, urbes, et populos composita, paceque conservat, etc. Lego composita pace.

Pag. 23. Jura evacuat. Jura evacuare est jurium vim infringere, jura negligere atque contemnere. Infra, de circumcisione: Si circumcidit, sabbatum corrumpit. Si non circumcidit, cum innocentis animae interita praestitutae circumcisionis jura evacuavit. Sic Tertull. de Anima, cap. 46, Telmissenses nulla somnia evacuant, id est non spernunt, non contemnunt. Expressit Apostoli verba ad Corinth. I, cap. XIII, num. 5 et 7: Charitas non quaerit quae sua sunt, omnia suffert, omnia sustinet. Rationem reddit Tertull. de Patientia, cap. 12: Charitas nec sua requirit, si offert sua, dum alteri prosit.

Ibidem. Fora compescit, etc. Alias clamosa, et concertatoria. Cicero, de Claris Oratorib. 280: Thucidides 0542A hoc forense concertatorium judiciale non tractavit genus. Propert., lib. IV, Eleg. 1:

Et vetat insana verba sonare foro.
Seneca, Hercule furente, v. 172:

Hic clamosi rabiosa fori
Jurgia vendens, improbus iras
Et verba locat.

Ibidem. Haec mare penetrat, urbem circuit, commercia nationibus necessaria subministrat, etc. Vereor isthaec a Zenone dicta magis ad pompam, ut sermoni suo suppetias ferret; quam quod re ipsa ita esse sentiret: nam maris transitus, atque pericula tentare, se naufragiis exponere, vitae discrimina adire, non fuit creditum Horatio aliena charitate adsumptum, sed habendi cupiditate, et quod esset homo

Indocilis pauperiem pati.
Sic et Ovidius Metamorph. lib. I, v. 131, scelerato habendi amore tribuit, quod ausi fuerint vela ventis 0542B dare. Ex hoc tamen forsan deducet, rerum potestate per commerciorum communicationem facta, potuisse charitatem exerceri; quod tamen ab instituto remotum.

Ibidem. Hujus est munus, quod antiquorum aut virtutes ex libris, etc. Certissimum est, per historicos oculis nostris subjici tamquam praesentia, quae peractis longe saeculis acta fuere, neque minus ex philosophorum libris et caeterorum scriptorum, disciplinas, scientias, atque mores hauriri: libri siquidem mortui magistri dicti, quia facile illos volventibus, neque objicientes pudorem interpellantibus bis et amplius. Instrumentum quippe doctrinae cum usus eorum sit, Plinius major non inscite dixerit, nullum librum tam malum, qui non aliqua parte prodesse possit: ut praecipue obnoxii esse, atque grati debeamus, qui labores suos, cogitationes, inventa nobis voluere communia. Esto gloriae suae potissimum velificati fuerint; illa tamen sicuti speranda fuerat a 0542C gratia, et utilitate legentium, ut ista per haec pleno voto expotirentur; ita posterorum commodo etiam laborasse ideo dicendi sunt. Tot enim invidi contra, et malevoli, qui inventa sua non vulgant, sed aliorum commoda fraudantes, secum perire malunt, quam aliorum cognitionem locupletare.

Ibidem. Audacis lupi rabie rotatus in ms. devoratus, male.

Pag. 24. Olim deprehendisset, interitus, nisi ea, etc. Dele virgulam ante interitus, et interpretare interiissent. Nam hoc hac periphrasi vult.

Ibidem. Perennis connubii fideli propagine benigna charitas illigasset. Elementa invicem sibi subserviunt, et reciproco motu in se recurrunt: quo circa Empedocles amicitiam, et contentionem inter elementa, tamquam necessario concomitantes adnumerabat apud Sextum, Empiric. lib. VIII, adversus Mathem., ut quae alterum alteri conciliarent, et rursus dissolverent. Seneca, Natur. quaest. lib. III, cap. 10: Omnium elementorum alterni recursus sunt: quidquid 0542D alteri perit, in alterum transit. Illum consule. Itaque proprie Noster dicit perennis connubii fidelem propaginem.

Ibidem. Ex lege discitur, sed in mentibus nascitur, etc. Ambrosius, in Ps. CXVIII: Vere diligit, qui sine tristitia, sine timore, voluntario potius studio quam coacta praecepta conservant. Habitus ab affectione differre ait Aristoteles, quod habitus diuturmor, et permanentior sit; illa sit facilis et moveri, et mutari. Virtus autem, quae in habitum transit, τελείωσις τὶς, est perfectio quaedam, et, ut ait D. Paulus de charitate, οὐδέποτε ἐκπίπτει, numquam excidit: in mentibus ideo nasci ait, quia, ut alicubi Augustinus, pascit esurientes charitas, pascit et superbia: vestit nudos charitas, vestit et superbia: jejunat charitas, jejunat et superbia, aut mitius loquendo, observatio praecepti, non charitas, non misericordia, quae totum debet facere.

0543A Ibidem. Ac per hoc operanti iram, recte subjacet legi, etc. Ira supplicium est, et animadversio apud Paulum ad Roman., cap. XIII, num. 5, ideo operari iram Zenoni est accersere sibi poenam legis praevaricatione promeritam.

Ibidem. Rigida quaedam dilectionis est forma, etc. Corrigere quippe species dilectionis est, et εὐνοῶντος ut ait Clemens Alexand. Paedagog. lib. I, cap. 8, nam qui minatur, aperte ostendit se nihil mali velle facere, neque ea, quae minatur, exsequi, καταστίσας δὲ εἰς δέος τὴν ἐπὶ τὰς ἁμαρτίας ἀνέκοψε φορὰν, καὶ τὸ φιλάνθρωπον αὐτοῦ ἐνδείκνυται, μέλλων ἔτι, καὶ διασαφῶν οἷα πείσονται, εἰ παραμένωσιν ἁμαρτωλοὶ. Incusso autem timore impetum ad peccata reprimit, et suam in homines benevolentiam ostendit, adhuc differens et ostendens, qualia sint passuri, si peccatores, permanserint.

Pag. 25. Quoniam solam praesumit servare posse, quod praecipit, etc. Levi mutatione lego cum praecipit, ut lectio, si non certa, saltem probabilis 0543B sit.

Ibidem. Quod alieno jure servemus, etc. Charitas enim e divino praecepto proximo debetur.

Ibidem. At cum ab eodem hujus devotionis invitatione inhabitari, etc. Hoc est, cum a Deo fervore charitatis invitati, inhabitari coeperimus. Charitas est recta voluntas igne quodam sancti Spiritus, a quo est, et ad quem refertur, incensa, uti habet Prosper Aquitan. de Vit. contemplat., cap. 13. Devotionem autem fervorem bonae voluntatis definit Joannes Cassin. in Collation.

Ibidem. Quod ejus est, fit pro partibus nostris, etc. Lego fit pro partibus nostrum.

Ibidem. Ne admonitione pietati, etc. Distingue, ne admonitione, pietati aliquid derogetur; proximum enim amare est se ipsum amare, et illum odio habere perinde est, ac si se ipsum oderit.

Ibidem. Pateremur reverentiam veritatis, etc., archetypi: homo enim ad imaginem Dei. Infra imaginemque 0543C Dei dignissime venerando, declaremus, quid ipsi veritati debeamus, hoc est archetypo.

Ibidem. Pateremur reverentiam veritatis; in ea quae res conditione dimissa, etc. Lege, et distingue, veritatis, in eaque res, etc.

Pag. 26. Si inclyti cujusdam Regis hominis tamen vultus quivis, interpunge: si inclyti cujusdam Regis, hominis tamen vultus, quivis.

Ibidem. Quem solum veretur, quidquid in virtutibus naturae a regibus ipsis quoque metuitur? legendum censeo, quem non solum veretur, quidquid a virtutibus naturae, sed a regibus ipsis, etc., gradatur a minore ad majus. Si Regis imago, qui homo est, tantam venerationem exigit; quanto magis Dei, qui supra praecipua naturae, et supra reges naturae vitutibus minores. Virtutes naturae intelligi quidquid eminet in natura, coelum nempe, terram, astra, sidera. Laertius in Zenone, Ἀρετὴ δὲ τοι ἡ μεν τις κοινῶς παντὶ τελείωσις: Virtus autem alias est communiter uniuscujusque perfectio 185. Plato, lib. V de Legib. 851, τὸ νὺν δὴ 0543D λεγόμενον φαυλότητός τε καὶ ἀρετῆς χώρας: Quod modo dictum est de infelicitate et virtute regionis. Ista autem Deum ut Creatorem verentur, et ejus jussui parere certum est.

Ibidem. Ne sub sono nominis committatur regula veritatis, etc. Id est ne praevaricetur contra veritatem, et obnoxius fiat mendacio. Ne committatur contra regulam veritatis. Commissa stipulatio dicitur jurisconsultis, cum placito non statur, ut necesse sit, vel ex stipulatione praestare id quod interest, vel eam quantitatem, quae vice ejus sit quod interest, in stipulatione comprehensa, ut in L. Si pact. 14; cod Justinian. de Pactis. Quod in L. 9: Si quis cautioni non obt. est, non committitur stipulatio, in Graeco redditur οὐκ ἐνέχεται: non tenetur, scilicet, ut qui promisit, non possit conveniri apud Judicem, quod non commiserit contra factum in stipulatione promissum. Eadem forma sub titulo: Bem. rat. hab. in 0544A latino legitur, stipulatio committitur, in Graeco est βεβαιοῦται ἡ ἐπερώτησις, stipulatio confirmatur, id est ex ea agi potest, quod praevaricatum sit contra conventa. Sic poenam committere est facto suo poenae fieri obnoxium, cum non committitur poena, poenae vi non subjacere. βεβαιοῦται ἡ ποινὴ: confirmatur poena vertunt Graeci illud committitur poena in dict. L. 9, § 1, Si qui caut. non obtemp., id est ea culpa admissa est, quam poena consequatur; nam reus fit poenae, qui in praeceptum commisit. In L. 2 Cod. Theodos., de Suscept. praepos. lib. XII, habetur: Ne legem commissi incurrat, hoc est ne incidat in poenam, quam imposuit lex tale quid committentibus: atque ideo non inscite Turneb. Advers. lib. XXVIII, cap. 46, docuit, commissum piaculum dici, cum id patratum est, cujus causa piaculum dandum est.

Pag. 27. Ideo nudus, quia voluntas ejus est turpitudo, etc.; impudentis enim est denudare pudenda, quae tecta voluit honestas. Lepidissime quamvis alio sensu, 0544B in altercatione Hadriani cum Epicteto, interroganti ipsi quare Venus nuda pingeretur, respondet:

Nuda Venus picta, nudi pinguntur Amores,
Quibus nuda placet, nudos dimittat oportet.

Ibidem. Quia inlicitis ardoribus semper conjunctus est gladius, etc. vis et furor.

Ibidem. Hic Joseph mulieri flagitat esse violentum, quem etiam, dum denudat, esse non invenit impudicum, etc. Distorta sunt ista, nec ad rectam verborum structuram, quam exquirere sine libris haud facile mihi. Dicam quae credam meliora. Hic Joseph, indeclinabile pro Josephum muliebris agitat violentia, quem etiam, dum denudat, non invenit impudicum.

Ibidem. Hic Synagogam expugnavit, cum sua illi arma concedit, etc. Puto respicere ad historiam, quae narratur Numer. cap. XXV, tum ad eam, quae Judic. recensetur cap. XX et XXI.

Ibidem. Pejusque blanditur, quam furit, etc. Dum 0544C amorem obsequentem quis habet, zelotypia et mancipatu amatae tenetur rem familiarem, ut veneri suae satisfiat, pessumdat; immo se negligit et existimationem sui. At sine parili amore, qui cordis angores, qui animi cruciatus, qualis a semetipso externatio, quis furor? Zeno autem in blanditiis amoris pejus esse concludit, quia si non legitimus, offensio Dei accenditur quae prae omnibus cavenda.

Ibidem. In ipso fructu suo etiam ipse se odit, etc. Fructus amoris est amor mutuus, in quo nemo se odit, et cujus neminem poenitet; de quo vide pulcherrimam disputationem Ficini in Convivium, orat. II, cap. 8, et orat. V, cap. 9. At post fruitionem rei amatae poenitudo venit. Petron. Afran.

Foeda est in coitu, et brevis voluptas,
Et taedet Veneris statim peractae.

Aristenaet. lib. I, ep. 21, ἐλπιζόμενος ὁ γάμος, ἡδὺς εὔχαρις, καὶ λίαν εὐκταῖος· γέγονε, περιεφρονήθη: Speratus coitus dulcis, gratus, optandus: ubi potitus es, 0544D contemptus venit. Itaque potius legendum, in ipso fruitu sui, in ipsa fruitione et voluptate. Schol. antiqua in Terentium Heautonti. actu I, scena 1, apud Vossium, frui proprie est delectationem capere ex usu; a fruor est fruiscor et fruniscor.

Pag. 28. Hominum mentes capit, et decipit, sic cupido vocari coepit, etc. Paronomasiam captavit in verbis capio, et cupio.

Ibidem. Numerifero semper vicissitudinis delectamento, etc. Procul dubio verbum hoc numeriferum mirificum est; quid enim? an quia aliquando numerus pro corpore, aut corporis parte praecipua, ut in illo Sallustii Catil., 19. C. Manlius ex suo numero legatos mittit, et in Horatii epist II, 27, Nos numerus sumus, intelligere debeamus adducentem secum siderum, aut totam, aut praecipuam partem? Apertius fuisset, dixisse numeroso, qualiter in Plinio varietas numeroso, lib. IX, cap. 17, scilicet multiplici mutatione. 0545A Martianus Capella, lib. IX, dixit astriferum.

Nec cura astriferi te stimulant thalami.

Ibidem. Tu eum breviatum paulisper, etc. Breviatum, imminutum: breviare est minorem facere. Quintil. lib. I, cap. 9. Versus primo solvere, mox mutatis verbis interpretari, tum paraphrasi audacius vertere, qua et breviare quaedam, et exornare salvo poetae sensu permittitur. In novo Testament., Matth. cap. XXIV, num. 22, et Marci cap. XIII, num. 20, vulgatus interpres, breviabuntur dies illi, Graece κολοβωθήσονται: quod non tantum mutilationi convenit quam imminutioni, ut docent Grammatici.

Ibidem. Tu populi coelestis animam tenes, etc. Ac si diceret, tu refers in terram paradisi consortum qualitates, in quantum ornas pacem, etc.

Pag. 29. Tu martyres gloriosos a confessione, etc. In hoc commatio de charitate erga Deum loquitur, quae alias pietas dicitur: dicta prius spectant ad charitatem erga proximum. Habuit a D. Paulo ad Roman. 0545B cap. VIII, qui charitatem vocat, sicut et D. Matth. cap XXIV: Abundabit iniquitas, et frigescet charitas multorum. Mox redit ad charitatem erga proximum, more suo, re diversa, non diversa nomine confundens.

Ibidem. Recte Deus diceris, quia Trinitatis, etc. Clem. Alex. Strom. 4, sig. ἀγάπη τοίνυν καὶ ὁ Θεὸς εἴρηται, ἀγαθὸς ὤν: Charitas ergo et Deus dicitur, cum sit bonus.