Fr. Balduinus Reverendo Viro D. Joanni Lentallerio, Antistiti Aquiscinctensi, S.

1103D

Cum hisce diebus in hac urbe Irenaeus, qualis ab Erasmo primum editus fuit, recusus esset, dolui non 1104D praemonitum fuisse Librarium, ut bona illa Irenaei Graeci pars, quae in libris Epiphanii integra exstat, simul ederetur. Sic enim multo melior antiquissimus hic Ecclesiae Christianae Scriptor in hominum manus 1105A venisset, tametsi reliqua pars ejusdem generis etiamnum desideraretur. Jam autem (ut hoc tempore ad lectionem atque recognitionem religiosae antiquitatis Ecclesiasticae multorum studia revocantur, ac, si saperent multi, plures revocarentur) cum ageretur de recudendo quoque Optato Afro, qui olim mendosissimus in Germania editus fuit, etsi me Librarius appellarit, qui suspicabatur me lubenter dare hisce Scriptoribus Ecclesiasticis quantulumcumque temporis possum civilibus legum studiis detrahere; tamen magis festinabat, quam ut conquiri omnia auxilia possent, quae Optatum in integrum restituerent. Itaque respondi, hunc Scriptorem quidem dignissimum esse, qui diligentius recognosceretur, sed me hoc tempore tantum conferre posse sexcentorum in 1105B eo locorum emendationem: cujus quidem maximam partem repetii ex manuscripto exemplari, quod mihi utendum aliquando dedit vir doctissimus Claudius Espencaeus theologus Parisiensis. Etsi autem non nescirem non multo pauciores superesse locos, qui magna mendi suspicione laborant, sed sanari sine auxilio veteris libri, vix ac ne vix quidem possent: et propterea Optatum optimum maximum dare, sicuti optabam, non possem: tamen interea non recusavi multo meliorem, quam hactenus fuit, edi, potius quam, qualis antea plane inquinatus fuerat, idem recuderetur. Speraveram quidem certe accessurum alterum emendationis praesidium ex codice Joannis Tilii episcopi Briocensis ut veterum librorum, sic antiquitatum Ecclesiasticarum studiosissimi. Sed quod 1105C jam propter absentiam doctissimi Antistitis praestari non potuit, altera forte editio postea praestabit.

Equidem dissimulare nec possum nec volo singulari quadam observantia me affici erga Africanos veteris Ecclesiae doctores, quos de ea tam praeclare meritos, et quidem, aliis veluti deficientibus Scriptoribus Latinis, tam illi fideliter fortiterque succenturiatos esse sentio. Memini cum ante aliquot annos Minucium ederem, quem cum Tertulliano, Cypriano, Arnobio conferebam, laudasse me propterea, fecundam illam felicemque Africam, quae ut semper (sic enim eo tempore scripsi) aliquid novi 112 proferre olim dicebatur, sic etiam religionis nostrae vindices et patronos doctissimos acerrimosque protulit. Nam et ex ea prodibant hostes minime ignavi. Quale Ecclesiae 1105D bellum indixerit, quantumque incendium accenderit unus Donatus Numida, testes sunt flammae factionis Donatianae. Quid futurum erat, si ad eas exstinguendas eadem regio non emisisset vel Optatum nostrum in Numidia Milevitanum Episcopum, vel ipsum paulo post Augustinum: illa dico duo lumina Ecclesiae, et adversus hostes pietatis duo fulmina sanctissimi belli? Magnum profecto religionis praesidium fuit Milevitanum Concilium, cui et Augustinus interfuit. Sed paulo ante Ecclesia Milevitana dederat Ecclesiae Catholicae magnum subsidium, cum adversus vim et insidias Donatistarum suum Optatum dedit. Ac multos quidem iis temporibus in Africa fuisse Optatos legimus, valde alioqui dissimiles. Nam 1106A et Augustinus in libris contra Parmenianum, ut meminit nostri Optati, sic et alterius cujusdam, qui Donatum sequebatur: utque in Bagaiensi conventu Donatistarum, inter eorum antistites nominatur quidam Optatus: sic in Cirtensi synodo Catholicorum cum ipso quoque Augustino celebratur alius Optatus bonarum partium patronus. Et vero Augustinus librum de Unitate Trinitatis contra Felicianum Arianum scripsit ad Optatum, quem etiam vocat filium dilectissimum.

Alius ergo fuit Noster, et multo senior. Sed neque quidquam habuit commune cum ille Optato Gildoniano, cujus frequenter meminit Augustinus. Ac ne quidem eumdem fuisse illum puto, quem Athanasius 1106B laudat, et in Tyria synodo defensorem suum fuisse significat; nam Aegyptium episcopum fuisse ait. Quo tempore noster floruerit, liquet, cum Siricium episcopum Romanum appellat suum socium. Hieronymus testis est hos eum libros scripsisse imperantibus Valente et Valentiniano. Potuisset dicere, Theodosio: multum autem interest scire, quo quis tempore aliquid scripserit, praesertim ubi de controversiis ecclesiasticis quaeritur. Parmenianum, quem oppugnat Optatus, fuisse successorem, non illius Donati Casensis, qui Caecilianum vexare coepit, sed alterius non minus insani Donati Carthaginensis, qui successerat illi Majorino, quem prior Donatus, ut Caecilianum percelleret, ordinaverat episcopum Cathaginensem, ex Augustino didicimus. Parmeniani autem 1106C epistolam, cui respondet Optatus, scriptam fuisse ad Ticonium hominem eruditum et eloquentem, qui non satis alioqui Donatista esse videbatur, idem Augustinus significat: qui et postea adversus eam Parmeniani epistolam libros tres scripsit. Optatum vero nostrum scripsisse libros sex ait Hieronymus: scio circumferri quemdam septimum; sed ipse Optatus non obscure profitetur non nisi sex abs se esse scriptos: ubi et singulorum argumentum non ineleganter praemonstrat. Pollicetur sese adjecturum quaedam acta; sed hanc appendicem non invenio. Libri primi praecipua quoque capita Augustinus perstrinxit libro primo contra Parmenianum. Legant qui volunt (inquit) quae narrat, et quibus documentis quam multa persuadeat, venerabilis memoriae Mile vitanus episcopus Catholicae 1106D communionis Optatus sive de Lucilla pecuniosissima tunc et factiosissima foemina, quam pro Ecclesiae disciplina S. Caecilianus adhuc diaconus laeserat: vel de caeteris factionis ejus consortibus, sive furibus ecclesiastici argenti; sive ad episcopatum se non pervenisse dolentibus, et sibi praelatum Caecilianum insidiis, quibus poterant, insectantibus; sive de Numidis episcopis, quos ista factio convocaverat ad perniciem Caeciliani, ut eo deposito alter ordinaretur. Haec ille. Quae tanto lubentius nunc recitavi, quia in iis dicatur noster Optatus communionis Catholicae. Ergo licet ad Cypriani et eorum, qui illi suffragati aliquando sunt, sententiam de baptismo haereticorum videatur accessisse, quam postea Augustinus et damnavit, 1107A et damnandam esse ostendit: tamen permansit in Catholica, in qua et Cyprianus, Ecclesia. Non enim Veteres aut leviter aut facile (quod nunc nimis temere et morose atque odiose, ne dicam calumniose, plerumque fit) alicui aut inurebant, aut aspergebant haereseos atram et gravem notam, ut aliquem statim abdicarent Ecclesiae communione.

Non dicam Optatum locos sacrae Scripturae aut valde apposite semper allegare, aut numquam inflectere vel detorquere. Fatebor potius iis persaepe abuti imperite. Vetus est illud: bene dicit, sed non bene probat. Sic sententia vera manebit, tametsi ad eam confirmandam falsa interdum adhibeatur probatio. Nihil aut putidius aut ineptius dici potuit, quam quod Parmenianus ad reprobandum Catholicorum baptismum 1107B allegabat illud Davidis: oleum peccatoris non unget caput meum. Nihil erat facilius, quam loco inspecto et prolata interpretatione vera tam insulsam indocti nugatoris fatuitatem irridendo refellere. Quasi tamen ad rem aliquid dixisset, sudat Optatus, et frustra se torquet, ut excudat aliquod responsum: idque dat quod et non minus abs Davide est alienum. Fuerit sane illa infelicium temporum misera caligo: et nostrae aetati, si plus illi affulserit lucis, gratulemur. Interea tamen, qui recti judicii sunt, agnoscere in hoc scriptore possunt, quod et in aliis Afris Scriptoribus admiramur, vehemens, acre, densum et nervosum sive dicendi sive disputandi genus, praesertim si in personam agendum sit. Scriptorem quidem certe hunc oportet propter bonae et sincerae in narrationibus 1107C fidei opinionem, magnae auctoritatis statim fuisse, cum etiam ipsi Donatistae, quos alioqui acerrime insectatur, vicisse se putarent, si ejus testimonio uti aliquando possent. Sic enim quod fingebant atque fabulabantur de suo Donato absoluto et Caeciliano damnato, conati sunt (tametsi id facerent non minus impudenti, quam perfidiosa calumnia) Optati nostri verbis captiose confirmare. Itaque (inquit Augustinus in breviculo collationum cum Donatistis) velut aliquid validissimum prolaturi, petierunt Optatum legi: quod et antea petierant: et lectus est locus Optati, quem Donatistae praetexebant. De ejus sententia quaestio fuit. Catholici non tam admirantes, quam irridentes insaniam adversariorum, rogarunt ut integer Optatus legeretur, qui unus Donatistarum 1107D mendacia apertissime refellere poterat. Sic hujus unius Scriptoris testimonio definita lis illa fuit. Oportet (iterum dico) magnum et maximae auctoritatis dignitatisque testem fuisse, quem Donatistae (qui nihil non alioqui audebant) non ausi sunt recusare, cum tamen ab eo jugulari se sentirent: imo vero calumniae et falsi damnari maluerunt, quam ei fidem non habere videri. Equidem non instituo pluribus verbis exponere quantum utilitatis ex hisce Optati libris ad Ecclesiam redire possit. Sed illud modo dico: tametsi sola in iis historia surgentis atque invalescentis Donatianae sectae factionisque exstaret, valde eos non modo olim fuisse, sed etiamnum esse utiles reipublicae christianae. Et vero si qua est historia, quam 1108A hac tempestate imprimis optare debeamus a multis legi atque 113 cognosci, haec profecto una est, in qua et hujus temporis intemperiem prope depictam, et eorum certaminum, quibus orbis noster concutitur, effigiem vivis coloribus expressam esse dixeris. Nolo nunc comparationem pertexere: quod non modo facere non possem sine odiosa invidia, sed ne quidem sine acerbissimo dolore. Et fortasse interest nominis christiani foeda illa opprobria, qualia haec aetas videt, sempiterna oblivione potius sepeliri quam ad posteritatis memoriam transmitti. Sed illa licet nunc supprimantur, tamen nescio quomodo et exstare et legi videntur in actis Donatistarum, totaque eorum terribili tragoedia, quae abs scintilla vel fumo nescio cujus ambitiosae contentionis, in eas flammas exarsit, quae 1108B non modo Africam universam pervaserunt, et funestissimo schismate permiscuerunt, sed et orbem christianum incendio longius grassante implicuerunt annis plusquam trecentis: nam et temporibus Gregorii pontificis Romani perdurasse cognoscimus ex illius epistolis. Vix autem in Africa utcumque quieverat Donatistarum rabies: et ecce altera Vandalorum Arianorum inundavit, qualem descripsit Victor Uticensis. Non fuero vates, si quae nostris temporibus impendeant, dixero. Jam enim et oculis cernuntur, et manibus tenentur. Sed quid ingratus orbis terrarum etiam mereatur, non ignoras. Itaque et te, cujus pios gemitus nuper audivi, in hac editione appellare volui, et ad te referre hoc testimonium meae erga te observantiae. Memini enim, nec umquam obliviscar, 1108C cum superioribus diebus, auctore te, dixissem de jure civili in nova Schola Belgica, conversum inter nos esse sermonem ad recordationem veteris historiae Ecclesiasticae, deque hisce litteris studiisque idem tibi, quod mihi, visum fuisse. Fecit hoc profecto non tam vel patria, vel educatio, vel amicitia communis, quam similis quaedam cura reipublicae. Vale.

Lutetiae, Kalendis Septembris.