343 Historia Carthaginensis Collationis.

1447A Dicturus de nobilissima Catholicorum cum Donatistis Collatione Carthaginensi, paulo altius rem repetam ex veteri memoria Ecclesiae Africanae. Nam et in Carthaginensibus conciliis indicandis varie abs doctissimis etiam viris peccatur, hanc Ecclesiasticae historiae partem paulo negligentius exponentibus.

Balsamon Graecus interpres Nomocanonis, annotat, primum post apostolorum tempora concilium fuisse illud Carthaginense, cui Cyprianus praefuit, cum quaereretur de Baptismo haereticorum. Sed id non minus inepte dicitur, quam quod consarcinatores Latinae farraginis conciliorum, et Magdeburgenses exscriptores Centuriarum historiae Ecclesiasticae, aiunt primum concilium Carthaginense fuisse illam Donatistarum synodum, in qua Caecilianus Carthaginensis 1447B absens damnatus est. Si quaeratur primum post apostolorum tempora concilium, dicerem potius fuisse illam Caesariensem in Palaestina synodum, quae de Pachatis die disputavit tempore Commodi imperatoris sicuti et paulo post Romae, et in Gallia, et in Achaia, et in Arabia synodos propterea convenisse testis est Eusebius lib. V, cap. 23, et lib. VI, cap. 36 et 37. Deinde ante Cyprianum alia fuit synodus Carthaginensis de Baptismo haereticorum. Cyprianus ad Jubaianum, Multi (inquit) jam anni sunt et longa aetas, ex quo sub Agrippino bonae memoriae viro, convenientes in unum episcopi plurimi hoc statuerunt, etc. Augustinus tamen lib. IV de Baptis., c. 6, non multis, sed paucis annis ante Cyprianum hoc accidisse ait: ut intelligamus non adeo multis ante annis id factum esse. Sed neque unum ea de re 1447C Cypriani tempore concilium Carthaginense fuit: imo vero tria fuisse, indicat Cyprianus ad Jubaianum. Quod autem ex iis celeberrimum est, quo et Donatistae potissimum abutebantur, olim etiam quidam dixerunt falsum et fictum esse: neque ab eorum opinione omnino alienum sese esse Augustinus aliquando significavit lib. I contra Crescon. cap. 32. Sed tamen in epist. 48, ingenue agnoscit, et ex ipso stylo liquere fatetur, confictum non esse. Caeterum si in Cypriani temporibus praedicanda est aliqua synodus Africana sive Carthaginensis, illa potius laudanda esset, quam Cyprianus lib. IV, epist. 8, narrat convenisse adversus eos, qui circumcisionis exemplo abutentes, nolebant infantes baptizari ante 1447D octavum diem. Sed et illi Africani episcopi, qui cum Cypriano conjuncti scripsere ad Cornelium papam Romanum de pace lapsis poenitentibus danda, laudabilis synodi Carthaginensis adversus Novatum eo tempore speciem edidere, sicuti et eodem tempore quamdam Romanam synodum, cui Afri quoque interfuerint, idem definiisse, testis est Eusebius libro 1448A sexto capite 43. Operae pretium autem est, priusquam ad Donatistas descendamus, aliquid etiam dicere de Novatianis. Nam et his illi veluti successere, et inter eos similia multa fuerunt, et multi etiam olim doctissimi homines hic multa confuderunt, quae discernenda sunt. Adeo Africanae historiae Ecclesiasticae, quae meliori memoria dignissima est, perturbatio magna est. Sic Epiphanius et Theodoretus aiunt Donatistas fuisse Novatianae haereseos: imo quod de Donatistis proprie dicendum erat imperite ad Novatianos refert Epiphanius, cum hos ait Romae appellatos esse Montenses. Certe licet in anabaptismo convenirent, tamen in caeremoniis baptismi non conveniebant. Utebantur etiam chrismate Donatistae, non utebantur Novatiani: neque 1448B poenitentiae adversarii erant Donatistae, ut Novatiani, neque secundas, ut hi, nuptias damnabant. Saltem ipse Cresconius Donatista cum negaret sese haereticum esse, et haereticos enumeraret, cum quibus nihil haberet commune, Novatianos etiam commemorat: neque Augustinus, cum ei respondit, aliquam Novatianae haereseos notam ei inurit, lib. II contra Cresconium cap. 3. Habuit tamen Novatianum schisma similia multa cum schismate Donatistarum: sed Novatiani non ita crudeliter grassati sunt, et in Italia atque Oriente regnarunt potius quam in Africa.

Ut autem quidam olim temere confundebant Donatum Numidam cum Donato Carthaginensi, sic etiam multi Novatum cum Novatiano. Certe Theodoretus de Fab. haeretic. scribit de Novato, quae de Novatiano potius scribenda erant, et Epiphanius ait 1448C Novatum fuisse Romae tempore persecutionis, cum id potius dicendum videatur de Novatiano. Denique et Zonaras Novatum haeresiarcham dicit fuisse Romanae Ecclesiae presbyterum, eodem errore. Sed qui Cyprianum, vel etiam Hieronymum in Catal. vel Paciani epistolas nuper editas legerunt, facile animadvertunt quid Novato, quid Novatiano proprio adscribendum sit: et tanto propterea magis miror auctores Centuriarum historiae ecclesiasticae scripsisse Novatianum a Novato creatum fuisse diaconum Carthaginensem invito Cypriano. Felicissimum potius dicere debuerant. Sane Novatus Cypriani episcopi Carthaginensis presbyter fuit: qui cum in Italiam venisset, Novatianum Romanum presbyterum 344 1448D veluti antipapam Romae creari curavit; cum electionem Cornelii, quam impedire non potuerat, legitimam non esse cavillaretur: sicuti Donatus Numida, cum Caeciliani episcopi Carthaginensis ordinationem accusaret, Majorinum, cui Donatus alter successit ordinari curavit, ut testis est August. in lib. de Haeres. qui etiam propterea adjicit eum in urbe Carthaginensi 1449A primum erexisse altare contra altare: sicuti Cyprianus simili formula usus antea dixerat Novatianos idem fecisse, sed Romae. Atque hoc illud est schismatis summum malum, quod ut in Donatistis, sic et antea in Novatianis accusatum est, magis quam haereseos crimen. Certe Dionysius Alexandrinus scribens ad Novatianum, eumque sui officii admonens, ait, eum quidvis facere debuisse, potius quam Ecclesiam schismate scindere: neque tam idololatriam, quam schisma fugere debuisse, quia cum hanc fugit, sibi tantum cavet: cum vero illud, universae Ecclesiae consulit. Testis est Hieronymus in Catal. Et vero Novatiani, si schismatis rei non fuissent, suae de lapsis deque haereticorum baptismo opinionis novum et insolens exemplum non esse 1449B dicere fortasse potuissent. Quid enim? Ipse Cyprianus in epistola ad Antonianum scribit, apud suos (ut ait) antecessores in sua provincia quosdam episcopos non putavisse dandam pacem moechis, et in totum clausisse contra adulteria locum poenitentiae. Quid vero ut eos utcumque excuset, adjicit? Sed tamen, inquit, a coepiscoporum suorum collegio non recesserunt, neque catholicae Ecclesiae unitatem vel duritiae vel censurae suae obstinatione ruperunt. Atque id quidem etiam Augustinus Cypriano subscribens diligenter observavit epist. 48. Omitto quod ipse Tertullianus jam olim videatur in lib. de Pudicit. acerrime defendisse, quod hic Cyprianus ait quosdam ante se episcopos putavisse. Sed Tertullianus Ecclesiae unitatem rupit, vel duritiae, vel censurae suae 1449C obstinatione.

Porro quod Novatiani baptizatos in Ecclesia, quam ut pollutam accusabant, et a qua tamquam profana desciverant, non habebant pro baptizatis, proptereaque rebaptizabant: faciebant quod haereticos antea ausos non esse, indicat Cyprian. in epist. ad Jub. et ad Pomp., et Aug. l. III de Bapt., cap. 10. Sed tamen principio quodam nitebantur, quod plerique in Africa Catholici sequebantur, et Africanis (ut dixi) quibusdam conciliis confirmatum esse videbatur. Ergo ut Novatus baptismum abs Cypriano administratum non habebat ratum: sic neque Cyprianus eum, cujus minister fuisset Novatus aut Novatianus. Caeterum hoc interfuit, quod Cyprianus ab iis, qui baptismum non esse iterandum credebant, 1449D sic dissensit, ut tamen propterea non refugerit eorum communionem, neque unitatis vinculum ruperit, neque alicujus schismatis auctor fuerit. Ergo Augustinus Cypriani quidem errorem de baptismo reprehendit, sed laudat illam unitatis charitatem, qua peccatum cooperiri ait, et rebaptizantes tempore Cypriani, nec tamen ab unitatis (ut loquitur) compagine recedentes profitetur eadem dilectione pacis ad veniam pertinere, qua Cyprianus ipse tolerabat admissos in Ecclesiam sine alio quam haereticorum baptismo: ut quemadmodum propter unitatis custodiam (sic enim loquitur) Cyprianus ignoscebat iis, quos alioqui in baptismo non iterando errare putabat: sic Cypriano revera erranti in baptismo iterando, 1450A ignosceretur propter eamdem unitatis, in qua nihilominus mansit, charitatem. Novatianis vero schismaticis, qui hoc errore imbuti ab Ecclesia defecerant, non ignosceretur, et multo minus Donatistis. Nam et horum quam illorum opinio, quamvis similis esset, minus excusationis habebat: quia Donatistae non ignorabant in concilio oecumenico errorem illius Africani concilii, quod Novatiani obtendere potuissent, fuisse damnatum. Inter tempora Novati et Donati Sabellius Afer et veluti medius majus aliquid audet, et Ecclesiae caput ipsum, hoc est Christum ipsum petit, quem non nisi hominem esse clamitabat: atque ut Trinitatis mysterium tolleret, non modo unicam divinitatis οὐσίαν, sed etiam hypostasin unicam esse contendit: et haec, Pater, 1450B Filius, Spiritus Sanctus, non personas, sed voces et verba esse docuit. Denique repetiit quod eodem tempore Paulus Samosatenus antistes Antiochenus inculcabat. Capitalis fuit haec haeresis, sed Africanam Ecclesiam minus perturbavit quam factio Donati: et quia Paulus Samosatenus in Antiochena synodo statim damnatus fuit, Afri Catholici non putarunt esse necesse ut ad Sabellium damnandum cogerent novum concilium: et vero Sabellianismus late in Africa grassatus esse non videtur. Saltem Sabellii non minus quam Praxeae aut Marcionis, non solum vitia, sed et nomina Africanis provinciis prope ignota suo tempore fuisse Optatus lib. I scribit. Praetereo quod Calvinus in sua Institut. scribit Sabellium post Arium fuisse. Constat enim Sabellium 1450C mortuum esse priusquam natus esset Arius. Sed novum non est doctissimos etiam viros in Africanae Ecclesiae historia inscite peregrinari.

Sabellium Pentapolis emiserat: et ecce paulo post in vicina Aegypto Arius, ex Numidia vero (altero Africae extremo) Donatus majores dant turbas, ille in Alexandrina, hic in Carthag. Ecclesia. Et quidem ut Optat. l. III de Donato agens ait, in Africa de scintilla conflatum esse incendium: sic et Euseb. l. II de Vita Constant., quemadmodum ex modica scintilla ingens ignis accenditur, Arianum incendium pervasisse ipsam quoque Libyam. Sed de Donatiana tragoedia nunc tantum quaerimus, quae et prior fuit, et minus subtilis. Originem et veluti protasim diligenter exponit Optat. l. I, ex quo etiam August. 1450D hanc historiam repetere nos jubet l. I contra Parm. c. 3, ut et quaedam in Optati libris desiderantur, quae ex Augustino repetenda sunt.

Ac quidem imprimis observo, quod Augustinus scribit lib. VII de Bapt. cap. 7, post Cypriani passionem annis quadraginta factam esse illam codicum in Africa traditionem, cujus quaestio Donatiani schismatis prima veluti si non causa, at certe occasio fuisse dicitur. Idem August., lib. III contra Crescon. cap. 27, indicat imp. Diocletianum VIII et Maximianum VII Consules fuisse, cum edixerunt, ut Christianorum libri flammis abolerentur. Describit Eusebius lib. VIII tragoediam postremae illius persecutionis. Sed de Africa tantum ait innumerabilem in ea fuisse 1451A martyrum multitudinem. Thermas Maximiani in urbe Carthaginensi illo tempore exstructas fuisse ait, ut et Diocletiano Romae aliae exstruebantur, quibus attollendis serviebant multa millia Christianorum, veluti ad metalla damnatorum. Sed nunc quaeritur de Christianis in Africa lapsis, et codicum sacrosanctorum traditionis reis, deque Ecclesiae Carthaginensis statu et conditione. Ac quidem Optatus narrat quoddam tunc fuisse concilium Cirtense, quod reos illos utcumque absolvit, cum etiam iidem essent prope judices, qui et rei. Factum id est in Numidia, cujus erat Cirta urbs nobilissima et potentissima, quondam (ut ait Mela) domus regum Jubae et Syphacis, et postea colonia Romanorum, quam 345 Plinius ait vocatam esse Siteranorum: olim 1451B etiam caput regni Masaesulorum, ut scribit Livius lib. XXX. Porro illius de quo nunc loquor concilii Cirtensis annum eumdem fuisse indicat Augustinus, cum eosdem, quos dixi, consules nominat. Praeerat Secundus Tigisitanus Numidiae primas. Iidem vero qui Cirtae convenerant, postea cum aliquot aliis ejusdem generis in urbe Carthaginensi conveniunt: et quam in Cirtensi conventu fuerant molles et indulgentes, tam in hoc Carthaginensi severi videri voluerunt: Caecilianumque Carthaginensem episcopum, quem vel traditionis reum faciebant, vel a traditore ordinatum esse clamitabant, inauditum et absentem damnant, atque abdicare jubent: creant vero quemdam Majorinum, quem illi opponant. Augustinus in Brevic. hoc concilium Carthaginense 1451C contra Caecilianum fuisse episcoporum septuaginta narrat; sed injustum et iniquum: cujus etiam contra Caecilianum sententia postea rescissa fuit. Itaque dixi indignum fuisse, quod Magdeburgenses in suis Centuriis referrent inter concilia Ecclesiastica, et fingerent primum fuisse Carthaginense. Hoc autem illud fuit, quod (ut narrat Augustinus in Brevic.) postea Donatistae in Collatione Carthaginensi, de qua dicturi sumus, potissimum laudabant, sed sine die et consule, ut primum esse videretur, in quo de traditione judicassent: quia opponebatur Cirtense, in quo fuerant indulgentiores. Sed quod sive prius sive posterius sibi jus dixerant, idem profecto jus aliis in eadem causa dicere debebant: neque erant ferendi: qui quod in aliis crimen ne convictum quidem, 1451D tam acerbe vindicabant, in seipsis etiam confessis impune esse volebant. Caeterum Carthaginense illud fuisse Cirtensi posterius indicat Optatus lib. I, cum ait, Non post longum tempus Carthaginem venisse, qui Cirtae antea convenerant, et simili phrasi utitur Augustinus contra Donat. post Collat. cap. 33. Caeterum eodem tempore oportet aliud fuisse multo majus Carthaginense concilium Donatistarum episcoporum, cum Augustinus, epist. 48, testetur ducentos et septuaginta (adeo statim crevit Donati factio) Carthaginem convenisse annis quadraginta ante Macariana tempora. Haec autem tempora fuisse tempora Constantis imperat. colligo ex libro tertio Optati. Si ergo retro numeremus annos quadraginta, intelligimus 1452A id factum esse antequam Constantinus rerum potiretur saltem in Italia aut Africa. Cum autem audio jam tum numerari ab Augustino Donatistas episcopos CCLXX in illo eorum concilio Carthaginensi, neque multo plures convenisse centum post annis ad Collationem contra Catholicos meminerim, ut postea dicam, suspicatus submendosum esse numerum in Augustino, praesertim cum vix credibile videatur tam multos tam cito fuisse antistites Donatistarum. Itaque suspicabar posse detrahi ducentos, ut septuaginta tantum relinquantur, quot diximus eo tempore convenisse contra Caecilianum: et fortasse crediderit aliquis idem fuisse concilium. Sed nihil hic temere audeo vel affirmare, vel mutare. Illud valde memorabile est, quod Augustinus adjicit in 1452B illo Carthaginensi tot Donatistarum concilio, post longam deliberationem dierum 75 decretum fuisse, ut traditoribus etiam non rebaptizatis communicaretur. Quod quidem magis convenit cum iis, quae in Cirtensi sua synodo decreverant, quam cum iis quae in Carthaginensi contra Caecilianum. Porro quid consecutum sit, cum Caeciliani causam ad Constantinum imperat. septem post annis Donatistae retulissent, et Constantinus modo judices episcopos Romae dedisset, modo deinde alios Arelati, et denique ipse, cum esset Mediolani, de ea judicasset, repetere oportet partim ex Optat., partim ex Aug. Nam in Optato desiderantur, quae de judicio Arelat. et Constant. sententia Mediolanensi, qua Caecilianus postremo absolutus est, suggerit Augustinus in epist. 1452C 162 et lib. III contra Crescon. cap. 71, ne quis alioqui ex Optato temere colligat, sic Constantinum rejecisse appellationem Donatistarum de Melchiadis sententia conquerentium, ut nullos praeterea dare judices voluerit: aut simpliciter tunc pronuntiarit a re bene judicata temere appellari, sicuti quidam tradidit. Imo vere sciamus Constantinum dedisse judices hujus appellationis, non quidem ipsum Arelatensem episcopum (quod temere putavit Calvinus, cum non observasset eum jam Romae cum Melchiade judicem fuisse), sed alios episcopos qui Arelati convenerant. Porro si quis roget de tempore, quo Donatistae non contenti suo Carthaginensi concilio appellarunt Constantinum: in Optati libro primo scriptum est, Constantino Iiii et Licinio III coss. 1452D Romae de hac causa judicatum esse ab iis, quos Constantinus primum judices dedit. Augustinus vero habet, factum id esse Constantino tertium et Luciano iterum consulibus. Non dubium est, Luciano mendose scriptum esse pro Licino: sed in Optato rursus mendose scriptum esse existimo Iiii pro III, et III pro II, sicuti in numeris facilis est lapsus librariorum. Ut autem magis probem, quod dixi, facit quod August. in lib. contra Donatistas post Collat. cap. 33, ait sequenti anno consules fuisse Volusianum et Anianum. Vivebat ergo etiamnum Diocletianus, sed jampridem abdicatus, cum primum ab Donatistis appellatus est Constantinus. Nam Diocletianus mortuus est Volusiano et Aniano coss. decimo 1453A anno post suum edictum de abolendis Christianorum libris. Ut autem toto illo decennio Donatus sui schismatis fundamenta jecit, sic novem post annis haec causa Constantinum etiam fatigavit: quem August. postremo narrat, cum ipse consul esset cum Crispo, litteras dedisse, quibus Donatistarum exsilium solvebat, et eorum furorem Deo relinquebat. Adeo Donatistarum factio coerceri reprimive non posse videbatur.

Porro tribus aut quatuor annis post datas illas nimium Donatistis indulgentes litteras, Constantinus adversus Arium, de quo reprimendo magis sollicitus erat, coegit Nicaenum concilium, cui etiam interfuisse ipsum Caecilianum acta indicant. Ac quidem cum ex Libya et Thebaide plures eo venissent, 1453B tamen ex Africa tota hunc solum adfuisse, affirmavit etiam in quinta synodo Benignus episcopus Heracleae, ut ejus synodi acta testantur. Caeterum Nicaeni Patres cum toti essent in Arianis refellendis, nescio quomodo Donatistas missos fecere. Neque tamen non aliquid de iis actum esse Nicaeae suspicor. Cur autem id suspicer, cum eorum neque Nicaeni canones, qui circumferuntur, neque acta, quae vulgo habentur, meminerint, multi fortasse mirabuntur. Sed in August. libris observavi, quod vulgo non observatur. Ut de Ecclesia, sic de Baptismo magna adversus Donatistas quaestio fuit. Hi enim Carthaginense concilium Cypriani opponebant, cum Baptismum adversariorum, quos judicabant alienos esse ab Ecclesia, ratum non habebant, et 1453C propterea in suo coetu eum iterabant: quod et Arianos fecisse testis est Ambrosius de Basil. traden. Quid Nicaenum concilium? In eo reprobatum fuisse quod placuerat Carthaginensi concilio Cypriani Augustinus saepe significat, cum Carthaginensi 346 huic concilio provinciali opponit concilium (ut vocat) plenarium totius orbis et universae Ecclesiae et omnium Gentium: quod quidem post Cypriani passionem, antequam ipse Augustinus natus esset, convenisse scribit lib. II de Baptis. cap. 9, sed de Nicaeno alias plura. Sed cum in Nicaeno concilio actum sit de Novatianis, et de lapsis, et illis facilius quam his poenitentibus venia data sit, tacite de Donatistis et eorum dogmate, rursus actum satis esse videtur. Nunc Donati historiam et veluti tragoediam persequamur.

1453D Primus, ut dixi, Donatistarum episcopus Carthaginensis, qui Caeciliano sese opposuit, et altare contra altare erexit, fuit Majorinus. Huic successit Donatus alter, qui hoc schisma valde confirmavit. Nam et multa eum scripsisse ad suam haeresim pertinentia, testatur Hieronymus in Catal. Sed et eodem tempore Vitellium Afrum hujus factionis acerrimum defensorem fuisse, Gennadius in suo Catalogo illustrium scriptorum testis est. Interea vero Catholicum aliquem scriptorem Donatistas refutasse non legi. Credo nostros (ut dixi) in Arianis refellendis totos fuisse. Ergo in Africa magis atque magis invalescebant Donatistae: et vero Donatus ille Carthaginensis 1454A eo evasit, ut non modo tamquam aliquis Hannibal imperatores Romanos superbe contemneret, sed et tamquam Deus aliquis a suis coleretur, et per ejus nomen, tamquam numen, juraretur: denique illi Deus de coelo respondisse crederetur. Testes sunt August. et Optatus. Sane tamen Hieronymus, in suo Chronico, hunc Donatum Carthagine tandem pulsum esse significat: licet mendosus videatur index temporis, ubi annis triginta floruisse significat: tyrannum fuisse Optatus notat. Itaque tali duce incitati Donatistae nil non audebant. Ac quidem Ariani alicujus sui Imp. Constantii aut Valentis praesidio armati, audebant in Catholicos saevire: Donatistae vero non modo non adjuvantibus, sed etiam reclamantibus principibus statim imitati 1454B sunt Arianorum saevitiam; cum tamen non nisi suorum Circumcellionum audacia et furore septi essent. Ipse imperator Constans ad eos coercendos in Africam aliquando misit Macarium, suum, praefectum qui severe animadvertit in Donatistas. Sed talis animadversio non potuit tollere insaniam, quae animos multorum occupaverat: et Catholici maluissent sine armis agi, et ratione atque disputatione discuti errorem, qui praecipites Donatistas agebat, ut Optatus satis significat. Caeterum Donatistarum audaciam tandem armavit Julianus Apostata, et iis basilicas restituit, quas Constantinus antea abstulerat. Testis est Augustinus l. II contra Petilianum, cap. 92, qui et saepe testatur, illum Apostatam propterea laudatum esse a Donatistis. Memorabile autem est, quod 1454C Honorius imp. edixit rescriptum, quod abs Juliano impetrarunt proposito programmate publicandum esse, ut Donatistarum desperatio fucata perfidia omnibus innotescat. lib. XXXVII C. Th. de haeret. Vellem exstaret etiamnum illud rescriptum. Sed qualecumque fuerit, Apostata fovebat quoscumque audiebat esse aut apostatas aut Ecclesiae hostes.

Ergo magis atque magis Donatistae insolescere coeperunt. Donato autem Carthaginensi successit Parmenianus, qui suam rursus sectam novis libellis propagavit atque confirmavit. Tum vero in Numidia excitatus tandem aliquis nostrorum est, qui illi responderet. Is fuit Optatus Milevitanus episcopus, qui testatur se illi rescribere et respondere, ut sit 1454D inter absentes quaedam veluti collatio. Ac multos quidem desiderasse, ut ad eruendam veritatem, partium conflictus haberetur. Sed Donatistas et accessum prohibuisse, et aditus interclusisse, et concessum vitasse, et colloquium denegasse. Itaque non nisi per litteras cum iis agi potuisse. (Parmeniani tractatum vocat Optatus quem refellit. Scripsit autem praeterea hic Parmenianus ad Tichonium epistolam, quam Augustinus tribus libris refutavit.)

Post Parmenianum Carthaginensis Donatistarum antistes fuit Primianus ille, qui abs suo Maximiano diacono, quem damnarat, accusatus effecit, ut Donatistae inter sese veluti committerentur, et novo schismate suum schisma distraherent, alteraque 1455A pars alteram veluti discerperet: ut et Arianos in plures sectas tandem dissectos fuisse accepimus. Ergo adversus Primianum in urbe Carthaginensi quadraginta tres Donatistae antistites convenerunt, qui suo eum praejudicio, ut ait Augustinus, praedamnarunt. Deinde alterum fuit Cubursussitanum plus quam centum ejus generis episcoporum concilium, qui Primianum magis damnarunt. Testis est Augustinus lib. V contra Crescon. cap. 6. Integram autem et solemnem ejus Concilii sententiam recitat in Psalm. XXXVI. Et quidem ipsum Maximianum in urbe Carthaginensi contra Primianum ab ejusdem erroris centum episcopis ordinatum esse August. ait in lib. de Haeres. Quo anno et consule factum id sit, minus liquet. Sed utcumque tamen conjicere licet, 1455B cum quidem paulo post secutum sit contrarium concilium Bagaitanum, idque convenisse uno anno ante mortem Theodosii, Aug. significet lib. III contra Crescon. c. 56. Fuit autem hoc Bagaitanum in Numidia concilium trecentorum et decem antistitum Donatistarum, qui resciderunt sententiam contra Primianum pro Maximiano latam, et illos centum qui non Donatistae, sed jam Maximianistae vocabantur, male judicasse pronunciarunt, et Primianum in integrum restituerunt. Formulam sententiae Bagaiensis recitat Augustinus lib. III contra Crescon. cap. 53. Est autem valde necesse, rem illam totam diligenter cognoscere. Nam et illud demum est, quo probat Augustinus Donatistas suo veluti gladio jugulatos esse: et in Collatione Carthaginensi propterea 1455C id illis imprimis objecit, et postea congressus in Mauritania cum Emerito, recitansque gesta Collationis, auditores valde est obtestatus, ut attente cognoscerent illam de Maximianistis historiam, quam et eo loco diligenter rursus exponit. Sane cum in collatione Carthaginensi Donatistarum veluti dux et signifer fuisse dicatur Primianus Carthaginensis eorum antistes; credo, eum ipsum esse quem defendit synodus Bagaitana. Nam et inter hanc atque illam collationem non nisi anni sexdecim intersunt. Postremo observandum est Donatistas, ut sui Bagaiensis concilii sententiam exsequerentur, Theodosianam de haereticis legem protulisse, cujus auctoritate, Maximianistas, tamquam haereticos expellerent aut coercerent. Atqui ea lex adversus omnes 1455D Donatistas, ut et reliquos haereticos lata erat. Verum cum ei non parerent Donatistae, Maximianistas tamen obnoxios esse volebant, ut etiam occuparent eorum basilicas. Ea lex erat, ut qui Ecclesiae catholicae non communicarent, nihil Ecclesiae nomine possiderent, sed potius unitati id restituerent, ut ait Augustinus tractatu sexto in Joannem, et libro II contra Petilian. Mitto alias Theod. leges in haereticos; quarum Aug. saepe meminit, et inter quas duae nobilissimae fuerunt duobus aut tribus annis ante Bagaitanum illud concilium latae. Prior, quae severissima est, lata Titiano et Symmacho coss. exstat in Cod. Justin. lib. III, C. de Apost. Altera lata 347 sequenti anno, hoc est, Arcadio II et Rufino coss. 1456A de multa decem librarum auri, exstat in cod. Theodos. Caeterum etsi vix ulla harum legum exsecutio esset, Donatistae tamen invidiose odioseque clamabant, sese injuste vexari, et suam causam non jure agi, sed vi opprimi. Ac quidem cum paulo post mortem Theodosii Gildo comes Africae, dux perduellium omnia misceret in Africa, ut suam tyrannidem stabiliret, praecipuus ejus satelles Optatus quidam latrociniis infamis, sic sese dedit partibus Donatistarum, ut Circumcellionum etiam furorem superare videretur, sicuti Augustinus hujus Optati Gildoniani saepe meminit. Sed ita agendo suam sectam magis atque magis infamabat, et (ut verbo Augustini utar) maculabat. Ergo Donatistae eo tempore potius usi sunt Petiliano, qui ex causidico factus eorum antistes 1456B Cirtensis, et deinde Caesariensis, acerrimus fuit suae factionis patronus. Sed bene habet: incidit in Augustinum, qui, quo anno mortuus est Theodosius, factus episcopus Hipponensis, fortis et assiduus Ecclesiae catholicae vindex fuit, et restitantes adversarios tandem pertraxit ad Collationem: quae optima esse visa est eorum convincendorum ratio.

((Sed priusquam de ea dicamus, aliquid rursus repetendum est de aliis Carthaginiensibus conciliis. Nam et video multa de iis tradi et falso et praepostere et confuse. Ac imprimis quidem falsum et fictum plane esse videtur, quod scriptores Centuriarum historiae Ecclesiasticae narrant concilium quoddam Carthaginense, quod vocant secundum, convenisse Valentiniano et Theodosio coss. Nam neque hi consules 1456C simul fuerunt, neque quisquam veterum meminit alicujus concilii Carthaginensis temporibus Theodosii magni, nisi illius, quod dixi fuisse Donatistarum. Quod vero adjiciunt, Caesario et Attico coss. concilium Carthaginense aliquod fuisse, minus repudio, quia Balsamon id indicat, sed cur tertium illud vocent, viderint. Certe falluntur, cum illi concilio ascribunt canones, qui potius alteri multo celebriori concilio Carthaginensi, quod aliquot post annis habitum est, adscribendi sunt, ut ex Photii Nomocanone intelligi potest. Repudiandum etiam est, quod fingunt de alio concilio Carthaginensi, quod quartum vocant, et duobus annis post superius, quod vocant tertium, hoc est Honorio IV et Eutychiano coss. convenisse narrant. Nam etsi Balsamon 1456D fateatur iis consulibus aliquid in Ecclesia Carthaginensi decretum fuisse de mittendis legatis ad imperatorem, tamen nescio unde repetuntur tam multi canones, qui huic concilio ascribuntur. Ut autem moleste fero multa fingi de hujus generis conciliis Carthaginensibus, sic miror praeteriri Carthaginensem cum Donatistis Collationem, quae in eorum historia imprimis commemoranda erat. Sed et paulo post coiit nobilissimum contra Pelagianos concilium Carthaginense, quod Augustinus Africanum vocat. De eo postea viderimus. Nunc ordo postulat, ut agamus de Collatione.))

Jam annis prope centum Donatistae sic omnia permiscuerant, ut in Africa discerni vix posset quaenam 1457A esset Ecclesia, cum quidem altare contra altare passim erectum esset, et utraque pars de Ecclesiae titulo et possessione contenderet. Ergo jampridem multi optabant ut aliqua legitima disceptatione haec quaestio definiretur, et populus id non minus quam res ipsa postulabat. Scimus (inquit Augustinus in lib. post. coll.) quam multi vestrum et forte omnes, aut pene omnes dicere soletis: O si in locum unum convenirent! O si aliquando conferrent, et illis disputantibus veritas appareret! Sed quam propterea Catholici optabant cum Donatistis congredi, tam congressum refugiebant Donatistae. Augustinus, in epist. 166 ad Donatistas: Vestri, inquit, episcopi conventi a nobis numquam nobiscum pacifice conferre voluerunt, quasi fugientes cum peccatoribus loqui. Sane cum aliquando diceretur 1457B quidam episcopus Donatista dixisse, velle se bonis viris sedentibus conferre cum Aug., Augustinus nihil non fecit, ut ei ultro occurreret, atque etiam currentem incitaret, epist. 47. Denique cum non impetraret, quod tantopere optabat, curat ut clerici sui Hipponenses Januarium Carthaginensem Donatistarum archiepiscopum sollicitent. Exstat eorum epistola, quae inter Augustini epistolas est 68. Ea autem imprimis urget, ut quoniam jam olim in hac causa appellatus est imperator, hujus auctoritate instituatur publica Collatio: quia et ille demum sit, qui cum legibus jam latis non teneatur, liberius poterit et collationem indicere, et de re tota statuere: cum praefectis, qui legibus jam latis serviunt, tantum non liceat. Et quia Donatistae eo, quem dixi, praetextu recusarunt cum nostris congredi: Hipponenses clerici eo se demittunt, ut etiam allegent Christum ipsum cum diabolo de lege locutum esse: et cum Paulo non solum Judaeos, sed et Epicureos contulisse. Donatistae rursus excipiebant, dialecticas disputationes non convenire Christianae religioni, et Augustinum nihil aliud esse quam contentiosum disputatorem, qui fugiendus potius et cavendus, quam refellendus revincendusque esset. Quid huic cavillationi responderit Augustinus, legi potest primo ejus libro contra Cresconium. Idem libro quarto, Studium, inquit, pro veritate certandi, quia saepe voluimus cum vestris conferre, ut errore sublato, fraterna charitas pacis vinculo necteretur, contentionis et animositatis vitioso nomine reprehendis. 1457D Sed notat hoc Donatistas obtendisse, quia, ut ait, mallent causam malam cooperire excusatione, quam disputatione finire. Et in eodem libro, Puto, inquit, quod facillime intelligas, non devitandae contentionis causa, quae nulla est, cum veritas quaeritur, vel non pro vana gloria litigatur, sed causae matae diffidentia, vos nobiscum nolle conferre.

((Hic vero operae pretium est obiter observare disputationes in causa religionis modo bonas et utiles, modo perniciosas esse. Certe quidnam sit, de quo quaeratur, videndum est, et modus semper est tenendus. Tertullianus de Praescript, negat cum haereticis disputandum esse. Sed Nicaeni patres nihilominus cum Arianis semel disputare non recusarunt. 1458A Cum autem in Constantinopolitano quodam conventu rursus Arianorum causa agenda esset, Theodosius laudavit eorum consilium, qui, ne toties actum ageretur, non tam disputationibus novis, quam veterum praejudiciis et auctoritate urgendos adversarios esse dicebant. Postremo Augustinus, cum quibus et quatenus, et quando et quomodo disputandum esset, recte vidit. Qua de re quid statuerit, intelligere licet, ex his quae scribit lib. II de Civitate Dei cap 1, et lib. I de peccat. Mer. et Remis. c. ult., et in Enchirid. cap. 69, et in epist. 111 et 121. Tandem ex sententia concilii Chalcedonensis sapientissima et religiosissima lege lata, vetuit Martianus imper. ne quis de fide Christiana publice turbis, ut ait, coadunatis et audientibus tractet: neque res judicatas 1458B et recte dispositas disputando atque contendendo revolvat, ne ex hujusmodi certamine profanet veneranda mysteria, lib. III C. de summa Trinit. Sed hoc demum edictum 348 fuit de mysteriis fidei, et post quatuor concilia oecumenica, et cum jam in tertio, hoc est, in Ephesino decretum esset, ut symbolo fidei nihil adjiceretur: denique cum infinitis ea de re disputationibus, earumque petulantiae et procacitati fraenum injiciendum esset. Caeterum ut nihil hoc ad causam Donatistarum, sic neque ad aetatem aut personam Augustini. Et vero hic unus demum ostendit, quaenam esset haec ratio tuendae veritatis: et quomodo ea utendum esset, expertus quoque saepe fuerat: sed numquam magis quam in illa de qua nunc loqui institui, cum Donatistis collatione.))

1458C Prima Augustini, necdum episcopi, sed tantum presbyteri publica hujus generis conflictatio fuit duobus diebus cum Fortunato Manichaeo in urbe Hipponensi. Aderant notarii, qui singula exciperent atque consignarent. Populus auditor erat disputationis. Sed alioqui nullus judex aderat. Etsi autem plane conversus non fuerit infelix ille Fortunatus, at saltem perculsus in eo certamine fuit.

Altera in eadem urbe fuit tribus diebus Augustini disputatio non dissimilis cum Felice Manichaeo: sed exitu feliciore. Acrior fuit et celebrior eodem in loco cum Maximino episcopo Ariano, sed minime eodem successu. Exstant harum Collationum acta in libris Augustini. Fuit et alia cum Pascentio comite Ariano 1458D in urbe Carthaginensi: sed prima ejus coitio molestior fuit, quia adversarius notarios consignatores adesse principio nolebat, pactisque conventis minime stabat. Tandem tamen legem Collationis accepit, neque solum notarios adhiberi passus est, sed et Laurentium quondam judicem tulit, et ab eo sententiam ferri non recusavit. Testis est Augustinus epist. 174 et 178. Sed nulla vel utilior vel nobilior tametsi fuerit de quaestione minus subtili et magis populari, quam cum Donatistis collatio fuit. Ac jam antea privatim et obiter Augustinus cum Fortunio quodam Donatista episcopo congressus fuerat in populari quadam turba. Cumque haec suo strepitu ipsos quoque notarios exceptores interturbaret, 1459A et disputatio propterea abrupta fuisset, rogarat August., epist. 163, ut in aliquo recessu tuto et tranquillo haec perageretur. Sed multo magis quod optabat, impetravit, cum instituta fuit Collatio Carthaginensis. Possidius, qui interfuit, seribit eam potissimum ab Augustino procuratam fuisse magno cum Ecclesiae bono, adjuvante, ut ait, gloriosissimo et religiosissimo imperatore Honorio, qui ad id perficiendum etiam a suo latere tribunum et notarium Marcellinum, in Africam judicem misit. Nempe ex consilio Augustini miserant catholici Afri legatos in Italiam ad Honorium, qui hoc postularent. Videbant enim sine principis auctoritate atque praesidio, neque conventum talem indici, neque adversarios ad eum cogi, neque ut disputationem non eluderent, 1459B contineri posse. Sane ut Constantinus civilibus conciliis civitatum et provinciarum Africae, liberam tribuerat potestatem, ut sua desideria ad principem deinde referrent., l. I C. Th. de Legat. et decr. legat. sic Theodosius et Honorius descripserunt formam talium conciliorum provincialium et extraordinariorum, l. XII et XIII C. Th. eod. tit. Sed jam agebatur de desiderio Ecclesiae Africanae, et de auctoritate conventus aut concilii Ecclesiastici.

Ne quis autem miretur causam hanc ecclesiasticam ad principes relatam, et ab his ejus cognitionem magistratui civili demandatam esse, meminerit extraordinarium quoddam et singulare exemplum fuisse propter necessitatem, quae legem non habere dicitur: proptereaque ad consequentiam trahi non debere. Id 1459C ipse Augustinus indicat lib. III contra Julianum. Pelagiani post episcoporum concilia provincialia, provocabant ad nescio quam (ut vocant) oecumenicam synodum, et ab imperatore litteras eo nomine impetrarant. Catholici id recusant, cum intelligerent id peti non minus insidiose quam ambitiose. Pelagiani objiciebant exemplum, de quo agimus. Augustinus iis respondens: Nec vero, inquit, vos et alios decipiatis, velut talem vocem habentes adversus nos, qualem nos adversus Donatistas, quos ad Collationem nobiscum venire per imperialia jussa compulimus. Illorum enim furor occupaverat Africam totam, nec praedicari a Catholicis veritatem contra suum patiebantur errorem violentis aggressionibus, latrociniis, rapinis, ignibus, caedibus, multa vastantes, cuncta terrentes. Cum quibus 1459D apud episcopos, quos communes non habebamus, nihil agere poteramus. Quod vero ante centum ferme annos majores nostri cum iis egerant, jam populorum memoriam non tenebat. Haec igitur necessitas compulit, ut saltem gestis nostra collatione confectis, eorum contunderemus inverecundiam, et reprimeremus audaciam. Haec ille. Etsi autem hoc genus Collationis quodam modo extraordinarium fuerit, et in Africa magis quam alibi, fuerit usitatum, tamen memini Epiphanium scripsisse non dissimilem disputandi praesentibus notariis, qui gesta exciperent, potestatem concessam ab imperatore Constantino fuisse Photino haeretico jam alioqui in Sardicensi synodo damnato: et quidem inter auditores ejus disputationis et arbitros 1460A abs Constantino datos, Epiphanius numerat quemdam Marcellinum. Fuit autem illa inter Photinum et Basilium Ancyranum Collatio de quaestione multo subtiliori quam quae cum Donatistis habita est. Nam caput, hoc est, Christum ipsum oppugnabat Photinus; Donatistae vero non nisi corpus, hoc est, Ecclesiam. Adde, contra Donatistas fuisse quamdam velut immixtam causam, cui etiam inerat quaedam civilis quaestio facti de Caeciliano et ejus ordinatore Felice: quam et ipsi Donatistae olim priores retulerant ad Constantinum, quamque hic imperator partim suis in Africa praefectis, partim ecclesiasticis in Gallia et Italia antistitibus mandarat. Postea crevit Donatistarum intemperies, qui pro offensione jactabant victoriam, neque tamen in jus sive ad Collationem 1460B trahi poterant nisi imperio magistratus: quique in Collatione, ut ad rem venirent, cogi non poterant, nisi ejusdem potestatis praesidio et auctoritate. Denique quorum furor militaris et Circumcellionum gladiis armatus coerceri non poterat, nisi terrore principali. Erant mirabiles pragmatici, magisque versipelles et versuti calumniatores, quam ulli umquam fuerint in suo foro causidici. Erant etiam gladiatores magis sanguinarii, quam ulli in castris educati milites, qui non ex jure manu consertum, sed mage ferro, ut ait Ennius, rem repetunt. Et vero ni Marcellinus aliquis cum sua apparitione adfuisset, periculum erat ne Collationem efficerent, qualis paulo post mortem Augustini fuit Ephesina illa furiosa synodus, quae ληστρικὴ appellata fuit. Certe non 1460C dubitassent Augustinum tractare, ut in ea synodo Flavianum tractarunt Nestoriani. Quid enim? Possidius, bonus imprimis auctor, narrat Donatistas, eum ad moderatam disputationem provocarentur, furiose exclamasse Augustinum tamquam lupum esse opprimendum, et eos, qui eum trucidassent, abs Deo veniam facile impetraturos esse. Credo, propter has causas Honorium voluisse suum Marcellinum cum armata apparitione adesse huic Collationi. Alioqui sane voluisset Augustinus 349 tale praesidium abesse. Nam et in epist. 203, cum Donatistas provocat, Cessabit, inquit, a nostris partibus timor temporalium potestatum; cesset etiam a vestris partibus terror congregatorum Circumcellionum. Et in epist. 173 provocans Crispinum Donatistam ad Collationem, Mappalienses, inquit, ambos nos audiant, ita ut scribantur quae dicemus, et a nobis scripta eis Punice interpretentur, et remoto timore dominationis eligant quod voluerint.

Denique prospiciebat quod Catholici merito exprobrarunt improbo illi Ephesino et armato concilio, quod reprobabant. Nam fuit haec eorum, qui Flaviani causam postea egerunt in Chalcedonensi synodo, exceptio, Ubi gladii et fustes, qualis synodus est? Interea patres qui ad Chalcedonensem synodum convenere, cum metuerent Eutychianorum tumultus et arma, rogarunt per legatos Leonis papae imperatorem Martianum, ut adesset ad vim inhibendam; alioqui sine tali praesidio nolle se convenire dixerunt 1461A et protestati sunt, ut testis est Liberatus Carthaginensis, cap. decimo tertio.

Postremo et illud observandum est, ut Donatistae actum agebant, sic Marcellinum juris minime aut novi aut dubii arbitrum fuisse: et facti potius quam juris fuisse quaesitorem, et quidem cognitionem illi potius quam jurisdictionem mandari: denique judicem cum formula dari: ut olim rerum privatarum judices privati a praetore dabantur. Sed neque hic sedere voluit Marcellinus, nisi si assiderent collocutores: cum tamen in judicio civili solus sedeat judex, stare autem jubeantur litigatores. Denique protestatur, quod Constantinus in Nicaeno concilio protestatus erat sedens in imo subsellio. Et tamen ut Collatio diversa fuit abs forensi aliquo judicio, sic et 1461B ab Ecclesiastico concilio, in quo potius judices sunt antistites. Quam autem demisse, temperanter, modeste, hic se gesserit Marcellinus, acta ipsa melius ostendent. Nullam autem hic fieri mentionem episcopi Romani, non mirabitur, qui, quae jam dixi, expendet. Eum certe reverebantur et observabant Afri, tametsi in concilio Milevitano et Carthaginensi, cum suam in utroque sententiam de Pelagianis ad eum retulissent, dicantur transmarinas alioqui appellationes inhibuisse. Sed neque praetereundum est quod observant, quo tempore haec Collatio postulata est, eo tempore Innocentium episcopum Rom., Urbe abs Gothis capta, longe aliud domi habuisse quod ageret. Et quid si dicam eum Honoriano rescripto mandatae Collationis veluti subscripsisse? Certe Orosius narrat 1461C eum Ravennae fuisse, quo tempore Romam invaserunt Gothi. Si tunc Ravennae fuit, fuit cum Imp. Honorio. Adjiciam quod magis mirari aliquis posset, Felicem quemdam, qui se urbis Romae episcopum esse jactabat, in hac Collatione cum Donatistis fuisse, acta significant, ubi et Romana nescio quae nobilitas simul adesse dicitur. Sed suspicor aliquem Donatistam pseudoepiscopum, qui Romae suis Donatistis Montensibus (ut ibi appellabantur) praefuerat, urbe capta, Gothos fugientem cum suis in Africam trajecisse, et sese Collationi Carthaginensi, in quam forte incidit, cupide et ambitiose immiscuisse. Nam et Donatistis tempestive submissum videbatur tale auxilium.

Porro cum audimus Marcellinum tribunum et notarium 1461D praefuisse huic Collationi, intelligimus virum sapientem et religiosum, et potestate magna praeditum, magistratum dico spectabilem et clarissimum (nam hisce titulis ornabantur tribuni notarii, et Augustinus ipse in epist. 159 et 160, iis ornat hunc Marcellinum) operam dedisse huic cognitioni. Tribunus etiam et notarius fuisse dicitur Dulcitius ille, cui postea in Africa demandatam quoque fuisse curam legum et jussionum imperialium contra Donatistas scribit August. Et Ambros., in epist. 32, ait missum ad se esse ab Imper. Valentiniano Dalmatium tribunum et notarium, qui ad consistorium evocaret Ambrosium in causa religionis. Omitto, Claudianum poetam ejus temporis, tribuni et notarii titulo 1462A ornari in epitaphio, quod Romae in foro Trajano prostabat. Exstat lib. XII cod. titulus VII de Primicerio et notariis, ubi et de tribunis notariis agitur. In Theodosii lege scriptum est: Praecipua est nostrae pietatis intentio circa notariorum nomen. Deinde in lege Leonis Imp. Praeclaram nobilemque militiam spectabilium tribunorum notariorum, diversis beneficiorum titulis muniendam credimus et augendam. Videntur hi notarii fuisse qui nunc dicuntur secretarii regum in Gallia. Theodosius, in l. XII C. de excus. mun: Notarii, inquit, nostri a sordidis muneribus excusentur.

Qualis autem quantusque vir fuerit hic Marcellinus, quam aequus arbiter, quam moderatus judex, ipsa hujus Collationis acta melius indicant. Dicerem 1462B quod Orosius dicit, virum imprimis prudentem fuisse et industrium, omniumque bonorum studiorum appetentissimum. Sed unius Augustini testimonio contentus sum, ut intelligam virum magnum, et jurisconsultum minime profanum fuisse. Scripsit Augustinus ad eum non solum libros de peccatorum Meritis et Remissione contra Pelagianos, et de Spiritu et Littera: sed et eruditissimos illos de Civitate Dei, inchoatos paulo post urbem captam, hoc est, circa tempus Collationis Carthaginensis: sed et epistolas duas 5 et 7, ex quibus apparet, in media reip. gubernatione Marcellinum de religione imprimis sollicitum fuisse, et subtilissimas etiam in eo genere quaestiones intellexisse: imo quemdam veluti ἐργωδιώκτην fuisse, qui Augustinum incitaret. Adde ejusdem 1462C Augustini ad eum epistolas duas, 158 et 159, ubi quoque scriptum est, causas Ecclesiasticas ejus excellentiae potissimum injunctas fuisse. Non erat, ut ille apud Ciceronem ridiculus L. Gellius, qui cum in Asiam iturus, Athenas venisset, putavit sese statim omnes omnium Philosophorum, quos ad se vocavit, controversias obiter definire posse, cum tamen ne eas quidem intelligeret. Noster Marcellinus non divini minus quam humani juris peritus erat. Et vero tales jurisconsulti, tales, inquam, politici viri, tam digni sunt, quibus haec cura mandetur, quam hujus temporis profanos nescio quos Ulpianos, religionis irrisores et proculcatores, potius quam procuratores, Ecclesia Christi merito exsecratur. Augustinus, epist. 50 ad Bonifacium comitem: Laudo, inquit, 1462D et gratulor, et admiror, fili dilectissime Bonifaci, quod inter curas bellorum et armorum vehementer desideras ea nosse, quae Dei sunt. Sed quanto magis id dicere potuit de Marcellino togato? Exstat et Hieronymi epistola ad hunc Marcellinum, quae testis est hunc virum subtilissimas Ecclesiae quaestiones, veluti de origine animae sollicite proposuisse, et ad discendum magis paratum fuisse quam erat Hieronymus ipse ad respondendum: ac ne hoc quidem studium remisisse in media reip. perturbatione, cum Hieronymus ei rescribens, fateatur sese urbis Romae vastatione confusum non posse litteris operam dare.

Nolo hoc loco praeterire, quod ipse Augustinus in lib. post Collat. cap. 24, ait, Donatistas a primate 1463A suo per tractoriam fuisse evocatos. Tractoria verbum 350 est juris nostri, sicuti et in eadem prope significatione, Evectio, quo etiam verbo utitur Augustinus lib. V Confess. Significat autem libellum vel diploma ut missis aut evocatis detur viaticum de publico, et ut uti possint cursu publico. Exstat lib. XII Cod. titul. de Tract. ubi interpres praeterea refert quoddam fragmentum cujusdam edicti Constantini facientis mentionem tractoriarum et evectionis publicae dandae Donatistis propter causam Caeciliani. Superest ut quaeramus, quo anno habita sit Collatio Carthaginensis. Quod quidem quo magis necesse sit imprimis rescire, tanto magis miror nusquam ab Augustino expressum aut notatum esse. Nec spes ulla erat, aliunde id posse intelligere. Sed tanto magis 1463B mihi gratulatus sum, cum in Actis manuscriptis, atque adeo statim in prima pagina legi habitam esse P. C. Varanis kal. Jun. Sic tandem intellexi habitam esse kalendis Junii post consulatum Varanis, hoc est, anno Christi quadringentesimo undecimo, post captam urbem Romam proximo. Sane anno Christi quadringentesimo decimo, kalendis Januarii, nulli fuisse dicuntur creati consules ordinarii, et propterea in quibusdam Fastis reperio eum annum hoc modo notari P. C. imp. Theodosii Junioris A. III, et Imp. Honorii A. VIII. Sed tamen constat eo anno, kalendis Februarii in Oriente creatum esse Varanem consulem, Romae vero circa kal. Julias Tertullum. Et propterea in Chronico Prosperi et Cassiodori scriptum est, Varane et Tertullo coss. captam a Gothis 1463C urbem Romam fuisse. Sed Tertulli rarior et obscurior fuit memoria. Itaque in Chron. Marcellini scriptum est, Varane solo cos. captam illam fuisse. Scio hujus nominis variam esse scripturam. Nam modo hunc Varonem, modo Vararim, modo Varanum nominari audio. Puto tamen rectius Varanem.

Sequenti anno fateor Theodosium Aug. IV cos. indicari in Chronico Prosperi, Cassiodori, et Marcellini. Sed Prosper addit Varanem non solum urbe a Gothis capta solum fuisse Orientalium partium consulem, sed et in sequenti anno observatum id esse. Ergo in Actis quae dixi, scriptum est P. C. Varanis, hoc est post consulatum Varanis, ad indicandum eum annum qui secutus est illius consulatum.

1463D Captam a Gothis fuisse urbem Romam IX kal. Septemb. verius est. Eodem autem anno paulo post ab imp. Honorio indictam et imperatam fuisse Collationem Carthaginensem observavi, quia ejus hac de re rescriptum exstat in illis, quae dixi actis, quod datum dicitur Ravennae pridie idus Octobres. Consul non adscribitur, negligentia librarii. Sed adscribi potest debetque Varanes. Sic quod in hac Historia imprimis quaerebatur, et aliunde cognosci non poterat, liquet de tempore Collationis: quod quidem tanto diligentius investigavi, quia et maximum operae pretium sit imprimis observare tempus, quo Honorius ab Africis Catholicis tam valde interpellatus est contra Donatistarum intemperiem. Desidebat Ravennae 1464A in summa rerum suarum non solum perturbatione, sed etiam desperatione, praesertim jam mortuo Stilicone. Gothi Romam ceperant, totamque Italiam evastabant, omnibusque imperii Romani provinciis imminebant. Neque tamen propterea infelix attonitusque Honorius non audit Ecclesiae Africanae preces. Multas et ipse paterno exemplo jam leges tulerat adversus Donatistas. Sed tam suas quam paternas leges veluti suspendi patitur, cum audit aliter cum Donatistis nunc agendum esse. Aliquot ante annis edixerat quod ad earum exsecutionem pertinebat, ne eas Donatistae putarent refrixisse aut saltem tepuisse, ut loquitur in l. XLVI C. Th. de Haeret. Sed et eo quoque tempore jusserat, ut publice proponeretur quod in Africam miserat edictum de unitate l. II C. Th. de 1464B Relig. Verum Donatistarum schisma solis edictis tolli non posse audiebat: et Africanae Ecclesiae tamen unitatem omnibus modis restitui optabat.

Denique Ecclesiae illius curam majorem gessisse videtur, quam suae Romae atque Italiae. Qua in re facile admirabilem Dei providentiam agnoscet, qui quanta hujus principis alioqui sive socordia sive ignavia, sive (ut Ciceronis verbo utar) non curantia, quantaque eorum temporum confusio fuerit, recordabitur. Nempe fecit Deus, ut Honorius hic audierit viros bonos, et ab iis sibi dictari passus sit rescripta, quae consignaret. Ergo in mandato hujus Collationis diceres Theodosium potius quam Honorium loqui. Ambrosius ait, Theodosium magis de Ecclesiae, quam animae suae salute sollicitum fuisse. Non dicam 1464C Honorium filium fuisse omnino ejusdem animi. Sed in hac saltem Donatistarum causa fecit, quod pater fecisset, et edicta emisit plena paternae pietatis. Vivo Stilicone solebant multi calumniari leges, quae in Africam mittebantur, tametsi Honorii nomen prae se ferrent, tamen magis abs Stilicone, quam abs Theodosii filio mitti, ut Augustinus narrat epist. 129. Nunc mortuo Stilicone dici tale aliquid non potuit. Idem Augustinus, ep. 166, scribit Donatistas conquestos esse de legibus filiorum Theodosii. Sed ipse respondet nihil eas aliud quam repetere atque confirmare judicium Constantini, Valentiniani, Gratiani, Theodosii: simulque detestatur Julianum Apostatam, qui (ut ait) permiserit libertatem perditioni partis Donati, cum eo modo putaret Christianum nomen 1464D posse perire de terris si sacrilegas dissensiones liberas esse permitteret. Donatistae contra hoc nomine praedicabant Julianum illum, et apud eum solum solam justitiam locum habere propterea jactabant. Augustinus nihil injustius, nihil indignius, nihil perniciosius esse ait. Et quae, inquit, pejor mors animae, quam libertas erroris? Interea tamen ne Donatistae queri possent, aut sibi injuriam fieri, aut sese inauditos damnari: placuit, rursus in Collatione tamdiu audiri quamdiu vellent: et interea liberos esse. Sed alioqui semper in Africa permittere altare contra altare, majorem Ecclesiae deformitatem esse judicavit imp. Honorius, quam eo tempore Romae erat in urbis eversione atque vastitate.

1465A Nunc veniendum est ad Acta, sive (ut appellabantur) gesta Collationis: quae quidem olim studiose excepta, conscripta, collataque fuerant, sed temporis injuria, posteritatisque negligentia interciderant. Ergo cum nuper majorem melioremque eorum partem, beneficio Jo. Tilii nactus essem, existimavi magnum mihi quemdam thesaurum oblatum esse. Nam etsi ex Augustino summa capita facile repetere liceat: tamen multa, quae ille praeteriit, desiderabam, et memineram quam valde olim Ecclesia voluisset integra haec Acta legi, eorumque memoriam conservari. Nam et ipse Augustinus in lib. de Gestis cum Emerito narrat, apud omnes (ut ait) diligentes Ecclesias Africanas quotannis ea a capite ad finem usque ordine recitata fuisse, quo tempore populo 1465B maxime integrum erat audire. Fateor non modo leptologica, sed et prope battologica posse videri: quia recitentur omnes Donatistarum cavillationes, ac ne verbum quidem ullum praetermittatur. Sed Ecclesiae et reipub. interfuit, singula 351 eo modo conscribi atque exponi. Et tamen ne eorum forte longitudo lectores deterreret, Augustinus epitomen etiam conscripsit, quam vocavit Breviculum: et rursus eadem de re scripsit in lib. Post Collat., et denique ex synodo Cirtensi eamdem narrationem repetit, epist. 152, quam quidem epistolam indicat, cum ad Marcellinum scribens de hisce suis laboribus in epist. 158: Mihi, inquit, fuit breviatio gestorum Collationis nostrae satis operosa, cum viderem neminem velle tanto aggeri litterarum legendo se committere: sicut mihi fuit etiam 1465C epistola ad ipsos laicos Donatistas de hac eadem Collatione nostra. Scribit autem ad Marcellinum, ut publicentur gesta in causa quorumdam crudelium Donatistarum in judicio convictorum. Nam et talia recitari per omnes Ecclesias optat non minus quam gesta ipsius Collationis. Adeo historia Donatistarum visa est digna, quae inculcaretur. Obiter autem admoneo, falli Erasmum, qui in argumento ejus ad Marcellinum epistolae annotat, Augustinum ad Marcell. petere, ut quae adversus Donatistas in concilio episcoporum decreta sunt, publicentur. Certe in concilio episcoporum non decernebatur quod pro tribunali Marcellini. Porro ut gaudebat Augustinus Marcellinum Collationis cognitorem fuisse, sic et Bonifacium Comitem optabat ejus historiam cognoscere. Itaque 1465D ad eum scribens epist. 50: Quoniam, inquit, valde prolixa sunt gesta, et tibi aliis rebus Romanae paci necessariis occupato, multum est ut legantur, breviarium eorum tibi legi poterit. Quid multis? Existimavit in iis sitam esse Ecclesiae victoriam. Itaque in epist. 204 ad quemdam Donatistam: Praestitit, inquit, misericordia Dei, ut et nos et episcopi vestri tam frequenti numerosoque conventu Carthaginem veniremus, atque inter nos de ipsa dissensione ordinatissime conferremus. Gesta conscripta sunt, nostrae etiam subscriptiones tenentur. Lege vel patere ut tibi legantur: et tunc elige quod volueris.

Sane cum super incidissem in Acta concilii Constantinopolitani secundi, quod Justiniani nostri tempore 1466A fuit, et quintum oecumenicum esse dicitur, et iis forte occurrisset quoddam caput tamquam fragmentum Gestorum Collationis Carthaginensis, quod tum in illo Orientali concilio prolatum fuit annis plusquam centum et quadraginta posteaquam fuerat scriptum in Africa; existimavi me nactum esse aliquid, quod minime in hoc commentario negligendum esset. Est autem ejusmodi: Ex Gestis, quae apud Marcellinum V. C. tribunum et notarium acta sunt, cap. 188, Augustinus episcopus Ecclesiae catholicae dixit: Non in hominibus spes ponenda est Ecclesiae, si boni sunt, neque, si mali sunt, judicanda est Dei Ecclesia periisse. Sed tamen ipsorum causam tamquam fratrum nostrorum suscipimus; et, si nobis ostendi potuerint criminosi, hodie illos anathematizamus: non 1466B tamen propter illos Ecclesiam a Deo promissam et exhibitam deserimus et relinquimus.

Hoc fragmentum et cap. 187 Gestorum Collationis deerat etiam in Tiliano exemplari, quod multis aliis modis mancum et mutilum est. Sed interea dum exspectabimus, ut aliquando integra illa Gesta reperiantur et edantur, praecipuam partem hujusce Collationis exponamus.

Ac imprimis quidem observo magnum et celebrem fuisse conventum cum catholici episcopi ducenti et octoginta sex, Donatistae vero ducenti septuaginta novem convenissent. Et tamen paulo ante multo plures Donatistae convenerant in Bagaiensi concilio adversus suos Maximianistas, alteram Donatistarum sectam. Adeo in Africa invaluerat Donati 1466C soboles: neque non de sua multitudine illi gloriabantur non minus quam alias de sua paucitate. Augustinus vanitatis eos redarguere vult, quia jactarent sese esse plusquam quadringentos in Africa antistites. Sed si suos Maximianistas sibi adjungi patiebantur, revera erant plusquam quadringenti. Maximianistas autem, qui non minus optabant huic Collationi interesse, quam reliqui Donatistae eam refugiebant, non modo Donatistae rejecerunt, sed et Catholici excluserunt. Cur id factum sit, indicat Augustinus in libro tertio contra Julianum: Cupientes, inquit, exiguitatem suam nomine saltem certaminis consolari, et ideo videri aliquid apud eos quibus contemptibiles erant, quia inire nobiscum sinerentur examen, interpellantes eos et libellum dantes provocantesque contempsimus. Magis enim 1466D de certamine nominari desiderabant, quam formidabant in certamine superari: nec sperabant victoriae gloriam, sed famam requirebant Collationis, quia multitudinis non habebant.

Haec ille: qui inde probat non esse consequens, ut qui conferre in aliquo judicio volunt nec sinuntur, putari debeant de veritate confidere: idque objicit Pelagianis, qui cum jam damnati in concilio episcoporum fuissent, jactabant quasdam litteras imperatorias, ex quibus ad novam Collationem catholicos provocabant, eamque Catholicis recusantibus, victores se esse stolide gloriabantur.

Porro quam ultro sese offerebant Maximianistae, qui repulsi sunt, tam reliqui Donatistae, qui restitabant, 1467A invitabantur: et ut in his evocandis cogendisque multum negotii fuit: sic etiam, cum jam venissent, in pertrahendis ad Collationem, ejus licet aequissimae conditiones proponerentur. Lepidum autem est, quod cum Marcellinus in suo secretario sive auditorio, honoris causa, rogaret Donatistas, ut sederent, sicuti Catholici sedebant, illi recusando responderunt scriptum in psalmo XXXVI esse, Cum impiis non sedebo: apposite vero nostri replicarunt, jam eos tamen fecisse, quod in eodem psalmo David subjicit: et cum iniquis non ingrediar. Sed addendum erat, quod in eodem psalmo David adjicit, sese ita odisse impiorum societatem, ut tamen propter eos non sit deserturus templum aut altare Domini. Et certe mirum est Donatistas nimis inepte morosos 1467B stare quam sedere maluisse, cum illud reorum, hoc judicum sit. Imo cum reus sedere jubebatur, absolutus esse intelligebatur, neque alia absolutionis formula usi erant eorum majores in primo illo suo Cirtensi concilio, cujus antea mentionem feci. Fuit profecto incredibilis quidam fastus horum hypocritarum. Sed factum est justo Dei judicio, ut honorem nimis liberaliter iis oblatum, quo indigni erant, recusarent. Optatus, lib. I, narrat indigne etiam tulisse, quod fratres a Catholicis appellarentur: et multis post annis, atque adeo in ipsa Collatione hanc nostrorum humanitatem superbe respuerunt. Augustinus, lib. III contra Gaudent.: An, inquit, irasceris, quia te fratrem voco? Hoc enim nomen a nobis etiam in nostra Collatione respuistis, etc.

1467C Cum multa sint in gestis hujus Collationis singulariter observanda, tum vero illud memorabile est, quod Catholici, ut Donatistis uterentur aequioribus, non recusant iniquam ultro subire conditionem, adversariis vero deferre utilem. Offerunt enim, si in hac Collatione vincantur, sese abdicaturos, ut verbo Romano utar: sin vincant, nihilominus ut victis adversariis integrum sit non abdicare: sed victores iis resipiscentibus communicent honorem et dignitatem muneris episcopalis, ut in eadem Ecclesia duo tolerentur episcopi, tamquam collegae, 352 et ut olim Romae consules: sed ita, ut sit inter eos quaedam (ut Graecorum jurisconsultorum verbo utar) ἀλληλοκληρονομία et quoddam veluti jus accrescendi: ut qui prior decedet, socium relinquat Episcopum tamquam 1467D haeredem in solidum. Sane Canon Nicaeni concilii prohibebat duos in una urbe esse episcopos. Nam prospiciebat incommoda talis societatis, et ut Romae non nisi unus erat princeps Senatus, quamvis essent consules duo: sic visum fuit, collegio presbyterorum non nisi unum esse praeficiendum. Sed, ut id placuit, pacis fovendae causa: sic etiam ubi conciliationis ratio visa est postulare, ut duo tolerarentur, cum alter expelli vix posset, Canonis finem et sententiam potius quam verba intueri oportuit. Sane tamen cum Augustinus passus esset sese Valerii episcopi Hipponensis collegam creari, ut esset veluti coepiscopus; ignotum sibi Canonem Nicaenum fuisse dixit. Et propterea Possidius narrat, eum, 1468A cum episcopus esset, publice recitari saepius Canones Nicaenos voluisse. Sed haec ex Ecclesiae usu atque utilitate aestimanda atque metienda esse nemo negaverit, ut ubi justa causa postularet, ille Canon cedat. Qualis causa esse visa est, ut Donatistis antistitibus, quos ambitio retinebat, objiceretur spes aliqua honoris, si resipiscerent: detrahereturque timor infamiae et ignominiosae abdicationis, si ad Ecclesiam catholicam redirent. Nam et ipsi quoque Nicaeni Patres cum agerent de Novatianis, id tribui posse confessi sunt. Sed et Arianis, qui jam aliquot annis Ecclesiae gubernationem in Oriente occupaverant, et de ea possessione si sanari nollent, decedere abs Theodosio jubebantur, non dissimilis conditio fuit oblata: quo etiam tempore Meletius episcopus Antiochenus, 1468B pacis retinendae causa, Paulino, qui separatos alioqui habebat suos coetus, non dissimili praetextu quo Donatistae, obtulit, ut conciliatio fieret, societatem sui episcopatus, ea lege, ut altero mortuo, alter, qui superstes esset, in solidum episcopus maneret. Quid moror? Augustinus, in epist. 163, narrat, cum Melchiades Romanus episcopus ex sententia suorum collegarum damnaret Donatum, Donatistis, qui resipiscere vellent, ita pepercisse, ut sanitatis recuperandae, inquit Augustinus, optionem liberam iis fecerit, paratus communicatorias litteras mittere etiam iis, quos a Majorino ordinatos esse constaret: ita ut quibuscumque locis duo essent episcopi, quos dissensio geminasset, eum confirmari vellet, qui fuisset ordinatus prior: alteri autem eorum plebs alia regenda 1468C provideretur. De hac Melchiadis sententia loquens Augustinus exclamat: Quam innocens! quam integra! quam provida atque pacifica? O virum optimum! o filium Christianae pacis, et patrem Christianae plebis! Idem Augustinus, epist. 50, eamdem historiam recitat, et simul significat Catholicos hoc deinde exemplum secutos esse in recipiendis Arianis, qui, cum resipiscerent, clerici et episcopi, ut antea fuerant, in eodem ordine manerent. Narrat etiam id tam displicuisse Lucifero, ut propterea desciverit ab Ecclesia: quod et narrat Hieronymus contra Luciferianos. Sed injusta schismatis causa haec esse nostris visa est. Illud nunc inculcare volo, Melchiadis illius judicium secutos paulo post esse Nicaenos quoque Patres, cum de Novatianis agerent. Nam licet eos, 1468D quos lapsos vocabant, ad se Ecclesiae quidem communionem post exomologesim admittendos, non etiam ad ullum ordinem cleri vel ministerii ecclesiastici, decrevissent: Novatianis tamen resipiscentibus non modo remiserunt duriorem longioris exomologeseos conditionem; sed et ministerii ecclesiastici functiones permiserunt. Cur erga Donatistas Afri antistites duriores essent, nulla causa erat: magna vero, ut etiam essent indulgentiores, si forte hac conditione redimere unitatis et Ecclesiae pacem possent. Omitto quod jam olim de sua erga lapsos humanitate Cyprianus ad Cornelium Papam scripsit, antistes alioqui et ipse Afer et severus et rigidus. Illud dico in resipiscentium haereticorum causa qui 1469A errore peccassent, magis quam in lapsorum, qui metu, auditam fuisse veterem illam legem XII Tab.: Sanatibus idem jus esto quod fortibus. Porro non modo obtulerunt Catholici Donatistis conditionem, quam jam dixi; sed etiam liberaliter addiderunt alteram, quam didici ex Augustini libro de Gestis cum Emerito, ubi et narrat aliquid memorabile accidisse, cum de ea proponenda Catholici inter se deliberarent. Recitabatur in quodam conventu Mauritaniae Caesariensis notaria abs Catholicis in Collatione Carthaginensi proposita. Cum ventum est ad hunc locum: Si forte populi Christiani singulis delectentur episcopis, et duorum consortium inusitata rerum facie tolerare non possunt, utrique de medio discedamus, et Ecclesiis singulis damnata schismatis causa, in unitate 1469B pacifica constitutis, ab his singulis in Ecclesiis singulis annuentibus, unitati factae, per loca necessaria singuli constituantur episcopi; Augustinus episcopus dixit: «Dicam charitati vestrae et commemorem rem dulcissimam et suavissimam, quam Domino adjuvante sumus experti. Cum ante ipsam Collationem inter nos aliqui fratres, de hac re colloqueremur: quia pro pace Christi episcopi debent esse aut debent non esse: quod vobis fatendum est, circumspicientes omnes fratres et coepiscopos nostros, non facile nobis occurrebant, qui hoc vellent suspicere, et de hac humilitate Domino sacrificare: dicebamus ut fieri solet: ille potest, ille non potest: ille consentit hoc, ille non tolerat: loquentes magis pro suspicionibus nostris, qui corda illorum minime videre 1469C poteramus. Quando autem ventum est, ut hoc palam fieret in concilio universorum tam frequenti pene trecentorum episcoporum, sic placuit omnibus, sic exarserunt omnes, ut parati essent episcopatum pro Christi unitate deponere: et non perdere, sed Deo tutius commendare. Duo ibi vix inventi sunt, quibus displiceret. Unus annosus senex, qui hoc etiam dicere liberius ausus est: alter voluntatem suam tacito vultu significavit. Sed posteaquam illum liberius hoc dicentem obruit omnium fraterna correptio, illo mutante sententiam, vultum etiam ille mutavit.» Haec Augustinus. Quae quidem tanto magis recitata, quod in actis Collationis sint permissa, et tamen memorabile exemplum sit, et imprimis sit utile: quoties de pontificatu certatur, et ambitio contendentium 1469D perturbandae Ecclesiae causa est.

Redeo ad gesta Collationis. Ut citius ad rem veniretur, et de gravioris causae statu ageretur, Catholici voluerunt disjungere atque separare causam Caeciliani, et eam quaestionem missam facere, quae facti magis erat quam juris. Nam et privata et personalis erat ea causa, quae cum altera (ut ita dicam) reali et generali, nempe de Ecclesia, nihil habebat commune. Itaque non recusabant ultro hoc largiri, quod tamen falso praetexebant Donatistae, Caecilianum fuisse traditorem. Nam ne tum quidem ab Ecclesia Catholica, quae ei communicasset, Donatistas desciscere debuisse, nostri aiebant. Nihil certe erat facilius quam probare Caecilianum talem non fuisse, et recte fuisse 1470A absolutum: et Donatistarum propterea calumnias retegere, impudentiamque prope incredibilem. Sed 353 tamen Donatistae in ea cavillatione perstabant, potius quam ad juris quaestionem de Ecclesia pertrahi se paterentur. Sic enim multa confuse miscendo tenebras offundere, ut elaberentur, volebant. Cumque alias in ore habere solerent forensem illam praescriptionem: Nec causa causae, nec persona personae praejudicat. Tamen indigne ferebant eam exceptionem sibi objici, ubi Caeciliani causam cum Ecclesiae causa ita conjungebant, ut hanc ex illa pendere vellent. Certe Augustinus, epist. 204, ait, nihil in actis Collationis fuisse quod Donatistae magis deleri voluissent. Fuit sane vetus illud haereticorum artificium, ut, frustrationis ergo, cum suum dogma tueri 1470B non possent, suos mores quos laudabant allegarent: aut cum adversariorum doctrinam refellere non possent, mores eorum accusarent. Sed haec diverticula sunt eorum, qui eludere volunt. Sane ante Collationem Petilianus Augustinum, cum quo certabat, multis conviciis propterea impetebat, ut jam de Augustini persona potius quam de Ecclesia, de qua instituta erat disputatio, quereretur: Me, inquit Augustinus, facit causam, cum defecisset in causa. Item: Relicto negotio publico, privata quadam simultate, hominis unius vitam maledicis opprobriis insectatus est, quasi homo ille esset causa, quae inquiritur. Sed ut Augustinus indicat quorsum id faceret astutus adversarius, sic obstat, ne ille tali astu eludat: et injuriam privatam pati mavult, quam alio excurrendo, deserere 1470C causam publicam. Ergo et Cresconio Donatistae respondens, Desine, inquit, talibus. Unus homo sum: Ecclesiae inter nos agitur causa, non mea. Sicque etiam constrinxit Pelagianos, qui in disputatione captabant, quod Donatistae: Quod (inquit lib. III contra Julianum) ad mores nostros pertinet, quemadmodum vivamus, in promptu est eis, cum quibus vivimus. Nunc de Catholico agitur dogmate. Manichaei, quamvis minus essent Rhetoricis illis artibus eruditi, tamen non dissimilia rursus diverticula quaesierunt: neque solum mores alienos accusarunt, sed etiam cum essent impurissimi, suos praedicarunt. Sic Fortunatus Manichaeus de fide rogatus, de sua suorumque vita respondet. Quid Augustinus? in lib. contra Fortun.: Alia, inquit, est quaestio de fide, alia de moribus. Ac 1470D quidem alias Donatistarum Manichaeorumque mores accusavit, et suorum constantissime defendit. Sed non patitur causam religionis cum tali actione permisceri. Sic et Hieronymus contra Rufinum imprimis hoc agit et urget, ut non conjungantur captiose, quae disjungenda sunt: Non est, inquit, necesse, ut in Ecclesiasticis tractatibus rem tribunalem ventilemus. Item: quis nostrorum, omissa causa, in superflua criminum objectatione versatus est? Quae non chartae Ecclesiasticae, sed libelli judicum debent continere? Aut quid refert si causa cadas, et crimine superes? Istae machinae haereticorum sunt, ut convicti de per fidia, ad maledicta se conferant. Haec ille. Est autem operae pretium talia diligenter observare, quia hoc quoque 1471A tempore videmus eos qui de religione contendunt, intempestive, ut omnia misceant, transilire ad criminationem personarum. Sane quo magis gesta Collationis Carthaginensis considero, tanto magis sentio, tam ad rem principalem Catholicos venire statim voluisse, quam Donatistas id refugisse: qui (quemadmodum saepe Augustinus dixit) hoc unum agebant, ut nihil ageretur. Nam et Carthaginem tantum venisse videntur ut redirent. Dixit etiam aliquando Augustinus in libris contra Julianum Pelagianum, frontem haereticorum non esse frontem. Id vero de incredibili Donatistarum impudentia multo magis dici potuit debuitque. Sane cum refelleret Cresconium Donatistam grammaticum, significat prope esse ut exclamet illud Persii, frontem periisse 1471B de rebus. Et alio loco dixit se mirari Donatistas, habere in corpore sanguinem, et tamen numquam erubescere. Dicerem, quam crudeles fuerunt sicarii tam vafros fuisse pragmaticos. Sed acta, de quibus loquor, testabuntur, strophas eorum non tam erudito aliquo artificio tectas, quam meretricia quadam protervia communitas fuisse. Sunt in libris juris explicata haec verba legis, si calvitur. Sed vix umquam magis quid illud sit, apparuit, quam in Donatistarum tergiversatione atque frustratione. Ergo Marcellinus interlocutiones prope sexcentas, ut eorum ludificationi occurreret, interponere coactus fuit, prius quam ad rem eos restitantes revocare, et ad causam principalem judicandam venire potuerit. Et vero oportuit non minus civilis, quam divini juris peritum 1471C fuisse, ut hic praestaret quod erat necesse. Nam Donatistae cum simularent sese causam agere velle tantum ex sacris litteris, sicuti theologos decebat: tamen praescriptiones infinitas ex forensi technologia repetebant, quae sine juris civilis cognitione refelli non poterant. Miraretur aliquis, eos, cum undique conquirerent omnes (ut vocant) declinatorias exceptiones, tamen non excepisse, quod Ambrosius antea exceperat ad Valentiniani junioris consistorium, aulica fraude Justinae evocatus, ut in eo cum Arianis disputaret. Sed dissimilitudinem observare facile licet: et Donatistae sibi gratulari debebant, sese ad aulam Honorii vel transmarinum aliquod tribunal, sicuti antea evocari curarant Caecilianum, nunc non evocari. In Actis scriptum est hanc Collationem 1471D habitam esse in Secretario Thermarum Gargilianarum, quod in urbe Carthaginensi videtur fuisse auditorium aliquod nobile. Cyprianus reus dicitur ad paternum Proconsulem Carthaginensem adductus fuisse in quoddam Secretarium. Et in codice Constitutionum saepe vocatur Secretarium judicum, ut Consistorium Principis. Secretarium Praetorii vocat Augustinus libro III contra Crescon. cap. 56. In Hipponensi Balneo Sosn. sub praesentia populi sese contulisse cum Fortunato Manichaeo scribit in libro contra Fortun. In Trullo palatii convenisse synodum Constantinop. non est ignotum. Quod dico, ne quis hic offendatur Thermis Gagilianis. Nunc ad rem.

1472A Cum primum sese steterunt Donatistae, cavillati nescio quid fuerunt, de tempore, quod praestitutum fuerat jam elapso. Sed interlocutus est Marcellinus de prorogatione: et tenebat illud Ulpiani: Qui pro tribunali cognoscit, nonnumquam tempus judicati prorogat, etc., l. II de Re judic. Credo equidem, lubenter etiam Donatistae submurmurassent illud e medio jure civili, moram purgari non posse, ubi lapsu temporis commissa est. Sed hisce cavillis non erat nunc locus. Caeterum cum ordo Collationis imprimis postularet, ut utrinque certi deligerentur actores, idque Marcellinus ediceret, et Catholici probarent, Donatistae rursus reclamabant, qui cum prope trecenti convenissent, volebant omnes disputare: quod profecto sine tumultu et confusione fieri non poterat. 1472B Ergo Marcellinus interloquitur, observandum hic esse, quod in publicis actionibus et corporibus custoditur, ut per certas, sicuti ait, et ordinatas et firmatas personas omnia peragantur, sicuti noster Ulpianus scribit. Quibus permissum est corpus habere collegii sive societatis nomine, eorum proprium esse, ad exemplum Reipublicae habere actorem sive syndicum, per quem, quod communiter agi fierique oporteat, agatur et fiat, l. I, Quod cujusque univers. nom. Ergo tandem placuit 354 et convenit, ut septem ex numero Catholicorum, et totidem ex parte Donati deligerentur, qui suae universitatis nomine et mandato causam agerent, et disputationem praetexerent in hac Collatione. Eorum autem septem princeps veluti fuit hinc Augustinus, illinc Petilianus: 1472C ut et antea hi scriptis adversariis conflictati inter sese fuerant, et erat in suo quisque ordine praestantissimus. Et Petilianus qui aliquando causidicus fuerat, jactare solebat suam quondam potentiam in advocatione forensi, ut ait Aug. lib. III contra Petil. cap. 17. Sed res ipsa ostendit nihil aliud quam ineptum rabulam fuisse, qui, quam in Collatione causam de Ecclesia impotenter ageret, ne intelligeret quidem: ut impudentes et garruli causidici in foro educati temere et imperite et confuse balbutire solent de religione.

Porro quia Catholici ab imperatore petierant Collationem, Donatistae volebant initio sibi edi et nomina legatorum et preces. Quaerebant enim, quod in eo quoque genere arroderent. Marcellinus nihil hoc ad 1472D rem pertinere pronuntiat: et respondet, rescripto pragmatico preces inseri non solere. Petitam ab imperatore esse Collationem non omnino audebant Donatistae reprehendere: quia et ipsi priores aliquando id petiissent, et causam Caeciliani olim ad Constantinum retulissent. Sed clam tamen nescio quid submurmurabant: Nobis (inquit Augustinus in libro post Collat.) invidiam concitant, quod apud imperatorem causam agamus Ecclesiae. Hinc illa Primiani Donatistae vox: Illi portant multorum imperatorum sacras: nos sola portamus Evangelia. Dixi ea de re quidpiam in annotat. ad Optatum, ubi et alteram ex Augustino recitavi exprobrationem Petiliani: Quid nobis cum regibus saeculi, quos numquam 1473A Christianitas nisi invidos sensit? Si et doctior et acutior fuisset Petilianus, fortasse potuisset id ita urgere, ut Augustino difficilior fuisset responsio. Et quid si ex Tertulliani Afri Apologet. objecisset illud, Caesares credidissent Christo, si et Christiani potuissent esse Caesares? Sed Donatistae obtusiores fuisse videntur, quam ut potuerint valde pungere premereque adversarium. Saltem fuissent minus aulici, ut adversarios, si qui nimis aulici erant, justiori exprobratione castigassent. Fateri enim cogimur, optandum esse ut aulicis strophis religio non involvatur ac polluatur, quales nimium ipsis Donatistis familiares fuere. Quid dicam Africanam Ecclesiam, quae antea domi suae nullos aut imperatores aut reges viderat, paulo post sensisse quid sit tales habere in 1473B suo sinu, quales habuit Vandalos? Tunc igitur, tunc ad eorum tribunal citata, in quo Ariani antistites regnabant, subscripsisset Donatistis exclamantibus apud Optatum, Quid episcopis cum Palatio? Nunc redirem ad Donatistarum Collationem fugitantium circuitiones atque tergiversationes. Sed quis omnes enumeret? Interea sedati judicis fuit, quidquid tandem illi dicerent, tametsi saepius otiose et frustra inculcarent, patienter id audire: quod quidem Marcellinum fecisse Acta testantur. Sane mira fuit illa eorum cavillatio: quod ubi proferebatur ecclesiasticum concilium cum suo die et consule: propter adjectam hanc temporis notationem, causabantur fictum esse concilium. Rursus, cum aliquod Constantini rescriptum iis objiciebatur, cui forte adjectus non 1473C erat cons. index ipsius anni: propterea cavillabantur falsum et fictum quoque esse. Quid Marcellinus? de conciliis nihil dicit. Nimis enim notum certumque erat, diem et consulem iis adscribi, ut ficta non esse intelligantur. Sed pronuntiat, non nocere tamen veritati legum et rescriptorum, si omissa sit haec temporis notatio: Cognitor, inquit Augustinus, interlocutus est, evidentissimis legibus definitum esse imperialia constituta, etiamsi consules non legerentur, in dubium non vocari. Scio Constantinum rescripsisse, auctoritate carere personalia beneficia, quae sine die et consule proferuntur, l. IV C. de divers. Rescript. Sed talium beneficiorum alia ratio est: et ipse Justinianus, licet hoc rescriptum in suum Codicem retulerit, tamen praefatus est id dici non posse de 1473D Constitutionibus. Nam nullam dubitationem inde emergere vult, quod quaedam sine die et consule compositae legantur. Sane cum quaereretur de quadam epistola sive cautione, respondit noster Cervidius Scaevola, non ideo nullius esse momenti quod sine die et consule sit, l. 34 de Pignor. Et quod in Pandectis non exstat, invenitur quoddam fragmentum ex libris regularum nostri Modestini, nihil nocere testamento, si dies et consul adjecti non sint. Adjici tamen saepius solebant: licet ubi testamentum aperiebatur, diem et consulem, inquit noster Ulpianus, non patiebatur Praetor describi vel inspici, ne quid falsi fiat, lib. II, Quemadmodum testamentum aper. Sed quis mirabitur Donatistas in Collatione 1474A omnia frustrationis diverticula captasse, quae ne forensis quidem causidicus in mala causa invenisset? Etiam post rem judicatam exceptiones obtendebant, et quidem ex jure civili repetitas esse fingebant: de quibus aliquid postea dicam. Denique in iis quae ad rem principalem alioqui non pertinebant, plus et temporis et verborum consumptum frustra hic fuit, quam in ea quaestione de qua sola collatores agere debebant.

Age, nunc de causa principali iterum cognoscatur, et quis ejus status fuerit, videamus. Ut duobus verbis dicam, quaestio fuit de Ecclesia: an haec esset penes Catholicos, an vero Donatistas. Sed tanto difficilior dijudicatio fuit, quod utrobique prope eadem alioqui sonaret doctrina, et forma similis conspiceretur: 1474B imo et eaedem formulae audirentur, sicuti et Optatus, lib. I, significat. Neque temere est, quod Augustinus in lib. de vera Relig. cap. 5, non modo in schismaticis id observat, sed etiam in quibusdam haereticis, ut Arianis et Photinianis. Manichaeos vero et nonnullos alios ait etiam ritu sacramentorum dispares esse voluisse, ut minus mirandum sit, quod hos, minus quam illos, Ecclesia catholica ferre potuerit. Cum ergo Donatistae pares esse viderentur doctrina et ritibus, difficilior cum iis fuit de Ecclesiae agnitione quaestio: et aliis indiciis fuit opus quam doctrinae et sacramentorum. Et vero si Donatistae cum Ecclesia catholica communicarent tam in doctrina fidei, quam in ritibus et caeremoniis, tametsi cum personis non communicarent, quas tamquam 1474C pollutas refugiebant, non nisi cujusdam morositatis schisma fuisse videtur. Sed in sua actione sic variarunt, ut sibi ipsis non consentirent, et in Collatione miscerent inconstanter quaedam repugnantia. Alioqui dicerem eo recidisse certamen, ut quod in symbolo omnes profitebantur, Ecclesiam unam esse sanctam et catholicam, in Collatione Carthaginensi varie agitatum sit: cum nostri urgerent vaticinia prophetarum, quae catholicam promittunt: Donatistae vero opponerent vaticinia, quae sanctam describunt Ecclesiam. Fateor causam hanc adversus Petilianum, et nervosius et planius egisse Augustinum lib. de Unit. quam in ipsa Collatione: quia scriptionem non interrumpebat adversarius, ut orationem; sed eadem semper causa fuit. Observemus autem, Catholicos 1474D aliam non admiscuisse, quae institutam disputationem perturbasset.

Poterant fortasse Donatistis odiose objicere aliquid 355 Arianismi. Sed nolunt alio excurrere, et malunt amice confiteri, sibi cum iis rem esse, non de capite, id est, Christo, sed de corpore, id est, Ecclesia. Quinimo quaestionem de anabaptismo, cujus erant rei Donatistae, hic etiam omittunt: et cum iis agunt perinde atque cum Luciferianis, qui eodem tempore in ipsa etiam Africa separatos ab Ecclesia catholica suos coetus habebant, neque tamen haeretici, sed potius schismatici erant: multo tamen quam Donatistae modestiores. Quamdam cum his collationem quodam Carthaginensis cum Donatistis collationis 1475A exemplo, Hieronymus describit. Augustinus utrosque conjunctim damnat. Nam in lib. de Agone christiano cap. 30, posteaquam de Donatistis egit: Nec eos, inquit, audiamus, qui quamvis neminem rebaptizent, praecidere se tamen ab unitate, et Luciferiani dici quam Catholici maluerunt. Quod non rebaptizant, non reprobamus: sed quod etiam ipsi praecidi a radice voluerunt, quis non detestandum esse cognoscat? Hi sunt, de quibus Apostolus dicit: Habentes speciem pietatis, virtutem autem ejus abnegantes. Hanc illi non habent, quia praecisi ab unitate sunt, etc. Sed et Prosper, Augustini discipulus, lib. II de Promiss. et Praedict. cum Donatistis Luciferianos comparat, et utrosque ait, Christi corpus, id est, Ecclesiam, humanis calumniis insectatos esse: ut alii 1475B haeretici, Ecclesiae caput, id est, Christum ipsum insectabantur. Denique Hieronymus disputans contra Luciferianos, simul damnat Donatistas, quos vocat Montenses, sicuti eo tempore Romae vocabantur, et pronuntiat apud eos non Ecclesiam Christi, sed Antichristi esse synagogam. Donatistae clamitabant, Ecclesiam catholicam (ut loquebantur) apostatasse, et cum asylo Romuli eam compararunt, ut ait Augustinus lib. II contra Cresc. cap. 13. Luciferiani dicebant de Ecclesia factum esse lupanar, ut Hieron. contra Lucif. narrat. Utrorumque similis erat ratio: quia lapsi, vel haeretici, qui resipiscerent, recipiebantur. Sed schismatis justam excusationem hanc non esse Catholici responderunt. Lucifer Calaritanus in Sardinia episcopus, acerrimus erat Nicaenae fidei 1475C defensor, et ab Athanasio, Hilario, Hieronymo, propterea laudatus est (Et nunc legimus, ejusdem Luciferi ad Constantium imp. libros editos, qui testantur, quam acer haereticorum hostis esset Lucifer). Sed injusti tamen schismatis non minus quam Donatus, reus fuit, cum dolens Arianis facile ignosci, et existimans eorum communione Ecclesiam pollui, secessit, et catholicam communionem deseruit, inque sua demum Sardinia, ut Donatus in Africa, hoc est, in suo coetu, Ecclesiam superesse dixit. Sic Luciferiani ad Donatistas accessere, et ut propius accederent, in Africam trajecerunt. Sed mihi venit in mentem quod Ambrosius narrat in oratione de obitu fratris sui Satyri. Laudat fratrem illum suum, qui cum in Africam forte trajecisset, ubi erat Ecclesia 1475D Luciferiana, noluit cum ea communicare, quae cum catholica non communicabat: Quamvis enim, inquit Ambrosius, Lucifer pro fide exsulasset, et fidei suae reliquisset haeredes, tamen non est fides in schismate: et licet fidem erga Deum teneret, tamen erga Dei Ecclesiam non tenebat, cujus patiebatur velut artus dividi, et membra lacerari. Etenim cum propter Ecclesiam Christus passus sit, et Christi corpus Ecclesia sit, non videtur ab his exhiberi Christo fides a quibus evacuatur ejus passio, corpusque distrahitur. Haec Ambrosius.

Feci non invitus, ut obiter de Luciferianis aliquid intersererem, quod et Donatistarum conditionem illustret. Nam et ubi illos damnari audimus, multo magis hos damnandos esse intelligimus. Sane Augustinus, 1476A epist. 48, graviter reprehendit eorum errorem, qui existimabant nihil interesse, in qua quisque parte Christianus sit, sed ubi fidem teneat. Objicit autem, hoc uni Deo congruere, ut in unitate colatur. Narrat etiam, lib. I contra Parmen., Tichonium illum, qui inter Donatistas moderatissimus simul et doctissimus erat, ingenue quidem agnovisse, Ecclesiam catholicam toto orbe diffusam esse: sed negasse (quod tamen erat consequens) Donatistas peccare, qui illi non communicabant. Recte quidem solet laudari illud Christi tamquam proverbium: Ubicumque fuerit corpus sive cadaver, illic congregabuntur et aquilae: ut intelligamus, cum de religione quaeritur, in Christum nos intueri, ad eumque accurrere debere, sicuti corvi aut vultures ad cadaver 1476B convolant.

((Audio Calvinum eo loco annotasse quicumque Christo cohaerent esse extra schismatis periculum. Sed ut capiti cohaereamus, corpori insitos nos esse oportet. Neque sane caput sine corpore est, ut neque corpus sine capite est.)) Et vero Christus eodem loco, corporis quoque sui, hoc est, Ecclesiae catholicae, cujus veluti ductu ad eum accurramus, gloriam et lucem, quam spectemus, nobis commendat, cum de suo novo regno, et ejus repentina admirabilique propagatione loquens ait, Sicut fulgur exit ab Oriente et apparet ad Occidentem, etc. Ergo et Augustinus lib. I Evangel. quaest. cap. 38: Orientis, inquit, et Occidentis nomine totum orbem voluit significare, per quem futura erat Ecclesia. Tunc addit: Constituta 1476C ergo auctoritate Ecclesiae per orbem terrarum clara atque manifesta consequenter discipulos Christus admonet atque omnes fideles, ne schismaticis credant, qui occulte congregant tamquam in penetralibus et paucos in deserto, etc.

Ut redeam ad gesta Collationis: nihil jam est quod magis observare imprimis oporteat, quam quod Augustinus in lib. de Unit. contra Petilianum scribit: Quia, inquit, cum Donatistis quaestio nobis est, non de capite, sed de corpore: id est, non de ipso Salvatore Jesu Christo, sed de ejus Ecclesia: ipsum caput, de quo consentimus, ostendit nobis corpus suum, de quo dissentimus. Recte. Sed si illi, ut nos, caput illud ostentent: ubi potius corpus esse existimabitur? Augustinus monet, capitis verbis, hoc est sacris litteris 1476D id satis indicari. Quibus? Quae Ecclesiam ostendunt esse catholicam. Ubi cum iis haereticis, cum quibus de capite, id est, de Christo, ejusve sive essentia et natura, sive officio aut beneficio, imprimis quaestio erat, et deinde de corpore, id est, de Ecclesia, ut cum Arianis: Catholici simpliciter contendebant, ad dignoscendum corpus, inspiciendum esse caput, et de capite potissimum agebant. At ubi cum Donatistis res erat, qui de illo capite consentiebant: alio, ut necesse fuit, argumento corpus, de quo solo controversia erat, penes se esse contenderunt. Difficilis in tanta alioqui similitudine fuit haec dijudicatio. Sed sufficere visa est illa, quam dixi, indicatio. Ergo etsi Donatistae cum capite fortasse 1477A ostentarent alicujus corporis, hoc est, suae societatis et conspirationis speciosiorem sive faciem sive colorem, hoc est, ritus et mores minus vitiosos: tamen praevaluit altera Catholicorum probatio, qua penes se, Christi corpus, id est, Ecclesiam, esse evicerunt: et simul apud Donatistas non esse ostenderunt. Nam et esse unicam constat. Frustra autem de capite gloriantur, qui de corpore non sunt. Nam ubi alterum non est, neutrum est, cum et totus Christus caput et corpus sit, ut ait Augustinus. 356 Hinc protritum illud ejusdem contra Donatistas: Extra Ecclesiam non est salus. Sane Paulus Ecclesiam appellat Christum. Cumque Jehova sit proprium nomen Dei, tamen etiam attribuitur non modo altari Hierosolymitano, sed et novae Hierusalem, id est, Ecclesiae. Haec 1477B autem obiter dico, ut magis intelligamus, quanta de re quaeratur, cum de Ecclesia quaeritur et cum Donatistis agi de re magna omniumque adeo maxima, meminerimus.

Posteaquam autem jam intelligimus τὸ κρινούμενον, quaeramus τὸ κριτήριον· tametsi et hoc jam judicaverimus, illud nolo praeterire quod Chrysostomus in homil. 49 in XXIV cap. Matth., fatetur suo tempore fuisse difficillimum cognoscere et discere et discernere Ecclesiam in tanta confusione similitudinis, cum haeretici ostentarent quae Catholici ostendebant. Unicum vero reliquum fuisse indicium ex Scripturis. Sed quomodo? Augustinus id explicat.

Donatistae in Collatione rogabant, quibus testimoniis, divinis an humanis ageretur, et quo judicio lis 1477C definiretur? Nostri sacram scripturam, et testem et judicem sibi fore respondent. Sed quomodo ea utantur, et quid inde repetant, ut evincant quod volunt, observandum etiam est. Cum Augustinus de Baptismo ab haereticis, id est, extra Ecclesiam administrato, adversus Donatistas disputat, non tantum allegat scripturam, sed apostolicam traditionem et Ecclesiae usum, consuetudinem, testimonium, auctoritatem, ut l. II de Baptismo cap. 7, et l. IV c. 6, et l. V cap. 23, et l. I contra Crescon. cap. 31, 32, 33. Sciebat Optatum quaestionem de unico Baptismo contra Donatistas voluisse definire ex nudis sacris litteris. Sed infeliciter id eum tentasse agnoscebat: neque ingenuum esse judicavit, locos scripturae detorquere. Ergo quod Optatus de Baptismo dicturus 1477D contra Donatistas provocaverat sacras litteras, et quod ex testamenti tabulis de voluntate testatoris judicandum esse jurisconsulti aiunt, huc retulerat: id Augustinus, in psalm. XXI, ita imitatus est, ut tamen in quaestione de Ecclesia potius hoc diceret. Nam in graviori hac causa sentiebat scripturam liquidius probare quod aiebat. Atque ita etiam in libro de Unitate Eccles. contra Petilianum: Non audiamus, inquit, Haec dico, haec dicis; sed audiamus, haec dicit Dominus. Sunt certe libri Dominici, quorum auctoritati utrique consentimus, utrique credimus, utrique servimus. Ibi quaeramus Ecclesiam, ibi discutiamus causam nostram.

Non recusarunt hanc legem Donatistae: sed in hypothesi 1478A dissensio erat; et cum utrique suas veluti theses ex sacris litteris repeterent, minime conveniebant in fine, usu, interpretatione. Catholici enim cum suam Ecclesiam esse catholicam, hoc est, toto orbe diffusam, liquere non dubitarent, satis superque esse statuunt, si probent sacris litteris catholicam commendari. Ordiuntur autem a Veteris Testamenti libris. Non enim hos repudiabant Donatistae, ut Manichaei. Et ut a principio res repetatur, promissio facta Abrahae imprimis proponitur (nam et ex illo foedere dependet quicquid deinde in universa Ecclesia admiramur). Deinde vaticinia Prophetarum de vocatione gentium, quae Christo exhibito futura est, accumulant. Nam et ea conveniunt cum promissione facta Abrahae.

1478B Est autem diligenter observandum, quod Augustinus graviter observavit et religiose monet concione secunda in psalm. XXX; nempe, prophetas apertius de Ecclesia quam de Christo locutos esse: idque propterea, quod viderent in spiritu (ut ait) homines contra Ecclesiam facturos esse particulas, et de Christo non tantum litem habituros, sed de Ecclesia magnas contentiones excitaturos. Ergo illud, de quo majores lites futurae erant, planius et apertius praedictum esse. Proponit hujus rei exemplum ex Geneseos cap. XXII, ubi post Isaacum e morte ereptum promittitur Abrahae semen infinitum, atque eo modo Ecclesia aperte praedicatur, cum Christus non nisi figurate. Tandem concludit, pene ubique Christum in aliquo involuto sacramento praedicatum esse a 1478C Prophetis: Ecclesiam vero aperte, ut eam viderent et qui futuri erant contra illam.

Quid Donatistae? Augustinus, in lib. de Unit. c. 9, ait eos non ausos quidem esse plane dicere falsa esse, quae ex prophetis recitabantur vaticinia de futura amplitudine Ecclesiae christianae toto orbe diffusae, hoc est, catholicae: sed excepisse tamen, non esse ea impleta, quia homines noluerint. Hic vero multo magis insurgit et clamat Augustinus, nihil hoc aliud esse, quam dicere, prophetiam esse falsam, et prophetas fuisse pseudoprophetas. Fateor perversitate ingratorum hominum factum esse, ut multae Dei promissiones, non dico irritae fuerint, sed fuerint quodammodo impeditae, quatenus erant conditionales appendices foederis. Sed quod attinet ad principalem, 1478D quae pura fuit, promissionem, veluti de Messia exhibendo, et ejus regno instaurando atque propagando, Apostolus profitetur eam non potuisse impediri hominum indignitate. Fateor etiam multa de Ecclesiae excellentia et majestate prophetas praedixisse, quae in coelis impleantur. Sed in terris saltem inchoari nemo negaverit. Apud Isaiam Deus loquens de Ecclesiae amplificatione, cum jurejurando ait: Mihi flectetur omne genu. Id autem Paulus refert ad finem mundi, et postremum (ut vocatur) judicium. Sed interea, non negat quin suo etiam quodam modo id fiat in Ecclesia christiana.

Cum Donatistae negare non possent aliquam catholicam Ecclesiam exstare, suae Ecclesiae hunc titulum 1479A arrogarunt: et cum adversarios negabant esse, quod dicebantur, Catholicos: tum vero in Collatione sese nuncuparunt episcopos et defensores catholicae Ecclesiae et veritatis. Hic vero coepit esse quaestio facti, potius quam juris: et tanto rursus difficilior, quod Donatistae doctrinam fidei catholicam retinere etiam videbantur, neque apostasiae in eo genere accusabantur. Adversus alios haereticos veluti contra Manichaeos et Arianos facilior fuit hujus quaestionis dijudicatio. Sane Lactantius, lib. IV, cap. 30, scribit, singulos coetus haereticorum existimasse suam esse Ecclesiam catholicam. Saltem id jactarunt, cum viderent primam hanc esse Ecclesiae christianae conditionem. Sed cum ad probationem ventum erat, erant ridiculi. Imo etiam eveniebat, ut nostris tandem 1479B concederent, quod temere imprudentes, iis eripere voluerant. Aug. contra ep. Manich. cap. 4: In catholicae, inquit, Ecclesiae gremio me tenet ipsum nomen catholicae: quod non sine causa inter tam multas haereses sic ista Ecclesia sola obtinuit, ut cum omnes haeretici se catholicos dici velint, quaerenti tamen peregrino alicui, ubi ad catholicam conveniatur, nullus haereticorum, vel basilicam suam, vel domum audeat ostendere. Idem Augustinus, in lib. de vera Relig. cap. 7: Tenenda est, inquit, ejus Ecclesiae communicatio quae catholica est, et catholica nominatur, non solum a suis, verum etiam ab omnibus inimicis. Velint enim, nolint, ipsi quoque haeretici et schismatum alumni, quando non cum suis, sed cum extraneis loquuntur, catholicam nihil aliud quam catholicam vocant. Non enim possunt intelligi, 1479C nisi hoc eam nomine discernant, quod ab universo 357 orbe nuncupatur. Sed et rursus in lib. de Util. creden. cap. 7, scribit quidem omnes haereticos velle videri et dici catholicos: sed unam tamen esse (ut omnes concedunt) catholicam Ecclesiam, multitudine refertiorem, si totum orbem consideres, et veritate sinceriorem caeteris omnibus. Ex quo (ut ait) liqueat judicantibus arbitris, quos nulla impedit gratia, cui sit catholicum nomen tribuendum, quod omnes ambiunt. Sed et postea audiemus ex Victore Uticensi Arianos in quadam Carthaginensi Collatione imprimis de hoc titulo litem movisse.

Sane Novatianos aliquando id irrisisse, quia (ut aiebant) sub Apostolis nemo catholicus vocabatur, observavi in quadam epistola Paciani Barcinonensis 1479D ad Sympronianum Novatianum. Quid autem ut hoc nomen tueretur, responderit Pacianus, magnus olim in Ecclesia antistes, eadem epistola suggerit: quam et Donatistae legisse potuerunt. Praeterea quid paulo ante Augustinum ipse imp. Theodosius lege lata edixerit ea de re lib. I, cap. de summa Trinit. Nunc videamus quid Donatistae obtenderent, ut hunc titulum sibi arrogarent, nostris autem detraherent. Cresconius Donatista clamitabat, Ecclesiam, cui Augustinus communicabat, non esse catholicam, quia totus ei orbis non communicaret, cum quidem multae adhuc gentes barbarae, quae in Christum nondum crediderant, et multae haereses sub nomine Christi, alienae a societate communionis Augustini essent. Augustinus libro 1480A tertio contra Crescon., cap. 63, arripit, quod ipse Cresconius confessus erat, totum quotidie mundum verti in nomen Christianum: et respondet, Ecclesiam ad residua occupanda quotidie diffundi.

Fortunius Donatista audiens illam demum Ecclesiam esse catholicam, quae toto se terrarum orbe diffunderet, ausus est dicere, suam ubique terrarum esse communionem. Augustinus, epist. 163, ut ei respondeat, rogat, num possit, epistolas Formatas, quo velit, dare. Sic enim facillime terminari posse hanc quaestionem. Erant hae epistolae communicatoriae, certa formula conceptae, quas ultro citroque mittebant episcopi, ut testes et veluti tesseras suae confessionis. Sic Optatus, lib. II contra Donatistas, ait suos cum Damaso communicare, cum quo totus 1480B orbis commercio Formatarum concordat. Donatistae jactabant saltem magnam esse multitudinem suae sectae, et ut eam ostentarent, tam multi certatim confertimque concurrerant Carthaginem ad Collationem: conquestique etiam sunt, injuriam sibi fieri ab iis, qui eos non esse multos dixerant. Sed tamen cum prae catholicis pauci esse viderentur, paucitatem nihilominus suam voluerunt esse indicium Ecclesiae, quia (ut eorum patronus Cresconius dicebat) in paucis frequenter sit veritas: errare autem multorum sit. Augustinus, lib. III contra Crescon. cap. 66, respondet bonos verosque Christianos, qui per seipsos multi sunt, in comparatione malorum falsorumque itidem paucos esse. Idem, lib. II contra Advers. leg. cap. 12, cum audisset quemdam Manichaeum 1480C commendare suorum paucitatem, quia (ut dicebat) paucorum sit sapientia: respondet hoc omnibus haereticis adversariis Ecclesiae catholicae, quae per omnes terras copiosa fertilitate diffunditur, in sua cujusque propria vanitate commune esse. Omnes de sua paucitate gloriari, et seducere multitudinem si possint, velle. Sane Socrates, Hist. Eccles. lib. V, cap. 10, narrat, Arianos primum gloriatos esse de sua multitudine. Ubi vero abs Theodosio repressi et civitatibus ejecti essent, jactasse in desertis suis synagogis illud, Multi vocati, pauci electi.

Cum sentirent Donatistae sese numero et multitudine non posse evincere nomen Catholicorum, confugiunt ad aliam cavillationem. Nam acta Collationis narrant, Gaudentium dixisse, hoc esse catholicum 1480D quod sacramentis plenum est, quod perfectum, quod immaculatum. Sic et Augustinus, in Brevic., scribit, Donatistas respondisse, Catholicum nomen non ex universitate Gentium, sed ex plenitudine sacramentorum esse institutum. Verum inepta et inanis erat haec argutiola: Acutum aliquid sibi dicere videbantur, inquit August. epist. 49, cum Catholicae nomen non ex totius orbis communione interpretantur, sed ex observatione praeceptorum omnium et sacramentorum. Augustinus respondet, aliam esse hujus vocis significationem, et tamen se non in ea haerere, sed divinis oraculis inniti promittentibus Ecclesiam toto orbe diffusam. Et vero ille idem Gaudentius tandem eo recidit, ut cum urgeri se sentiret, indignabundus exclamarit, 1481A catholicam Ecclesiam humanum esse figmentum. Testis est Augustinus lib. II contra Gaudent. Majori calore dixissent, Catholicum nomen esse profanum et civile, quo leges utuntur, cum significant. procuratorem Caesaris l. pen. C. de Bon. proscr. Sane ante Augustinum, Optatus lib. II contra Donatistas disputans non solum urget Ecclesiam esse catholicam, et ita appellari, quae sit toto orbe terrarum diffusa: sed et alias (ut vocat) Ecclesiae dotes, quibus illa et ornatur et dignoscitur, indicat: tametsi id faciat frigide et obscure. Praetereo, quae paulo post Augustinum Vincentius Lirinensis ea de re acutius scripsit. Sed illud dico, cum apostolica Ecclesia defenditur, non defendi apostolicam colluvionem quorumdam nebulonum qui κακολυκοὶ potius 1481B dicendi sunt. Ergo Donatistae postremo Catholicis apostasiam objecerunt, cujus tamen ipsi potius rei erant. Augustinus in lib. de agone Christ. cap. 29: Cum, inquit, Donatistis objicis locos Scripturae de Ecclesia toto orbe diffundenda, dicunt, jam ista omnia fuisse completa, antequam esset pars Donati: sed postea totam Ecclesiam periisse, et in sola Donati parte reliquias ejus mansisse contendunt. Quid ad haec Augustinus? O linguam, inquit, superbam et nefariam! Idem in libro de Unit. contra Petilianum narrat, Donatistas quidem confessos tandem esse, quae Prophetae praedixerunt de Ecclesiae amplitudine: sed excepisse, postea orbem terrarum, ut loquebantur, apostatasse, defecisseque ex omnibus Gentibus Christianam religionem, excepta parte Donati: sicut 1481C in Enoch, in Noha, in Abrahamo, Isaac, et Jacob, et in duabus tribubus Juda olim remansit Ecclesia. Speciosa erat haec Donatistarum replicatio, qui et apostasiam quasi Catholicam dici posse objiciebant, si longe et late diffusa occupet orbem terrarum. Sed in apostasia probanda imperite haerebant, qui eam non ex doctrina fidei, sed ex hominum moribus et degeneri nequitia aestimari volebant, homines profecto praeposteri et morosi et importuni, potiusquam acres aut acuti.

Non potuit haec controversia melius dijudicari, quam ex successione. Ergo Catholici responderunt legitimam jam inde ab apostolis successionem sibi suffragari: Donatistis vero nullam esse. Dico successionem non modo personarum, sed etiam rerum: 1481D neque tantum doctrinae, sed et ordinationis: neque solum ordinationis, sed etiam religionis. Certe ubi talis successio est, defectio non est, imo vero est continuatio: ut neque ii, quibus ita succeditur, decessisse omnino videantur. Usi antea erant hac defensione Irenaeus et Origenes adversus sui temporis 358 haereticos, et ipse quoque Tertullianus Afer de Praescrip. haeretic. Optatus eamdem opponit Donatistis lib. II, et ejus exemplo Augustinus, qui et Manichaeis eumdem veluti arietem objicit quinquies, aut sexies in libris contra Faustum, et in lib. contra epist. Manich., et in lib. de Util. cred., et in lib. I contra advers. leg. cap. 20. Sed cum adversus Donatistas agitur, difficilior haec ratio est: quia et Donatistae 1482A se cum veteri optima Ecclesia Romana consentire contendebant, et non nisi a degeneri defecisse. Sic jam causae quaedam translatio erat, ut non tam de Africana quam de Romana Ecclesia deinceps quaereretur, et rursus multiplex quaestio facti oboriebatur. Non negabant Donatistae Africanas Ecclesias tamquam colonias respicere debere, Romanam tamquam metropolim, ut et Tertullianus Afer de Praescript.: Videamus, inquit, quid Ecclesia Romana didicerit, quid docuerit, cum Africanis quoque Ecclesiis contesserarit. Ergo Donatistae astute curarant, ut aliquam Romae Ecclesiam haberent. Sed non potuerunt efficere, ut jam inde ab apostolorum temporibus viderentur ibi habuisse episcopum suae sectae. Ergo revocati ad originem evanescebant. Originem autem, 1482B cum de successione ageretur, inspiciendam esse, ipse quoque Tertullianus praemonuerat in lib. de Praescrip. Sane acta Collationis testantur, Petilianum anticipatione quadam usum, etiam Augustino et ejus collegis ultro litem movisse de origine et successione. Rogasse enim, quis eos ordinasset? quem patrem et auctorem haberent? unde coepissent? Augustinum autem respondisse, ab ipso Christo indicari exordium suae communionis et originem suae Ecclesiae, quae ab Hierusalem diffusa est per omnes gentes continuo quodam progressu. Sic se Christum habere caput, Deum, Patrem: matrem, Ecclesiam talem. Rogant Donatistae quis Augustinum ordinasset. Augustinus fatetur fuisse Megalium Primatem Numidiae. Donatistae aliquid vitii in ea ordinatione 1482C notare et reprehendere volebant. Sed futilis eorum cavillatio fuit, quae non extorquebat Afris Catholicis defensionem suae cum Ecclesia Rom. communionis, in qua hi exultabant.

Optatus lib. II, disputans contra Parmenianum Donatistam, enumerat jam inde a Petro continuam successionem episcoporum Rom. cum quibus Afri Catholici communicabant. Tum vero insultans Donatistis, Vos, inquit, vestrae cathedrae originem edite. Respondebant, ut erant insulsi, Donatistae, se quoque in urbe Roma habere antistitem. Optatus replicat primum, quem ibi habuerunt, vel potius quem eo miserunt, fuisse quemdam Victorem, eumque Afrum, qui ante Donatum non fuerit. Ergo et Augustinus in quodam psalm. contra Donatistas, Numerate, 1482D inquit, sacerdotes ab ipsa Petri sede: et in ordine eorum patrum, quis cui successit, videte. Sed et in lib. Quaest. Veteris et Novi Testam. cap. 110 (qui liber Augustino ascribitur) , Ordinem, inquit, ab apostolo Petro coeptum, et usque ad hoc tempus per traducem succedentium episcoporum servatum perturbant, ordinem sibi sine origine vindicantes, corpus sine capite.

Donatistae, ut Romanorum episcoporum illam successionem, quam Afri Catholici cum iis communicantes jactabant, interruptam et vitiosam esse ostenderent, neque tamen confuse ea de re declamitare viderentur, aliquando dixere, primos aliquos illos quidem inculpate (sic enim loquebantur) Rom. 1483A episcopatum gessisse: sed alios deinde dissimiles fuisse: quos et incredibilibus calumniis insectati sunt, ut ait Augustinus in libro de unico Baptismo. Denique clamitarunt Marcellinum, Miltiadem, Silvestrum, non minus traditores fuisse quam Caecilianum. Mirum vero, potius non objecisse Liberii quamdam desertionem, et Damasi qui ei successit, seditiosam ordinationem, quam et Pelagiani propterea exagitarunt. Nam id Augustinus significat, cum libro sexto contra Julian. inquit: De constituendo episcopo dissensionem populi Rom. insultabundus objectas. Notum autem est ex Ammiano, qualis et quam cruenta fuerit ea dissensio, cum Damasus crearetur episcopus. Sed et Julianus Pelagianus, cum sedis Romanae auctoritate premeretur, etiam ipsum (ut ait eodem loco Augustinus) 1483B beatae memoriae Zozimum, apostolicae sedis episcopum, praevaricationis accusavit. Verum ubi talia objiciebantur, Catholici respondebant esse calumnias: et licet vera crimina essent, tamen privata vitia personarum religioni et Ecclesiae, quae et talia peccata damnat non obesse. Plus habuisset eoloris, si Donatistae objecissent, quod ipse olim Tertullianus Afer in libro contra Praxeam notaverat, ejus temporis antistitem Romanum prope Montanistam fuisse, et reliqua cumulassent, quae ipse Tertullianus suo schismati obtendit in libro de Pudic. et contra Psych. Sed usi sunt patrono Petiliano, qui tam fuit ineptus, quam fuerat olim acer et vehemens Tertullianus. Si Tertullianum alterum habuissent suarum partium in Collatione, magis sudasset Augustinus. Nunc languidos 1483C et molles vincere facile fuit. Nam et si quid objiciunt, quid aliud quam, ut ait Poeta, telum imbelle sine ictu contorquent, vel (quod dicitur) plumbeum et obtusum pugionem intentant? Ecce ne vagari in aere viderentur, et agere, sine ullo testimonio, aliquando (inquit Augustinus epist. 48) veluti insidiantes testimoniis divinis, tamquam jam periisset Ecclesia de orbe terrarum, objiciebant Hilarii quamdam querimoniam de provinciis Asiaticis, quae Arium sequebantur. Poterant, si doctiores acrioresque fuissent, talem apostasiae exprobrationem exaggerare. Nam ipse Hieronymus contra error. Joan. Hieros: Totum (inquit) Orientem, excepto Athanasio et Paulino, Arianorum haeresis possidebat. Imo vero et Occidentem pervaserat, et ipsum episcopum Romanum 1483D infregerat. Quid multis? Basilius epist. 60, fatetur sese cogitasse principia esse illius apostasiae cujus meminit Paulus ad Thess. Neque non in Collatione Donatistae objicere poterant, urbem Romam a Barbaris captam esse, et imperium Romanum jam pessumire: sicuti eo tempore Hieronymus ipse alludens ad illum Pauli locum ad Thessalon. et ruinam Romani imperii, quae apostasiae regnum praecessura credebatur, deplorans in epistola ad Gerontiam de Monog. inquit: Qui tenebat, de medio fit: et non intelligimus Antichristum appropinquare? Sed Donatistae agunt paulo remissius. Neque sane sui schismatis excusationem probabilem inde poterant repetere, cum quidem jam tempore Constantini, quo et imperium 1484A Rom. et Ecclesia Christiana maxime florebat, ipsi defecissent ab Ecclesia. Neque Augustinus nunc laborat, ut illum Pauli ad Thessalonicenses de Antichristo locum exponat: quod postea fecit ad Marcellinum nostrum libro XX, capite 19, de Civitate Dei. Tantum nunc diluit, quod ex Hilario Donatistae objecerant. Hilarii verba in lib. de Synod. haec sunt: Audivi et vidi vitia praesentium non laicorum, sed episcoporum. Nam absque episcopo Eleusio et paucis cum eo, ex majori parte Asianae decem provinciae Deum nesciunt. Atque utinam eum nescirent. Cum procliviori enim venia ignorarent quam obtrectarent. Si Donatistae hinc probare volebant Ecclesiam jam tum in 359 orbe periisse, inepte Asiam pro toto orbe accipiebant. Quinimo in eodem libro Hilarius confitetur saltem 1484B Galliae et Britanniae Ecclesias in fide sincera perstitisse. Neque vero minus Africanae Ecclesiae Arianismum rejecerant. Sed Augustinus alia defensione utitur. Quanam? Ait Hilarium decem provinciarum Asianarum zizania arguisse, non ipsum triticum: aut etiam ipsum triticum, quod defectu quodam periclitatur, quanto vehementius, tanto utilius arguendum esse putasse. Ait Donatistas calumniari docto viro, qui graviter increpabat, quo iterum parturiebat: et eodem modo potuisse dicere, nec tot Ecclesias Galatiae tunc fuisse, quando dicebat Apostolus, O stulti Galatae, etc. Ait Ecclesiam aliquando obscurari, et tamquam obnubilari multitudine scandalorum: sed etiam tunc in suis firmissimis eminere: et aliquando multitudinem tranquillitate temporis quieta 1484C et libera apparere: aliquando tentationum et tribulationum fluctibus operiri atque perturbari. Tale autem tempus fuisse, de quo scripsit Hilarius. Addo, paulo post, tempore Theodosii, Ecclesiam illam utcumque liberatam fuisse, ut rursus esset, qualis fuerat tempore Constantini. Addo, non dissimilem vicissitudinem olim visam esse et in regno Davidis. Sed interruptio, quae videtur continuitatem abrumpere, non tollit perpetuitatem. Caeterum, ut ad Donatistas redeam, si ex Hilario aliquid proferre volebant, quod Augustino objicerent in hac causa, cur non potius protulerunt quod Hilarius scripsit contra Auxentium de Ecclesia? Cur non urgent quod scripsit Rufinus, Ecclesiae faciem jam eo tempore foedam admodum fuisse? Imo vero cur non objiciunt graviorem 1484D querimoniam Basilii et horribilem, quam edit picturam Ecclesiae (ut ita dicam confuse) confusae? Cur non clamant Hieronymum confiteri, Ecclesiae faecem pro Ecclesia superfuisse tempore hujus Collationis? Cur non ipsius Augustini ad ipsum Marcellinum verba ex epistola 5 repetunt, In ista (inquit) colluvie morum pessimorum et veteris disciplinae deperditae, etc. Verum simplicem historiam actionis Donatianae persequamur.

Cum Donatistae clamitarent Ecclesiam catholicam apostatasse (ut loquebantur) atque periisse, et hoc clamore eludere vellent prophetarum vaticinia de Ecclesiae gloria, amplitudine, perpetuitate: rogarunt Catholici in Collatione, ubinam scriptum esset 1485A tam cito esse perituram: ut et Augustinus in lib. de Unit. quaerit a Petiliano, quando, quis, quomodo deleverit Ecclesias apostolico labore fundatas? sicuti et in epist. 161, ad Honoratum, rogat, quomodo Christus perdiderit haereditatem Gentium sibi promissam? Haec enim interrogatio fuit, quae Donatistis minime ut oportebat ad hoc certamen instructis, veluti os obstruxit. Miror non objecisse, quod in Ezechiele vel in Daniele, vel in Apocalypsi scriptum esse dicitur de Antichristo, vel etiam in epist. ad Thessalonic. An suo tempore nondum venisse tempus illius Antichristi sentiebant? Supererat alius locus Pauli ad Timotheum de apostatis, qui novissimis temporibus emergent. Sed ipse Augustinus in lib. de Unitate contra Petilianum, veluti praeoccupat, 1485B et id pertinere ait ad purgamenta Ecclesiae, et ad eos qui ab Ecclesia defecere: sicuti et in Manichaeos locum illum retorquet l. V contra Faustum capite 10, et lib. XXX, et lib. I contra Felicem Manichaeum, cap. 7, et in libro contra Secundinum, cap. 2.

Venio ad id quod Donatistae in Collatione potissimum urgebant: ut cum catholica Ecclesia praedicaretur, ipsi sanctam quoque esse debere vicissim contenderent, qualem adversariorum, hoc est Catholicorum Ecclesiam, non esse clamitabant. Catholici agnoscebant quid sibi deesset, et qualis illa esse deberet. Sed in hac vita perfectam non fore fatebantur: futuram vero in coelis: et hoc quotidie agi, ut maculae deleantur, et rugosa esse desinat. 1485C Sed integram reformationem in hac hominum colluvione non exstare. Ergo Augustinus ut Fulgentio Donatistae sic respondit, gloriose garrienti de suae Ecclesiae perfectione, sic in epist. 50 ad Bonifacium: Absit, inquit, ut quisquam nostrum ita se justum dicat, ut sine peccato se esse jactare audeat in hac vita, sicuti Donatistae in nostra Collatione dixerunt, in ea se esse Ecclesia quae non habeat maculam aut rugam, aut tale ejusmodi. Fuit tamen non dissimilis jactatio Pelagianorum, ut indicat Augustinus lib. IV ad Bonifacium cap. 7, et lib. II de Bono pers. c. 5, et l. II contra Julianum. Sed quam ventosa sit vanitas haereticorum, non est ignotum.

Porro cum Catholici in Collatione distinxissent Ecclesiam quae est in coelis ab ea quae est in terris: 1485D Donatistae calumniati sunt, eos fingere duas esse Ecclesias, nec meminisse unam modo esse. Catholici talem calumniam facile refutarunt, cum replicarunt et ostenderunt, eamdem ipsam unam et sanctam Ecclesiam, nunc esse aliter, tunc autem aliter esse futuram, ut ait Augustinus Collat. 3, cap. 4. Ego non dubitarim tres gradatim agnoscere formas et species Eeclesiae: primam Mosaicam sive Judaicam, secundam catholicam, tertiam coelestem, et quidem secundam priori multo excellentiorem, et tertiam secunda rursus multo meliorem promitti a Prophetis: et tamen talis profectus non interrumpit continuationem unius Ecclesiae: neque obstat, quin et prima illa Ecclesia, quae et secundae 1486A praemonstratio quaedam erat, valde laudata sit. Unde et psalmus LXXXVII, de Sione et Hierosolymis: Gloriosa, inquit, de te dicuntur, o urbs divina.

Redeo ad Donatistas, qui repetito ab illius memoria exemplo, speciose jactabant, sese esse tamquam duas illas tribus, quae non defecere, cum aliae decem tribus Israelis abs Judae regno desciverant, secutae Jeroboamum. Sed Catholici merito invertebant hanc comparationem: et quamvis faterentur multas esse maculas et labes suae Ecclesiae, tamen quamdiu illa Christum habebat caput, schisma Donatistarum esse impium contendebant. Sed et August. in lib. contra Fulgent. cum audiret Catholicos a Donatistis vocari Samaritanos, probat ipsos potius Donatistas esse tamquam Samaritanos. Hinc autem 1486B pendebat judicium de exemplo communionis ex veteri Judaeorum Ecclesia repetito, de quo in collatione maxime certatum est: tametsi non dissimulem utramque partem in ea contentione parum cavisse videri, cum neutra in exemplo prophetarum, quod allegat, satis observat discrimen, quod prophetae tamen omnes inculcant. Adeo fervor contentionis interdum confuse miscet, quae discernenda erant. Itaque tanto magis excutiendum nunc est hoc caput Collationis, ut cum ventum sit ad praecipuum causae statum, utriusque partis rationes propius expendamus. Acta Collationis testantur Catholicos suam (ut vocant) Notariam, et Donatistas suam proposuisse atque opposuisse, cum scriptis potius quam verbis agerent et contenderent. Notariam eo saeculo 1486C sive etiam Notoriam vocabant scripturam, quae aliquid notum faciebat vel indicabat: neque alioqui sic appellatur a nobis vel notariis. Ut autem hoc verbo Augustinus quoque in historia hujus Collationis 360 utitur eo modo, quem dixi, sic et alibi magis civiliter in historia Donatistarum, Notoriam sive Notariam vocat scriptum ab Irenarchis elogium de reis Donatistis, ut in epist. 159 et 160. Atque ita etiam usurpatur in Jure civili, ut in l. Divus. De Custod. reor. l. ab accusatione, § Accusatores ad Senat. Turpil. l. Ea quidem, C. De accusat. l. 31, C. Th. de Episc. et cleric. Apud Vopiscum duobus locis Notoria generaliter dicitur epistola. Sed redeo ad Notariam vel Notoriam Catholicorum in hac Collatione propositam, in qua Acta testantur scriptam 1486D et propositam imprimis fuisse hanc thesim.

Prophetae populum peccatorem et Dominum multis execrabilibus abominationibus offendentem, tam severis vocibus arguebant, et flagellis correptionis duros atque indomitos animos, usque ad inimicitias adversum se horribiles excitabant: nec tamen se ab eo populo, in quo utique etiam boni inter malos erant, corporali discrimine dividebant; melius judicantes per patientiam ferre malos, quam per calumniam relinquere bonos.

Donatistarum responsio in illis Actis longior est: sed conclusio est haec de prophetis, quorum mentio facta erat: Quod inter eos quos damnabant, fuerunt, commorationis fuit, non communionis.

1487A Quid deinde replicarint Catholici, breviter exponit Augustinus in Breviculo Collationis tertiae diei, his verbis. De prophetis, quia dixerant Donatistae in litteris suis, non eos communicare illis in quos mala tanta dixerunt, responderunt Catholici, quod unum templum fuerit, quo universi utebantur: nec quemquam prophetarum, qui tanta dixerunt in malos constituisse sibi aliud templum, sacrificia, sacerdotes. Idem Augustinus in lib. contra Donatist. post Collat. cap. 20: Adhuc, inquit, audent commemorare prophetica et apostolica testimonia, quibus nos universaliter in illa Collatione respondimus, ostendentes ipsos prophetas sanctos cum iniquis in uno templo, sub iisdem sacerdotibus inter eadem sacramenta versatos, nec tamen a malis fuisse pollutos, quia noverant, inter 1487B sanctum et immundum, non sicuti isti sentiunt corporaliter populum dividendo, sed bene judicando et bene vivendo, discernere. Idem paulo post propius accedens ad Donatistarum objectionem, ait: quod jussus est quidem propheta nec panem manducare, nec vinum bibere in Samaria, quo missus fuerat, ut corriperet eos qui vaccas constituerant adorandas more idolorum Aegyptiorum, hoc omnino facere debuit quod praeceperat Dominus, cui tunc eo modo illos corripere placuit ut nihil ibi tangeret propheta quem miserat. Numquid enim in Ecclesia non fit quotidie, quando eos, quos acrius corripimus, etiamsi in eorum possessione sumus, nihil ibi apud eos contingimus, ut sentiant quantum eorum peccata doleamus? Numquid tamen ideo plebis discessio facienda est, ut sicut mollis 1487C herba, indiscrete eradicentur infirmi, qui de pectoribus hominum, et ignotis factis, etiamsi nobis sint cognita, judicare non possunt? Nam in ipsa Samaria et Helias et Helisaeus erant, et si ipsi in solitudine, non tamen devitandorum sacramentorum causa, sed quia persecutionem ab impiis regibus patiebantur. Nam illic erant non utique in solitudine, separata, quae ipse ignorabat Helias, septem millia virorum, qui non curvarunt genu ante Baal. Haec ille. Hic vero necesse est, ut ingenue dicam, quod sentio. Cum diligentius considero quae jam recitata sunt, videntur mihi tam Catholici quam Donatistae inconsiderate confundere discrimen quod olim fuit inter Judam et Israelem, interque Hierusalem et Samariam. Nam ut Donatistae confuse contendunt prophetas propter hominum vitia 1487D non communicasse sacrificiis sive Hierosolymitanis sive Samaritanis: sic Catholici non minus confuse contra contendere videntur, tam his quam illis sacrificiis illos communicasse, et tametsi moribus sese separarent, tamen altaribus fuisse conjunctos. Atqui, ut ipse Augustinus lib. XVII de Civit. Dei, cap. 22, recte dixerat, in Israele omnes reges fuisse reprobos, non etiam in Juda: sic dicere debuit de sacrificiis: et quidem sacrificiis Hierosolymitanis communicasse prophetas et communicare debuisse, quamdiu illorum legitima erat forma: tametsi sacerdotum et populi magna esset alioqui corruptio, et damnanda hypocrisis. Sed sacrificiis Israelis sive Samariae, neque prophetas communicasse, neque 1488A communicare debuisse: cum quidem non esset legitimum altare extra templum: tametsi sacerdotum et populi vita fuisset minime vitiosa. Et vero prophetae aliter reprehendunt sacrificia Judae, aliter Israelis. In illis enim reprehendunt hypocrisim et impietatem personarum: in his vero formam quoque et substantiam ipsorum sacrificiorum. Augustinus in libro post Collat. ait: Quaestionem hanc in Collatione fuisse evidenter solutam. Ego vero (ut nihil dissimulem) cogor dicere fuisse evidentem utriusque partis quemdam errorem, et quidem juris et facti errorem quamdiu non adhibetur distinctio, quam dixi. Itaque miror cum in collatione Carthaginensi adessent tam multi praeclari antitistes, neminem observasse discrimen illud, quod toties et tam evidenter prophetae 1488B inculcant.

Recte Donatistae aiunt Eliam et Elisaeum numquam communicasse altaribus Samariae, et propterea in solitudine moratos esse. Itaque miror Augustinum respondere, Eliam et Elisaeum non fuisse in solitudine devitandorum Samariae sacramentorum causa. Habitarunt etiam in Bethel. Sed numquam aut ibi sacrificarunt, aut ejus loci sacrificiis communicarunt. Denique et singulare et extraordinarium fuit, quod in monte Carmelo Elias semel sacrificaverit. Saltem cum Augustinus ait Eliam aut Elisaeum non devitasse sacramenta Samariae, distinguendum esset inter sacramenta circumcisionis et sacramenta sacrificiorum. Sacrificia certe in Samaria omnino vitanda et fugienda erant: quia non nisi in templo 1488C Hierosolymitano fas erat sacrificare. Sed circumcisio similiter templo alligata non erat.

Recte rursus Donatistae de prophetis Osea et Amos dixere, quod de Elia et Elisaeo, quia similiter illi prophetae agebant cum Israelitis, et tamen clamabant, Ne eatis in Gilgal, ne ascendatis in Bethavem: hoc est, ne communicetis sacrificiis Israelis sive Samariae. At non similiter dixissent, Ne ascendatis in Hierusalem. Ergo male Donatistae subjiciunt: Jam vero in urbe Hierosolyma quomodo poterant prophetae sacrificiis peccantium hominum communicare, quae divino spiritu pleni damnabant. Atque in his Prophetae damnabant non tam sacrificii formam, quam sacrificantis hypocritae personam.

Sed et ubi Donatistae concludebant, Commorationis 1488D fuisse, non communionis, quod Prophetae fuerint inter eos, quos damnabant: Rursus distinguendum fuit inter Judam et Israelem. Prophetae quidem etiam oriundi ex Juda, migrarunt in Israelem, ut ibi commorantes, non quidem altaribus Samariae communicarent; sed ut ea damnarent: sicuti fecere Amos et Oseas. Levitae autem, qui in Israelis tribubus habitabant, inde omnes fugerunt in urbem Hierosolymam, ubi tantum sacrificare fas erat.

Donatistae, ut refellerent quod Catholici in Collalatione dixerant, moribus, non corporibus bonos a malis separari debere, allegarunt illud Isaiae: Discedite, discedite, exite de medio eorum. Mundamini, etc., 361 quia et Paulus id repetit in epist. ad Corinth. 1489A Sed quod ad Isaiam attinet, constat prima illa ejus verba tantum hoc velle et agere, ut Judaei sint parati ad discedendum ex Babylone statim atque dies liberationis venerit. Interea autem etiam monet ut sint mundi: ne scilicet communicent idolis Chaldaeorum: quod Apostolus ad suos Corinthios repetit, ne et ii communicent idolothytis, etc. Sed alioqui non jubet, ut patriam suam relinquant, et ex idololatrarum urbibus fugiant. Alioqui ex mundo exire eos oporteret, ut alibi ait. Quod autem Judaei ex Babylone discedere jubebantur, peculiarem rationem habet, quae ad alios trahenda non est. Augustinus in lib. de Unitate capite 12, narrat Petilianum clamitasse, decem tribus divisas esse et traditas servo Salomonis, nempe Jeroboamo: duas 1489B vero remansisse filio Salomonis, deinde comparationem fingendo dictitasse: Sic et nunc totus mundus apostatavit: nos autem tamquam duae illae tribus permansimus in templo Dei, id est, in Ecclesia. Quid ad haec Augustinus? Ostendant, inquit, scriptum esse, se esse tales, sicut scriptum est, illas duas tribus tales fuisse: et tunc nihil resistimus. Sed successio, de qua dixi, ostendebat potius Catholicos esse tales. Schisma vero indicabat Donatistas potius esse similes decem tribubus. Olim quidem decem illae tribus Israelis penes se esse Ecclesiam, potius quam in Hierusalem, contendebant. Sed numquam id evicerunt, neque ullus umquam propheta id iis concessit. Cum abductae in servitutem eae essent et iis successissent Samaritae duravit eadem contentio: 1489C adeo ut aemulum templum in monte Garisim aedificatum sit, quale Hierosolymis fuerat a Judaeis reducibus non multo ante instauratum. Ac quidem quaestio tunc quoque agitata est, utrum esset templum legitimum: tandemque est relata ad judicium Ptolomaei Aegyptii regis: et quidem terribili conditione, ut qui advocatus causa caderet, morte mulctaretur. Sed audita Mosis lege, et probata pontificum Judaeorum continua successione, recte judicatum est pro templo Hierosolymitano. Testis est Josephus lib. XIII, c. 6. Estque profecto historia illa memorabilis, et idoneum exemplum, quod hic laudetur. Sed simul miremur, Samaritanos tamen sibi nihilominus arrogasse quod solebant: quod etiam fecere cum eorum templum Garizitanum fuisset dirutum: 1489D adeo ut Christi tempore eam litem etiamnum perdurasse audiamus. Nihil dicam de altero templo apostatico, quod in Aegypto ad exemplum Hierosolymitani conditum ab ipsis Judaeis est, connivente rege Ptolomaeo. Nunc enim me contineo in exemplo veteris dissensionis inter Samariam et Hierusalem. Neque potest in hoc argumento exemplum illustrius et historia veteris Ecclesiae repeti: in quod quidem cum intuemur, tam horribilis etiam schismatis, quod tamdiu duravit, memoria nos percellat, necesse est. Neque dubium est, quin Augustinus multa prospiciens inde colligeret, quod in schismate Donatistarum gemens deploraret, ut tristissimam Ecclesiae calamitatem defleret. ((Legerat 1490A quod Nazianzenus de suis temporibus et Arianorum intemperie loquens et suspirans conquerebatur, non modo Ecclesiam distractam esse, ut olim Juda et Israel, sed per domos singulas populum Christianum esse dissectum. Legerat quod ille ad Deum conversus precari solebat, O Domine, sit aliquis finis hujus belli ecclesiastici. Ne sit amplius Juda et Israel: Hierusalem et Samaria: Roboam et Jeroboam. Non dubito, quin Augustini similes preces fuerint et similia vota suspiriaque. Ut autem Oseas et Hieremias praedixerant fore, et Juda et Israel rursus aliquando coalescerent sub uno capite (quod quidem ubi Ecclesia Christiana primum coaluit, factum esse dubium non est), vix audebat sperare rursus facile id futurum esse, cum novum in Ecclesia 1490B schisma invaluisse videbat. Certe idem Nazianzenus, qui vidit quam Theodosius Ecclesiarum ἕνωσιν procurabat, gaudio exultans aliquando exclamavit, Non amplius invicem φέρομεν καί ἄγομεν, Judas et Israel unum sibi ponunt principatum: omnes facti sumus Christiani: Sed Augustinus tam felix non fuit, ut id omnino viderit: tametsi Collatio Carthaginensis ad eam unitatem restituendam multum momenti attulerit.))

Redeo ad eum locum, in quo Augustinus negat Donatistas esse, quod dici volunt, hoc est, tamquam tribum Judae. Adjicit enim per concessionem, etsi id essent, tamen legere debere prophetas, qui dicunt Israelem aversatricem justificatam esse peccatis Juda praevaricatricis. Hoc certe Jeremias, cap, III, et Ezechiel, 1490C cap. XIX, dixere, ut et suos Judaeos castigarent, Ecclesiae titulo nimis indigne abutentes: neque dubito quin et ipse August. peccatis suorum minime indulgens, saepius suo populo id exprobrarit. Illud miror quod in eodem suo lib. de Unit. contra Petilianum, cum hanc quaestionem tractat, adjicit partem illam veteris populi, hoc est, Israelem, deputandam non esse, tamquam haeresis fuisset. Deum enim decem illas tribus jussisse separari, non ut religio, sed ut regnum divideretur. Cum haec lego, fateor (ne quid iterum dissimulem) me haerere et subsistere. Deus quidem juste meritoque decreverat, Jeroboam fore regem, ut puniret peccatum Salomonis. Sed nihilominus Israel peccavit, cum perfidiose talem sibi regem ascivit, ut a regno Davidis et a 1490D templo deficeret. Sed et ipse Augustinus libro I contra Cresconium cap. 31, ait Samaritanos fuisse veluti haereticos Judaeorum. Audio, quod contra Petilianum ait, Deum jussisse, ut regnum Juda divideretur, non etiam religio. Non enim jussisse fieri schisma: Sicuti, inquit, saepe in orbe terrarum regna dividuntur, et tamen Christiana unitas non dividitur, quia in utraque parte inveniatur Ecclesia catholica. Verum (si mihi fas est ingenue dicere quod sentio, ut quod verum esse puto, verecunde quidem, sed tamen libere exponam, nullo Augustini praejudicio impeditus) existimo observandum esse aliam fuisse rationem regni Judaici sive Davidici, aliam esse aliorum regnorum. Nam in regno Davidis sic inclusa fuit 1491A Ecclesia, sicque eum eo conjuncta, ut non potuerit dividi, quin religio divideretur, hoc est, quin qui ab eo descisceret, schismatis reus esset. Nam qui ab eo deficiebat, ab Ecclesia quoque ipsa deficiebat. Certe orabatur pro hoc regno, ut pro Ecclesia, psalm. LXXVII et CVIII: et David propterea dicebatur primogenitus inter reges, psalm. LXXXIX. At, inquies, Deus tamen dicitur divisisse regnum Davidis. Fateor, sed longe alio fine, quam ipse Jeroboam schismaticus aut quae eum secutae sunt decem tribus, quarum longe aliud fuit, quam Dei consilium. Haec obiter dicta sunto. Conclusio Augustini contra Petilianum est, fuisse etiam in Israele prophetas. Audio. Sed tunc fateor Donatistas recte dixisse, commorationis illud fuisse, non communionis. In Juda vero non modo commoratos 1491B esse, sed etiam communicasse, dicendum etiam est, ut ante admonui.

Hic ego veniam audaciae peterem, si paulo liberius videor notare in Augustino et ejus collegis, non satis ab iis observatum esse discrimen Judae et Israelis. Sed pudoris potius quam petulantiae ullius vestigium in meo facto agnoscet aequus et veritatis 362 studiosus judex. Certe ut mihi integrum non fuit dissimulare quod sentiebam, sic agnosco factum esse quodam impetu disputationis, ad Donatistarum morosissimam importunitatem reprimendam, ut Catholici in Collatione minus distinxerint Judam ab Israele, cum prophetas quantumvis severos vitiorum reprehensores minime omnium fuisse schismaticos ostendere vellent, et Donatistas valde reprehenderent, 1491C qui sui schismatis exemplum repetebant a prophetis, quos fugisse suae gentis sacrificia confuse clamitabant, contrario quodam modo Judae et Israelis discrimen confundentes. Caeterum minime alioqui Augustinum ignorasse quod dixi, imo vero tale discrimen diligenter alias indicasse, testis est ejus liber XVII de Civit. Dei.

Ut autem novis hodie Momis, qui totam Collationem Carthaginensem propter μνημονικὸν ἁμαρτημα irridere, et bonis Patribus insultare vellent, fraenum aliquod injiciam, venit in mentem quod ipse Calvinus novorum censorum princeps, cum sexcentis alioqui in locis annotasset, illud a prophetis toties indicatum discrimen, tamen nescio quomodo ejus oblivisci videtur, ubi in disputatione incaluit. Certe 1491D cum primum iratus in me scriberet, etiam illud invertisse videtur. Ait: Quin Hierosolymis vera fuerit Ecclesia, quo tempore sacerdotes a legitimo Dei cultu deflexerant, minime ambigitur. An vero ejus Ecclesiae auctoritas vigere et valere debuerit apud pios, ex prophetis patet, qui ubique clamant longissime ab impia eorum factione recedendum. Idem paulo post ait, negari non posse, apud Israelitas, qui Jeroboamum secuti sunt, fuisse aliquam Ecclesiam. Addo locum alterum, qui nunc mihi in mentem venit. Nota est querimonia Eliae prophetae conquerentis sese relictum esse solum. Eam proprie pertinuisse ad statum Israelis potius quam Judae Augustinus recte observavit et admonuit lib. XVII de Civitate Dei cap. 22. Calvinus tamen in praefatione suae Institutionis, ex illa 1492A querimonia liquere generaliter contendit, nullam temporibus Eliae fuisse Ecclesiam aspectabilem. Atque ipsa historia sacra testatur Eliam tantum loqui de regno Israelis ubi habitabat: in regno autem Judae eo tempore fuisse illustrem Ecclesiam regnante Josaphat, quem et tamquam alterum Davidem fuisse significat. Imo vero idem Calvinus in ipsa sua Institutione videtur confuse dicere, quod Donatistae in Collatione dicebant hac in parte. Allegat, Prophetas de Judaeis et Israelitis sui saeculi passim clamasse, profana esse conventicula, quibus non magis consentire liceat, quam Deum abnegare: vel si illae Ecclesiae fuerunt, ab Ecclesia Dei alienos fuisse, in Israele quidem, Eliam, Michaeam et similes: in Juda autem Isaiam, Jeremiam, Oseam. Concludit autem 1492B necesse fuisse, ab eorum coetuum consensione desciscere, quae nihil aliud erat quam impia adversus Deum conspiratio. Quis non videt haec confuse dici, ubi distinguendum erat inter Judam et Israelem? Et vero in eadem paulo ante pagina sibi veluti contradicens, dixit quod et volumus, et ad Donatistas refellendos dicimus. «Fateor, inquit, prophetas omnes, qui Hierosolymis fuerunt, cum res illic essent admodum corruptae, nec seorsum sacrificasse, nec separatos ab aliis coetus habuisse ad orandum. Habebant enim Dei mandatum, quo in templum Salomonis convenire jubebantur. Sacerdotes Leviticos, quos, quia sacrorum antistites ordinati erant a Domino, necdum abdicati, utcumque indigni eo honore essent, locum illum adhuc tenere noverant. Sed neque 1492C ad ullum superstitiosum cultum adigebantur.» Idem rursus in eadem paulo ante sua Instit.: «Horrendae, inquit, sunt illae descriptiones, quibus, Isaias, Jeremias, Joel, Habacuc et alii Ecclesiae Hierosolymitanae morbos deplorant. In plebe, in magistratu, in sacerdotibus, omnia usque adeo corrupta erant, ut clamet Isaias, a vertice capitis usque ad calcem pedis, nihil esse illic sanum. Religio partim contempta, partim contaminata. In moribus passim referuntur furta, rapinae, perfidiae, caedes, et similia scelera. Neque tamen propterea aut novas sibi Ecclesias erigebant, aut nova altaria exstruebant prophetae, in quibus separata sacrificia haberent: sed qualescumque essent homines, quia tamen reputabant Dominum apud eos verbum suum deposuisse et caeremonias 1492D instituisse, quibus illic colebatur, in medio impiorum coetu puras manus ad illum extendebant. Certe si putassent aliquid inde contagionis se contrahere, centies potius mortui fuissent, quam passi fuissent illuc se pertrahi. Nihil ergo eos retinebat, quominus discessionem facerent, quam servandae unitatis studium. Quod si religio sanctis prophetis fuit, ob plurima et maxima scelera non unius aut alterius hominis, sed propemodum totius populi, se ab Ecclesia alienare: nimium nobis arrogamus, si protinus audemus ab Ecclesiae communione deficere, ubi non omnium mores vel nostro judicio vel Christianae etiam professioni satisfaciunt.

«Jam Christi et apostolorum saeculum quale fuit? Neque tamen impedire potuit desperata illa Pharisaeorum 1493A impietas, et quae tunc passim regnabat, dissoluta vivendi licentia, quin iisdem sacris cum populo uterentur, et in unum cum reliquis templum ad publica religionis exercitia convenirent. Unde id? nisi quia sciebant malorum societate minime pollui qui, pura conscientia, iisdem sacris communicarent? Si quem parum movent prophetae et apostoli; ille saltem Christi auctoritati acquiescat. Bene ergo Cyprianus: Etsi videntur, inquit, in Ecclesia zizania, aut vasa impura, non est tamen cur ipsi de Ecclesia recedamus: nobis danda opera, et quantum licet innitendum, ut vas aureum et argenteum simus. Caeterum fictilia vasa confringere solius Domini est, cui et virga ferrea data est: nec quisquam sibi quod proprium est soli Filio, vendicet, ut ad aream ventilandam 1493B et purgandam paleam sufficiat, zizaniaque omnia humano judicio segreganda. Superba est ista obstinatio, et sacrilega praesumptio, quam sibi furor pravus assumit, etc. Fixum igitur utrumque istorum maneat, nihil excusationis eum habere, qui externam Ecclesiae communionem sponte deserit, ubi Dei verbum praedicatur, et sacramenta administrantur: deinde nihil obstare vel paucorum vel multorum vitia quominus illic rite caeremoniis a Deo institutis, fidem nostram profiteamur: quia nec alterius sive pastoris, sive privati, indignitate laeditur pia conscientia, nec minus pura sunt et salutaria Domini mysteria homini sancto et recto, quia simul ab impuris attrectentur.» Haec ille, quae nunc non invitus describo, ut adversarii quoque confessione, causam, 1493C quam ago, peragam: et talia subscriptione confirmem conclusionem Carthaginensis Collationis contra Donatistas. Itaque non gravabor ex eadem Institutione repetere ea quae paulo ante sunt subscripta. Nam ex Augustino repetita videntur, et Donatistas veluti jugulant. 363 Fuerunt, inquit, semper, qui falsa absolutae sanctimoniae persuasione imbuti, tamquam aerei quidam daemones jam facti essent, omnium hominum consortium aspernarentur, in quibus humanum adhuc aliquid subesse cernerent. Tales olim erant Cathari et qui ad eorum vesaniam accedebant, Donatistae. Tales hodie sunt ex Anabaptistis nonnulli qui supra alios volunt videri profecisse. Alii sunt qui inconsiderato magis justitiae zelo, quam insana illa superbia peccant. Dum enim apud eos, 1493D quibus Evangelium annuntiatur, ejus doctrinae non respondere fructum vident, nullam illic esse Ecclesiam, statim judicant. Justissima quidem est offensio, et cui plus satis occasionis hoc miserrimo saeculo praebemus. Nec excusare licet maledictam nostram ignaviam, quam Dominus impunitam esse non sinet: ut jam gravibus flagellis castigare incipit. Vae ergo nobis qui tam dissoluta flagitiorum licentia committimus, ut propter nos vulnerentur imbecilles conscientiae. Sed in hoc vicissim peccant illi quos diximus, quod offensioni suae modum statuere nesciunt. Nam ubi Dominus clementiam exigit, omissa illa, totos se immoderatae severitati tradunt. Quia enim non putant esse Ecclesiam, ubi non est solida vitae 1494A puritas et integritas, scelerum odio a legitima Ecclesia discedunt, dum a factione improborum declinare se putant. Allegant Ecclesiam Christi sanctam esse. Verum ut simul intelligant esse ex bonis et malis permixtam, illam ex ore Christi parabolam audiant, in qua reti comparatur, quo pisces omne genus colliguntur, neque seliguntur, donec in littore sint expositi. Audiant agri esse similem, qui bona fruge consitus, zizaniis inimici fraude inficitur quibus non expurgatur donec in aream advecta fuerit messis. Audiant denique aream esse, in qua sic collectum est triticum, ut sub palea delitescat, donec vanno et cribro repurgatum in horreum tandem reconditur. Quod si hoc malo ad diem usque judicii laboraturam Ecclesiam pronuntiavit Dominus, ut improborum 1494B permixtione oneretur, frustra nullo naevo inspersam quaerunt.» Haec ille. Quae si nondum sufficiunt ad contundendam nostrorum censorum sive contumaciam sive morositatem, adjiciam quod idem eorum magister scripsit adversus Anabaptistas.

«Vidimus, inquit, quae vitia in Ecclesia Judaica Prophetae reprehendunt, aut potius contra quas abominationes vociferentur; neque vero reprehensiones illae competunt in unum genus hominum: sed palam denuntiant, a primoribus ad plebem usque, a summis ad infimos omnia sic corrupta et depravata fuisse, ut vix unicum membrum sanum reperiri possit. Haec enim sunt ipsorum verba. An vero propterea desierunt cum populo iniquo et perverso convenire, ut adorarent Deum, ut offerrent sacrificia, ut 1494C audirent doctrinam legis? An seorsum, templum aut altare exstruxerunt, ut pura Ecclesia potirentur? Si polluitur fidelis, quod in precibus cum iniquis communicet, in audienda doctrina, in sacramentis recipiendis: Prophetae omnes polluti fuerunt, ac veluti duces qui caeteros exemplo suo in exitium ducerent. Nunc ad Christum Dominum nostrum et ipsius apostolos veniamus. Primum scimus qualis eo tempore fuerit Ecclesiae Hierosolymitanae status. Tamen cum caeteris Dominus Jesus circumcidi voluit. Deinde purgationis die ad templum afferri, ut ex solito more Deo offerretur. Si allegent, sancti viri manibus susceptum fuisse: respondeo, id totius Ecclesiae nomine factum: quae tamen spurcitia multa et abominandis vitiis scatebat. Si rursum objiciant, infantem fuisse 1494D nec ab eo proprie facta: respondeo ita infantem fuisse in humana natura, quam a nobis acceperat, ut interim providentia sua divina regeretur, qua numquam scivisset se ulla actione contaminari, quae filiorum Dei puritati repugnaret. Quinetiam vir factus, ac quod amplius est, cum praedicaret verbum Dei, ac officio suo fungeretur, eam viam persecutus est usque ad extremum diem vitae. Si offenditur Deus ab eo, qui precandi et testificandae fidei suae gratia in coetum aliquem ingreditur, a quo scelerati non arcentur: quid sibi voluit Dominus noster, quale exemplum praebuit, cum templum Hierosolymitanum ingrederetur, ut una cum Scribis et Pharisaeis, et populo tunc perditissimo sacra faceret? Protinus, sat 1495A scio, excipient, Christum in templum non ascendisse, nisi ut vitia et scelera reprehenderet, quae tum admittebantur: non ut cum eorum sacrificiis et caeteris testificationibus fidei participaret. Verum falsam esse hanc solutionem facile est commonstrare. Non abs re dicit Paulus eum subditum legi factum (de Christo semper intelligo) ut ab ejus servitute omnes qui ei subjiciebantur, redimeret. De caeremoniali lege nominatim verba facit. Cum igitur ad templum, ac praecipue diebus festis et solemnibus accedebat, quamvis eo veniret, ut meliorem promovendi Evangelii, et corrigendis impiorum vitiis, occasionem nancisci posset: tamen non desinebat sese legis observatorem ostendere, quae lege jubentur, faciens, veniens in templum adorandi et sacrificandi causa. 1495B Quod ipse ore suo confirmavit, cum Samaritanam conveniret. Loquens enim ex omnium Judaeorum persona, ait: Scimus id quod adoramus: at vos, quod adoratis nescitis: quia salus ex Judaeis est. Haud certe ab illis se segregat, cum loquitur de adoratione, qua etiam sacrificia continentur: verum sese redigit in communem ordinem caeterorum. Id quod ratio ab eo adjuncta, magis etiam confirmat: nempe, quia salus ex Judaeis est. His enim verbis nihil aliud intelligit, quam cultum qui Hierosolymis exhibebatur Deo, ipsi gratum fuisse, tantum ob foedus quod cum populo illo inierat. Ex quibus perspicimus eum qui sacramentis a Deo institutis cum iniquis communicat, ipsorum congressu non pollui, modo ipse crimine vacet, puraque conscientia sit praeditus. Idem Apostoli 1495C magistri exemplum secuti fecerunt. Verum ne prolixiores simus, quam par sit, Paulo uno contenti simus. Omitto quod quemcumque in locum veniret, sine ulla difficultate in synagogam Judaeorum ingressus est, ut oraret Deum et de scriptura tractaret. Omitto etiam, quod ei religio non fuit sese in templo exhibere, ut ibi Deum adoraret, et caeremoniis legitimis una cum reliquis uteretur: quamvis summa esset sacerdotum et scribarum, qui tum illic erant, improbitas et nequitia. Non quod illa ad rem non faciant: sed quia clariore probationum genere, quae calumniis minus eludi possunt, non caremus. Nempe quod conqueritur eos qui ipsum adjuvare debuerant, Christi honore et Ecclesiae prorogatione posthabitis, privatis commodis suis studuisse. Neque tamen legimus 1495D ipsum, ne pollueretur, se ab eorum coetu segregasse.

«Item, cum vitia illa horrenda, quibus Corinthii et Galatae laborabant, reprehendit: non vetat eos qui puri sunt et immunes, ullam cum caeteris communionem habere quoad bene purgata fuerint 364 omnia: sed tantum adhortatur ut vitia quae suo quaeque loco reprehendit, corrigant, nulla mentione facta de ejusmodi segregatione, qualem isti fanatici introducere volunt.

«Quid vero necesse est adeo disputare? Cum Apostolus ipse alio in loco tractans, quo quisque modo praeparari debeat ad recipiendam, ut decet, coenam Domini, non jubet unumquemque proximi sui vitia examinare: sed ita loquitur, Probet seipsum homo, ac sic de pane illo edat, et de calice bibat. 1496A Nam qui edit et bibit indigne, judicium sibi ipsi edit et bibit. In quibus verbis duo sunt observanda. Primum, indigne panem Domini edere, non esse cum iis qui indigni sunt communicare: sed non rite praeparare seipsum, nec expendere fidem propriam et poenitentiam. Alterum, cum coena recipienda est, ne initium faciamus ab aliis, quo examinemus ipsos, sed nosmetipsos probemus, et certe si accurate considerentur omnia, qui ita otio abundant ut inquirant in alios, saepius in re sua sunt negligentes et obliviosi.» Hactenus ille.

Visum fuit superiores aliquot paginas ex ejus viri commentariis describere, cujus ore et confessione Donatistas quoque damnari, et similes hypocritas atque ardeliones accusari, lubenter audio, ut tanto 1496B magis os obstruatur male feriatis quibusdam ejus discipulis, quorum severam scilicet censuram, hoc est, vesanam intemperiem, notari atque coerceri necesse est. Nunc ut ad Collationem revertar: ejus acta significant, Donatistas etiam objecisse quidpiam ex Aggaei prophetae cap. II, de fugienda contagione malorum, tametsi Augustinus scribat nonnisi post Collationem id eos allegasse. Quaestio autem fuit de hisce verbis, Quicumque accesserit ad illum, inquinabitur, etc., quae leguntur in interpretatione LXX. Sed si Catholici observassent, ab interpretibus illis adjecta videri: saltem non exstare in contextu Hebraico, magna molestia respondendi facile se liberassent.

Donatistae non tam fuerunt vel ingeniosi, vel acres, vel facundi, vel vehementes, quam alii quidam in accusanda 1496C Ecclesia, a qua defecerant. Imo multa, quae suo schismati speciose obtendere poterant, nescio quomodo praeterisse videntur. Saltem hodie novi censores et illorum alioqui prope patroni, Ecclesiaeque accusatores aiunt eos praevaricatos posse videri, et bonam causam male egisse, jusque suum ignorasse: ignorasse conditionem Ecclesiae, a qua defecerant, ignorasse ejus maculas et vitia. Aiunt Aerium, Jovinianum, Vigilantium, Faustum Manichaeum, et similes diligentius notasse quae reprehenderent: et quia hos reprehensores Ecclesia damnarit, iterum ream esse debere. Sed nunc nihil attinet suggerere Donatistis novam criminationem: tametsi facile quoque sit eam refellere. Possem etiam exaggerare populi Carthaginensis extremam corruptionem et horrenda 1496D infinitaque scelera, quae Salvianus episcopus Massiliensis descripsit lib. VIII de Provident. Sed ne ea quidem sufficiebant ad excusandum schisma Donatistarum. Sane cum multa vulgo male fieri fatebatur et deplorabat Augustinus, in iis fugiendis consentientem habuere Donatistae. Sed quae Ecclesia recte probabat, graviter defendit diluens adversariorum calumnias: et ut multa illi exprobrarentur, tamen Ecclesiam Christi esse constantissime contendit, praesertim cum auctores illa bonos haberet, et promissa laudataque esset a prophetis, qualis post Christum exhibita est, totoque orbe diffusa: neque aliam ostendere Donatistae possent, ad quam vaticinia illa Prophetarum referri possent. Itaque deficere ab ea Ecclesia catholica non debuisse Donatistas, concludit: 1497A et (quod mirum est) eadem est nunc eorum conclusio, qui alioqui illius quoque temporis Ecclesiam acerrime accusant, et sibi licere propterea volunt, quod tamen Donatistis negant. Quae porro Donatistae dicebant, ut suam factionem probarent esse veram Ecclesiam Christi, putidiora sunt quam ut pluribus refelli debeant: audiamus tamen.

Jactabant in Collatione, sese antistites et defensores esse sincerae Ecclesiae, quae (ut aiebant) persecutionem patitur, et non facit. Crucem enim et patientiam esse quaedam insignia Ecclesiae profitebantur. Sed Augustinus contendit eos facere potius quam pati: vel si quid interdum patiuntur, juste eos pati quod injuste faciunt. Immo in sua epistola L, probat non esse consequens, ut Ecclesia vera sit, quae persecutionem 1497B patitur, non quae facit: et refutat Donatistas, qui non quaerunt causas, quare quisque faciat persecutionem, vel quare patiatur: sed hoc putant esse signum veri Christiani, si persecutionem patiatur, non autem faciat.

Sane quia aliquando ab imperatore missus erat Macarius praefectus ad coercendam Donatistarum insolentiam, Parmenianus Donatista Catholicis exprobrans (ut vocabat) Macarianam vim invidiose clamitaverat: Non potest dici Ecclesia, quae cruentis morsibus pascitur, et sanctorum sanguine opimatur. Sed Optatus lib. II, justa recriminatione id in adversarium retorserat: Et ostendam, inquit, partem vestram cruentis morsibus pastam, et sanguine Christianorum opimatam, etc. Postea tamen Petilianus Donatista 1497C multo et odiosius et verbosius repetitam Parmeniani sui sive querimoniam sive exprobrationem ingeminavit. Sed Augustinus futiles calumnias et inania maledicta esse ostendit: imo vero probat Donatistas impudenter aliis objicere, quod ipsi committebant.

Jactabant Donatistae suos martyres: et Parmenianus invidiose nostris eos antea objecerat. Sed Augustinus graviter talem jactationem refutaverat lib. I contra Parmenianum cap. 7. Nihilominus tamen Petilianus eamdem cantilenam canit. Ergo Augustinus eamdem responsionem repetit, ostenditque, non poenam, sed causam efficere martyres. Et tamen Donatistas occidi negat. Imo vero ipsos sese furiose praecipitare, sibique mortem ultro consciscere probat. Legatur ejus epistola quinquagesima ad Bonifacium: 1497D et adjungatur Cyprianus Christi martyr, qui multo ante tempora Donatistarum, etiam dixerat, extra Ecclesiam non posse esse martyrem, neque in morte coronari posse, sicuti et multis post Augustinum saeculis ipse Bernardus ostendit etiam diabolum habere suos martyres: et eleganter ait, mirum non esse, si qui potest homines impellere, ut sibi ipsis mortem inferant, possit iis persuadere, ut patiantur sese ab aliis occidi. Sane et Eusebius, lib. V, cap. 6, scribit jam olim Montanistas jactasse suos quoque martyres, et ad hanc gloriam, tamquam ad sacram anchoram, confugisse, ut suam sectam commendarent atque celebrarent. Sed res ipsa loquitur fuisse fatuam κενοδοξίαν.

1498A Porro quia Donatistae audiebant Ecclesiam catholicam, non modo sanctis martyriis, sed et illustribus miraculis fuisse ornatam, jactarunt etiam suae partis nescio quae miracula, quasi certa indicia testimoniaque Ecclesiae. Sed acute Augustinus ea retorquet, ut potius pro signis Antichristi vel pseudoprophetarum habeantur.

365 Quid non ausi sunt Donatistae, quid non tentarunt ut Ecclesiam penes se esse probarent? Jactarunt etiam angelum coelestem apparuisse, qui eorum causam confirmaret. Sed Augustinus in epist. CLXV, altius assurgit, et illi etiam, si quis fuisset, audet denuntiare anathema, fretus vaticiniis prophetarum catholicam Ecclesiam promittentium. Et has, inquit, promissiones tenenti, si tibi angelus de coelo diceret, 1498B dimitte Christianitatem orbis et tene partes Donati, anathema esse deberet. Donatistae tandem eo evaserunt, ut etiam dicerent Deum ipsum de coelo respondisse Donato: prope ut de suo auctore dicerent, auditam esse Dei vocem illam, Ipsum audite. Verum quod, ubi miracula jactarunt responsum audierunt, idem nunc eis Augustinus objicit. Aut falluntur, inquit, aut fallunt. Et contra istos, ut ita loquar, mirabiliarios: cautum me fecit Deus meus, dicens: In novissimis temporibus exurgent pseudoprophetae, facientes signa et portenta, ut in errorem inducant, si fieri potest, etiam electos. Ecce praedixi vobis. Ergo cautos nos fecit sponsus, quia et miraculis decipi non debemus.

Redeo ad acta Collationis, ut audiam ecquid tandem 1498C de Donatistis pronuntiarit Marcellinus. Nihil enim alioqui actum esset. Augustinus in Breviculo ait eum pronuntiasse confutatos esse a Catholicis Donatistas, omnium documentorum manifestatione. Integram sententiam, quae longior est, et edicti formam habet, continent acta de quibus loquor. Est autem in ea imprimis memorabile, quod jubet fidem publicam evocatis Donatistis datam (vulgo salvumconductum vocant) servari, ut iis liberum et integrum sit tuto domum redire. Sed interea non posse se diutius differre legum contra eos latarum executionem, proptereaque jubet ut eorum coetus dissolvantur, et Basilicae quas occuparant, Catholicis restituantur.

Possidius, qui etiam interfuit, ait Donatistas sententia 1498D cognitoris notatos esse, et post eorum appellationem, piissimi regis responso juste inter haereticos esse condemnatos. Nempe sententiam Marcellini consecuta est lex imperatoria. Nam et quae in Codice Theodosiano lib. XLIV, de Haeret. exstat Honorii constitutio contra Donatistas, data Ravennae Constantio et Constante coss. nonnisi duobus post Collationem Carthaginensem annis edita est. Atque ita quidem olim solebant Christiani imperatores sancire decreta conciliorum. Praefatur autem Honorius Imp. sese hactenus pepercisse Donatistis, quos inquit, patientia clementiae nostrae servavit. Id vero non satis intelligeretur, nisi meminerimus quam patienter et benigne paulo ante auditi in Collatione fuissent. 1499A Neque tamen plane novum est, quod Honorius jubet eos esse intestabiles, nullamque potestatem ullius, ut loquitur, ineundi, habere ait. Certe Theodosiana quoque lex fuit, qua iis vel faciendi testamenta, vel per donationes alicui quid conferendi facultas adimitur, vel ex donationibus testamentisve aliquid capiendi, ut ipse Augustinus recitat ad finem lib. I contra Parmenian. Sed et ad jus civile pertinet, proptereaque minus praeterire possum quod eodem loco narrat Augustinus, cum homo quidam nobilis imperatoribus supplicasset, quia soror ejus quae de parte Donati fuerat, cum defungeretur, in aliquos communionis suae plurima contulisset, praeceptum esse, ut omnia fratri restituerentur. Hic ergo locum non habuit lex Papia de caducis, ex qua fiscus capiebat, 1499B quod relictum erat ei qui capere non poterat. Sed etsi frater ille fuisset praeteritus vel exhaeredatus, jure communi potuisset rescindere sororis testamentum, in quo turpes et infames personae (quales erant Donatistae) fuissent institutae. Sed quia nunc de jure civili disputandi locus non est, praetereo quod pluribus verbis ea de re dici posset. Moneo tamen lectorem, ut conferat quam hujus legis depravationem postea in Africa edidit Hunericus Vandalus, ut Victor Uticensis lib. III narrat. Illud praeterea ex lib. XVI Cod. Theodos. tit. V, c. 5, didicimus, quod huc omnino referendum est, non multo post Collationem mortuum fuisse Marcellinum, proptereaque quaesitum fuisse, an ejus morte acta Collationis labefactarentur. Imperatorem vero Honorium 1499C duobus circiter mensibus post superiorem legem suo ea edicto iterum confirmasse. Sic enim Juliano proconsuli Africae rescribit: Notione et sollicitudine Marcellini spectabilis memoriae viri contra Donatistas gesta sunt ea quae translata in publica monimenta habere volumus perpetuam firmitatem. Neque enim morte cognitoris perire debet publica fides. Dat. III kalend. Septemb., Rom., Constantio et Constante coss. Sed ad hujus legis sive rescripti sententiam intelligendam, necessaria fuit Collationis historia quam exposui. Et ut fragmenta colligam quae dispersa dissectaque non intelliguntur: nunc adjiciam quod Honorius scribit, et ad hunc locum pertinet, inquit lib. VII, cap. 42: His diebus praecipiente Honorio, pax et unitas per universam Africam Ecclesiae 1499D catholicae reddita est, et corpus Christi (quod nos sumus) redintegrata discissione sanatum est, imposita executione sancti praecepti Marcellino tribuno viro imprimis prudenti et industrio omniumque studiorum bonorum appetentissimo, quem Marinus comes apud Carthaginem incertum, zelo stimulatus, an auro corruptus, occidit: qui continuo revocatus ex Africa, factusque privatus, vel ad poenam, vel ad poenitentiam, conscientiae suae dimissus est. Haec Orosius. Quae quidem indicant quis fuerit sive fructus, sive exitus Collationis cum Donatistis, et quid eam consecutum sit, ut et iis satisfiat qui quaerunt ecquid illa profuerit? Ac quidem primum respondeo de Donatistis, quod Hieronymus de Luciferianis eorum prope sociis, 1500A nempe vinci posse, persuaderi non posse. Et tamen multos qui sanabiles erant, resipuisse ipse Augustinus testatur in lib. de Gestis cum Emerito ubi de hac Collatione loquens: Donatistas, inquit, in nomine Christi in gremium catholicum magna ex parte suscepimus, ita ut pene omnes communioni catholicae sociatos esse gaudeamus. Idem Augustinus in epist. L, ad Bonifacium, ait, Maxime post Collationem quae inter nos et episcopos eorum apud Carthaginem fuit ex magna parte correcti sunt. Ergo effecit haec Collatio quod vix umquam efficere potuerunt maxima et optima alioqui concilia. Sed vellem etiam quod Augustinus optabat, effecisset ut Catholici mali, quorum depravatio irritabat Donatistas, horum tumultibus correcti et emendati fuissent. At quam 1500B potius facti sint deteriores, bonus est testis Salvianus Massiliensis in lib. de Provid. et Judic., ubi Carthaginensium incredibilem insaniam et projectam nequitiam describit. Ergo non multo post Collationem accidit ut hostes Donatistis longe immaniores in Africam inundarint, qui terribile divinae ultionis adversus deploratam improbitatem exemplum ediderunt, excisis plusquam quadraginta Ecclesiis, et ipsa denique Carthagine eversa; moriensque Augustinus talem calamitatem ita deflevit, ut tamen in ea gemens justum Dei judicium agnosceret, sicuti Possidius narrat. Interea gratulandum est Donatistis, si qui sanabiles erant, nullum scandalum obstitisse quominus ad eam redirent, quam in Collatione Ecclesiam agnoverant. Sane Possidius, qui Collationi, 1500C ut dixi, interfuit, testatur, 366 potissimum per hanc Collationem factum esse, ut Augustino palmam Deus dederit, et in dies ageretur pacis unitas et Ecclesiae confraternitas, et multi Donatistarum episcopi ad pacem catholicam redierint, et quidvis eo nomine ab Donatistis passi sint. Interea tamen idem Possidius adjicit non defuisse qui calumniose dicerent non fuisse permissos Donatistas apud potestatem quae causam audivit, dicere omnia pro suis partibus, quoniam catholicae communionis cognitor suae favebat Ecclesiae. Sed inanem fuisse hanc cavillationem Possidius ostendit. Alii fingebant pretio corruptum Marcellinum fuisse. Sed hoc eadem impudentia dicebant qua olim cum appellassent Constantinum, et is Caecilianum absolvisset damnassetque 1500D Donatum, cavillati sunt corruptum fuisse imperatorem. Atque ut intelligamus nihil non eos captasse, quod calumniarentur, etiam conquesti sunt noctu Marcellinum judicasse. Ipsi cavillando in Collatione jam diem consumpserant, ut in tenebris effugerent. Judex volens sua patientia iis praecidere omnem in posterum occasionem justae querimoniae, adjiciebat clepsydram, et patiebatur eos quidvis dicere, potius quam actionem interrumperet. Sed tamen tandem, sententiam tulit, cum illi dixissent, et dixisse se confessi essent: neque, quia serius judicaverat, propterea rem judicatam eludi passus est. Gellius libro decimo quarto scribit senatusconsultum nec ante exortum, nec post occasum solem factum, 1501A ratum fuisse. Imo et cum de judiciis ageretur, in XII Tab. scriptum fuit, Sol occasus suprema tempestas esto. Sed non eadem fuit omnium decretorum ratio: neque semper ea lex servata est. Nam et saepe Romani imitati sunt Areopagitas, qui nonnisi noctu judicabant, et ipse noster Justinianus in Novella 82 jubet pedaneos suos judices sedere pro tribunali a summo diluculo usque ad vespertinum crepusculum, sive ut loquitur, εις δείλην ὀψίαν, neque quicquam obstat, quin si causa postulet, judex possit diutius etiam sedere. Denique et testamenta et contractus noctu posse fieri, dubitandum non esse lex ait. Libro XXII, § penultim., de Testament., L. Non minorem, C. de Transact. Noster quidem certe Augustinus respondens Donatistis exclamat: Quis 1501B ferat victos homines conqueri quod nocte contra eos est prolata sententia; quasi non saepe judices audiendi necessitas teneat, ut usque ad multam partem noctis sedere cogantur? An ideo non est verum quod dicitur, quia per noctem dicitur? etc.

Interfuerat Collationi Emeritus Donatista: Sed ingenue non fatebatur sese in ea victum esse, et nescio quos calumniarum fumos spargebat in sua Caesariensi Mauritania. Eo itaque cum profectus esset Augustinus, non recusavit veluti actum agere, et gesta Collationis rursus exponere atque tueri. Ait id se fecisse Honorio XII et Theodosio VIII coss. Itaque apparet septem annis post Collationem id accidisse, atque adeo eo ipso anno, quo in Carthaginensi concilio causa Pelagianorum agebatur, et ut 1501C in Milevitano judicata fuerat anno priori. Augustinus lib. II Retract. simpliciter ait aliquanto post Collationem, cum quaedam orta esset necessitas pergendi in Mauritaniam Caesariensem sese egisse cum illo Emerito: neque alioqui causam illius suae profectionis exprimit. Sic et in epist. CCVII: Eo, inquit, nos injuncta nobis a Zosimo apostolicae sedis episcopo ecclesiastica necessitas deduxerat. Et Possidius qui interfuit Caesariensi illi actioni, non minus quam Collationi Carthaginensi, tantum ait, sedis apostolicae litteras compulisse Augustinum cum aliis episcopis venire in Mauritaniam ob terminandas alias Ecclesiae necessitates: cumque incidisset in Emeritum ejus loci Donatistarum episcopum, cum eo iterum congressum esse, ut is libere diceret pro sua 1501D parte, quaecumque vellet, quia quidam dictitabant eum in Collatione prohibitum esse omnia dicere. Quid ibi gestum sit, ipse Augustinus conscripsit, ut gesta Caesariensis illius collocutionis cum Actis Carthaginensis Collationis conjungerentur. Ridiculum est quod exscriptores Centuriarum historiae Ecclesiasticae nuper annotarunt, illi Caesariensi repetitioni interfuisse imperatores Honorium et Theodosium, quia hanc iis consulibus habitam Augustinus dicat.

Superest, ut observemus eodem tempore convenisse adversus Pelagianos nobilissimum illud concilium Carthaginense: cui tamen pauciores episcopi catholici interfuerunt, quam interfuerant Collationi. Nam in hac CCLXXXVI, in illo vero CCVII numerantur.

1502A Prosper in suo Chronico ait Pelagium anno Christi 415 publicasse suum dogma, hoc est, statim post Donatistas in Collatione repressos. Anno autem 420, habito apud Carthaginem concilio 217 episcoporum, missa esse ad pontificem Zosimum synodalia decreta, quibus probatis per totum mundum haeresis Pelagiana damnata sit. Sed rem totam satis non explicat Prosper. Ex Augustini vero scriptis repetere licet, quod imprimis hic observandum est.

Propter Pelagium, tempore Innocentii pontif. cui Zosimus successit, eodem tempore convenisse videntur duo magna concilia, Carthaginense et Milevitanum: illud Carthaginis et Africae, hoc Numidiae passim vocat Augustinus epist. XLVII, XCII, XCIV, CVI, CX et CLVII. Fateor, cum Pelagiani causam suam 1502B judicari vellent in universali concilio Orientis et Occidentis, Augustinum id iis negasse, respondisseque rarissimas fuisse haereses, propter quas damnandas fuerit necessaria congregatio synodi. Sed tamen cum id scribebat Augustinus lib. IV contra duas Epist. Pelag., cap. ult., jam viderat duas saltem provinciales synodos congregatas ad damnandam haeresim Pelagianam. Nam id scribit ad Bonifacium pont. Rom. et multo post illas synodos scripsisse se non dissimulat: et vero earum praejudicio fiebat, ut tanto magis Pelagianis negaretur quod praeterea calumniose postulabant. Credo equidem eos cavillatos esse quod Palladium quemdam Arianum in Aquileiensi synodo eludendi causa causatum esse legimus, cum eam synodum refugere se diceret, quia 1502C universalis non esset. Sed quod Ambrosius, qui ei concilio praeerat, respondit Palladio, Augustinus Pelagianis respondere potuit: tametsi Ambrosius hoc plus haberet, quod in Nicaeno concilio damnata esset haeresis Ariana. Porro memorabile est quod Augustinus praeterea significat, Pelagianos Collationem postulasse, qualis cum Donatistis fuerat. Sed merito Catholicos eam refugisse, ne actum agerent

Caeterum etsi Augustinum concilio Milevitano potius quam Carthaginensi interfuisse dicamus, tamen cum Milevitanum citius finitum fuerit, et Carthaginense diutius durarit, non negamus, et huic interesse tandem illum potuisse. Ineptum tamen est, quod scriptores Centuriarum annotant, Augustinum ei praefuisse, ex eoque ad Innocentium scripsisse, 1502D Aurelium potius dicere oportuit: sicuti et is primo loco nominatur in epistola ejus concilii ad Innocentium, in qua Augustinus non nominatur: tametsi epistola relata sit inter Augustini epistolas num. 90, sicuti et responsum Innocentii subjectum est, 367 numero 91. Caeterum tam ex Milevitano concilio, quam deinde ex urbe Carthaginensi Augustinus cum suis collegis rescripsit eadem de re ad eumdem Innocentium epist. XCII et XCV, et exstat ad utramque responsum Innocentii epist. XCIII et XCVI. Augustinus lib. I contra Julianum cap. 2, simpliciter ait, Innocentium Africanis respondisse conciliis, quod antiquitus apostolica sedes et Romana Ecclesia cum caeteris tenet.

1503A Porro cum Patres concili Carthaginensis in sua ad Innocentium epistola narrent, ferme ante quinquennium fuisse in Ecclesia Carthaginensi agitatam causam Coelestii, apparet non modo Pelagianam haeresim publicatam fuisse citius quam Prosper annotet, sed et damnatam ibi esse, quo tempore Donatistarum causa eodem in loco agitabatur, tametsi Augustinus in Donatistis refellendis tunc occupatus, Pelagianos nondum aggressus esset. Sane lib. II Retract., cap. 33, significans Coelestium Pelagii discipulum fuisse ibi damnatum ante suum magistrum; Coelestius, inquit, discipulus ejus jam propter tales dissensiones apud Carthaginem in episcopali judicio, ubi ego non interfui, excommunicationem meruerat.

Patres Milevitani concilii (inter quos Sylvanus 1503B primo loco, Augustinus octavo numeratur) in sua ad Innocentium epistola aiunt sese ad eum de concilio Numidiae scribere de Actis contra Pelagium, imitantes Carthaginensis Ecclesiae provinciaeque coepiscopos. Ergo jam editum erat decretum concilii illius Carthaginensis contra Pelagianam haeresim. Responsum autem Innocentii pontif. ad Patres Milevitanos datum esse dicitur VI kalend. Februar., Honorio et Constantio coss. Ego puto legendum, Constante et Constantio coss., sicuti et in codice hi consules conjunguntur. Fuit quidem hic Constantius II cos. cum Honorio Imp. Sed tunc Innocentius erat mortuus, ut ex Chronico Prosperi apparet. Caeterum Constantem et Constantium coss. fuisse anno 416 indicat idem Prosper: ut si eo anno responderit 1503C Innocentius Milevitanis Patribus, necesse sit concilium Carthaginense contra Pelagianos inchoatum esse statim post Collationem contra Donatistas. Porro Augustinus in epist. XLVII, loquens de damnatione haereseos Pelagianae, ait non modo de concilio Carthaginis provinciae et Numidiae scriptum ad Innocentium papam fuisse, sed et aliquanto diligentius a quinque episcopis. Hi fuerunt Aurelius, Alypius, Augustinus, Evodius, et Possidius, qui etiam (excepto Evodio), ut cum Donatistis in Collatione committerentur, selecti fuerant. Est autem memorabile, quod Augustinus in epist. CX narrat, duobus conciliis Numidiae et Carthaginis, curam scripturarum sibi ab episcopis impositam esse. Unde conjicere licet, quanti tum fieret hic antistes: 1503D et tamen superavit exspectationem. Verum illud modo dico, Aurelium Carthaginensis concilii, cui praefuerat, Augustinum Milevitani, cui interfuerat, sententiam contulisse, et tribus aliis adjunctis eamdem rursus causam egisse, ex urbeque Carthaginensi ad Innocentium diligentius scripsisse. Est epist. XCV, cujus principium est: De conciliis duobus provinciae Carthaginensis et Numidiae ad tuam Sanctitatem a non parvo episcoporum numero subscriptas litteras misimus. Nempe eas miserat Aurelius ex Carthaginensi, Augustinus vero ex Milevitana synodo.

Postea mortuo jam Innocentio videntur plures, Suam antea, Carthaginem rursus convenisse episcopi, 1504A qui eamdem causam discuterent. Augustinus, ut prius concilium Carthaginense vocat concilium provinciae Carthaginis, sic istud alterum, quod ad Zosimum Innocentii successorem scripsisse narrat, vocat concilium Africanum, in epistola XLVII. Sed ejusdem concilii quamdam fuisse, ut vocat, continuationem, pluribus ex Africa concurrentibus, et iis, qui antea Milevitano interfuerant, cum iis qui Carthaginensi, convenientibus, merito aliquis dixerit. Sicuti et rursus quoddam posterius plenarium concilium totius Africae eamdem ob causam convenisse Augustinus significat in epistola XLVII. Neque dissimilis quaedam fuit Constantinopolitani concilii, quod fuisse secundum universale aiunt, conditio, cum Patres modo dimitterentur, modo revocarentur. 1504B Caeterum cum historici ista confuse narrant, neque quicquam distinguunt, multa imperite miscent quae discernenda sunt, et credulum lectorem saepe fallunt.

Prosper annotat concilium Carthaginense ad Zosimum scripsisse Honorio XII et Theodosio VIII coss. anno Christi 420. Acta indicant, iis coss. in eo concilio pronuntiatum fuisse contra Pelagianam haeresim, et Augustinum interfuisse significant. Caeterum ipse Augustinus narrat sese iisdem coss. XII kalend. Octobris Caesareae in Mauritania congressum esse cum Emerito Donatista, et Carthaginensis cum Donatistis Collationis judicium defendisse. Adeo nihil non et faciebat et praestabat optimus antistes, de Ecclesiae salute sollicitus.

1504C Porro ad Zosimum ex Africano concilio scriptum, et a Zosimo rescriptum ad universos totius orbis episcopos fuisse ait August. epistola XLVII. Sed ejus scripti rescriptive nihil extat. Addit Augustinus: Et quod posteriori concilio plenario totius Africae contra errorem Pelagii breviter constituimus. Sed nihil praeterea de eo plenario concilio, cui se magis interfuisse significat, quod dicam habeo, nisi quod ea quae circumferuntur Acta concilii Carthaginensis, ut Pelagii non meminerunt, sic indicant postremo agitatam fuisse aliam, cujus apud Augustinum nulla est mentio, causam Apiarii presbyteri, et in ea quaestionem de jure provocationis adversus legatos Zosimi, scriptumque ea de re fuisse ad Bonifacium Zosimi successorem, et denique ad Coelestium Bonifacii 1504D successorem: ut si ita sit, neccesse sit hoc concilium multis annis durasse. Sed vereor ne multa et confuse et falso jactentur ea de re. Non inficior quaestionem ejus generis aliquam agitatam esse: sed fideliter et simpliciter recitanda esset, non autem contumeliosis additionibus contaminanda. Bonus Beza jubet nos de ea judicare ex Graeco, potius quam ex Latino textu. Sed an existimat Acta Africana Graece potius quam Latine scripta primum fuisse? Recte sane Africani Patres de Nicaenis canonibus judicandum esse putarunt ex archetypis et authenticis libris Graece scriptis. Sed eadem ratione dicam de Africanis canonibus judicandum esse ex archetypis Latine scriptis. Non minus ineptum est, 1505A quod idem Beza in eadem sua confessione, hoc concilium Carthaginense, in quo illam quaestionem falsi judicatam esse stomachose narrat, vocat tertium: et paulo post sui immemor vocat sextum, et posteaquam Bonifacium pro Zosimo impotenter accusavit, exclamat decretum in hoc concilio Carthaginensi fuisse, ut qui Romam provocaret, abdicaret, sive (ut ait) deponeretur. Sed unde hausit hoc decretum? Nam ne ea quidem, quae laudat, Acta ejus meminerunt: Nempe abs suo magistro, qui eadem in hoc genere temeritate fingit Zosimum, et ejus successores voluisse, ut quod in Milevitano concilio decretum fuisse ait, abrogaretur in Carthaginensi. Atqui Veteres non narrant in Milevitano aliquid 368 decretum esse contra voluntatem Romani 1505B antistitis. Imo Innocentius, ejus concilii Acta contra Pelagianos, quae ad eum missa sunt, vehementer laudat. Et paulo post Augustinus, epist. XCV, cum ad eum scriberet ex sententia suorum collegarum de Pelagiana haeresi jam damnata in conciliis duobus, Carthaginensi et Milevitano, petit nihilominus, ut in urbem Romam Pelagius citatus trahatur. A tua, inquit, veneratione acciendus est Romam, et diligenter interrogandus.

Sed quid dubitaverit Beza affirmare, cum etiam in eodem suo libello docuerit concilium Milevitanum, ante mille ducentos annos habitum esse, hoc est, ante tempora Augustini? et ex sui praeceptoris dictatis repetat concilium Aquileiense, cui praefuit Ambrosius, fuisse universale? Quid dici posset impudentius? 1505C Illud postremo dicam de concilio Carthaginensi sive Africano: in ejus canonibus aliquid inveniri quod ad Donatistas pertineat. Quicquid tamen illud sit, mancum, et mutilum et confusum esse, dependere ex praejudicio Collationis Carthaginensis.

Jam vero velim, ut cum Carthaginensi Collatione Catholicorum quae habita est cum Donatistis, conferatur altera, quae fuit Arianorum cum Catholicis, annis circiter LXX post superiorem, indicta ab Hunerico Vandalo, non minus crudeli tyranno, quam furioso Ariano, ut eam describit Victor Uticensis, lib. II et III. Sic enim etiam intelligetur discrimen, quod hic observari utile est. Ac principio quidem, edictum illius Hunerici evocantis Catholicos, quos vocat Homusianos speciose compositum est non minus 1505D quam fuerat ipsius Honorii imp. vel Marcellini Donatistas evocantis. Eugenius episcopus Carthaginensis audiens mandata Hunerici, respondet tam 1506A suo quam suorum in Africa Catholicorum nomine, sese minime recusare refugereve Collationem, quam imperabat Hunericus: sed petere, ut etiam vocentur transmarini Catholici: quia sine iis non possit agere communem causam, praesertim talem tantamque. Id autem obtendebat, ut cum transmarini adessent, in quos saevire non auderet Hunericus, ne imperatorem eorum offenderet, tanto liberior esset disputatio. Alioqui nefas non fuisse provinciales coire conventus ad disputandum, Victor ipse fatetur. Et vero Eugenius cum suis ad diem venit, ut cum Arianis conferret, sicuti Hunericus mandarat. Caeterum cum tyrannus in suo edicto pollicitus Catholicis esset omnia tuta, fidem statim infregit, et iis, qui venerant, manum injicit: saevit in doctissimos, 1506B eosque etiam necat. En quale fuerit principium illius Collationis. Qui tamen superstites erant, non diffugiunt, imo ut disputatio sine tumultu transigeretur, eligunt ex suo ordine quosdam, qui pro omnibus loquantur: sicuti in altera Carthaginensi Collatione factum fuerat. Caeterum cum Ariani aequo jure se ad disputationem comparare deberent, volunt, ut eorum nescio quis patriarcha Cyrillus, sit judex: et eum magno satellitio armatum collocant in alto suggestu. Catholici conqueruntur de tali forma iniquissimi judicii: sed frustra. Imo accusantur, quid se vocent Catholicos, et magnis adversariorum clamoribus prope obruuntur. Tum vero nostri, iis ultro largiuntur, ut Catholicorum nomen veluti suspendatur, donec quaestio definita sit: et ut ad rem 1506C veniant, edunt scriptam suae fidei confessionem, quam tueri instituunt. Quid Ariani? Cum vicissim suam edere deberent, tantum clamant nostros esse seditiosos, et inflammant suum Hunericum. Hic statim contra nostros edicit, quod christiani imperatores in Donatistas edixerant. En qualis catastrophe illius Collationis fuerit. Sed legatur historia teta apud Victorem Uticensem, et ex eo cognoscatur, qualis tunc esset status Ecclesiae Carthaginensis. Nulla tunc mentio Donatistarum. Nam hi in Africa Arianis cessisse videntur. Neque tamen alioqui desierant. Nam et Gregorii pont. temporibus multos passim fuisse, ex ejus epistolis apparet. Libera tandem fuit Ecclesia Africana, et pulsis Vandalis restituta suae libertati imperioque Rom., et licet tempora valde barbara atque tenebricosa essent, tamen non 1506D desiit cogere pias synodos, religionis tuendae causa, ut apparet ex Carthaginensibus conciliis contra Monothelitas.