In Libros De Spiritu Sancto Admonitio.

Gratianus Augustus, cum primos duos libros de Fide ab Ambrosio per litteras peteret, eum etiam, ut in Admonitione ad illud Opus observavimus (Sup. pag. 439) , rogaverat, ne de Spiritus sancti divinitate commentationem quoque scribere gravaretur. Tam piae Caesaris voluntati morem non gerere sancto Praesuli non licebat; moram tantum postulaverat (Epist. ad Gratian.) , ut destinatam disputationem magis serio meditaretur. Illam igitur in tres libros abs se divisam, suprema manu imposita, quamprimum misit ad imperatorem.

Primo libro praemittit exordium (Prolog. n. 1 et seq.) quo Gedeonem non tantum Christi figuram, liberato suo populo, prae se tulisse, verum etiam ingenti illo prodigio roris modo in vellus, modo in aream decidentis, effusionem sancti Spiritus a Judaeis ad Christianos quandoque transferendam, et cujus opera novissime tot hominum millia in Ecclesiae gremium revocati essent, expressisse pulchre demonstrat (Ibid., num. 5, 17) . Hinc argumentum suum aggressus, supra conditarum rerum ordinem, ac vere Deum esse Spiritum sanctum probat (Cap. 1, 3) ex eo potissimum, quod in Evangelio peccatum in Spiritum negatur in hoc futurove saeculo remittendum. Addit eumdem in sacris codicibus appellari Dei Spiritum, locutum esse per prophetas atque apostolos, infinitamque ipsius bonitatem juxta in sanctificatione creaturarum innotescere, ac in sui effusione per omnes locos atque homines simul didita, immensitatem, immutabilitatem, aeternitatem (Cap. 4, 10) . Et hoc mystici unguenti, de quo Scriptura loquitur, expositione confirmato, 0699 substantialem ejus cum aliis duabus personis unitatem aperit (Cap. 11) ; cui unitati missionem adversari omnino negat (Cap. 12) ; cum inter divinas omnes personas unitas intercedat pacis gratiae, charitatis, ac caeterarum dotum et qualitatum (Cap. 13 et seq.) .

In ipso libri secundi exordio, proposita non multis verbis Samsonis historia, docet (Prolog.) prospere illum dum Spiritus sanctus ei adfuit, semper egisse: improspere autem, ubi primum eodem praesidio destitutus est. Postea declarato ipsam hanc Spiritus sancti virtutem eamdem esse quae Patris et Filii, nec diversum ipsius atque illorum consilium; astruit nostram omnium vitam non magis in hoc esse positam, ut illos cognoscamus, quam ut ipsum, cujus operatione perinde atque amborum vivificamur (Cap. 1, 4) . Sub haec postquam eum rerum conditorem, atque adeo adoratione colendum esse multis asseruit (Cap. 5) , objectionibus quibusdam expeditis, in Ecclesia constituenda unam Spiritui cum Patre ac Filio voluntatem, vocationem, et praeceptionem fuisse planum facit (Cap. 6, 10) . Deinde hunc ipsum nec Patri nec Filio scientia decedere ubi firmatum est (Cap. 11) , nonnullaeque circa eam rem difficultates evolutae (Cap. 12) , eidem institutionem prophetae atque apostolatus tamquam ipsi cum duabus aliis personis communem vindicat (Cap. 13) : unde quam esse trium illarum operationem scite colligit.

Continuatur in tertio libro coeptum in superiore argumentum, et non solum prophetarum apostolorumque, sed et ipsius quoque Domini missionem ad Spiritum referendam esse statuitur (Cap. 1, 2) ; unde tamen non putandum est ullam ad Filium redire subjectionem, cum ipsemet Spiritus etiam mittatur a Patre et Filio. In hoc itaque nihil praeter unitatem divinitatis intelligendum, sicut nec in hisce locutionibus, queis digitus, dextera, et manus vocitatur, non secus atque ubi arguere, judicare, vindicare, contristari, tentarive significatur (Cap. 3, 9) . Fusior exsurgit (Cap. 10, 11) disputatio de Joannis verbis, Spiritus est Deus, quae ex Evangelii diptychis sacrilega temeritate expunxerant: quo quidem loco non secus ac quibusdam aliis quos suppeditant Paulinae epistolae, Spiritus divinitas validissime comprobatur (Cap. 12, 14) . Ostenditur autem (Cap. 13, 15) ne tres Dii vel Domini ob hoc dicantur, periculum non esse: quandoquidem divinae tres personae eadem constent sanctitate atque natura (Cap. 16, 17) . Postremo revocatis tamquam in fascem praecipuis totius commentationis capitibus, nonnullisque illorum denuo tractatis et assertis, opus coronatur (Cap. 18 et seq.) .

Illud vero non aliter inscriptum oportere, quam de Spiritu sancto ex iis, quae hactenus explicata sunt, liquido constat; quamvis tamen confiteamur et apud quosdam scriptores (Ivo. Decret. part. II, cap. 7; Grat., etc.) citatum reperiri sub titulo de Trinitate, et in codicibus non paucis eamdem praefigi tribus his libris, non secus ac quinque superioribus inscriptionem. In utroque Opere cum eisdem adversariis confligitur, videlicet cum Arianis, qui Spiritum asserebant Filio inferiorem esse, tametsi puros Pneumatomachos certis locis aggrediatur (Lib. III, cap. 15 et al.) . Hos libros non nisi post memoratos quinque de Fide lucubratos esse nemo non videt; id ergo unum superaddimus, quamquam Gothorum rex Athanaricus, qui Constantinopoli obiit VIII kal. Febr. an. 381, jam tum e vivis excesserat, cum illud operis edidit sanctus Doctor; eum tamen nihildum rescisse de morte Petri Alexandrini, sed nec de Gregorii abdicatione, qua novae Romae patriarchatu cessit in synodo II generali illic habita: cujus synodi cum nulla in hisce libris exstet mentio, illos sub medium annum 381 ad umbilicum adductos liquet.

Verum enim vero Hieronymiana censura librorum de Spiritu sancto, quos tacito scriptoris nomine, paulo severiore obelo fodit, nobis haud paulum facessit negotii. Volunt plerique non alium hic designari quam Ambrosium, qua de re ut quivis tutius ferre valeat judicium, neve eludere difficultatis nodum ipsimet videamur, locum integrum hic subjicimus: «Malui alieni operis interpres existere, quam (ut quidam faciunt) informis cornicula alienis me coloribus adornare. Legi dudum cujusdam libellos de Spiritu sancto, et juxta comici sententiam ex Graecis bonis Latina vidi non bona. Nihil ibi dialecticum, nihil virile, nihil districtum, quod lectorem vel ingratiis ad assensum trahat: sed totum flaccidum, molle, nitidum atque formosum, et exquisitis hinc inde odoribus pigmentatum. Dydimus vero meus oculum habens sponsae . . . . . Certe qui hunc legerit, Latinorum furta cognoscet, et contemnet rivulos, cum coeperit haurire de fontibus (Epist. ad Paulinian. huic Operi praefixa) .» Quis commentationem ullam durioribus verbis umquam traduxit?

Rufinus, cum simultas inter ipsum atque Hieronymum oborta esset, summa cum indignatione in eum ob illam ipsam sententiam insurgens: «Sed quoniam polliciti sumus, inquit, probaturos nos quomodo laceret virum omnium admiratione dignum Ambrosium episcopum, qui non solum Mediolanensis Ecclesiae, verum etiam omnium Ecclesiarum columna quaedam, et turris inexpugnabilis fuit (Lib. II Invectiv. in Hieronym.) .» Et multis interjectis pergit in hunc modum: «Audistis quemadmodum quem corvum ante dixerat et totum tenebrosum, nunc iterum corniculam dicat alienis se pennis vel coloribus depingentem: et quam turpiter laceret, et nihil virile dicat habere virum, qui ad Ecclesiarum Christi gloriam electus a Deo est; qui in testimoniis Domini locutus est in conspectu persecutorum regum, et non est confusus. Ambrosius sanctus de Spiritu sancto non solum verbis sed et sanguine suo scripsit. Obtulit enim persecutoribus sanguinem suum quem in se fudit, sed a Deo ad alios adhuc reservabatur labores. Quod etiamsi secutus est Graecos catholicos nostrorum scriptores, et aliquid de eorum scriptis praesumpsit, non continuo haec debuit tua summa esse 0701 cura, hic labor, hoc studium, ut pro hac causa interpretareris librum Didymi de Spiritu sancto, ut illius furta cognoscerentur . . . . . . Si ergo neque tanto ac tali viro Ambrosio pepercisti, etc.»

Baronius, cum persuasum haberet Ambrosium non exiguam Operis sui partem a Basilio mutuatum esse, Rufinum insimulavit (Ad ann. 381) calumniae in Hieronymum; quippe quod hic prius suae Didymiani libri interpretationi, quam ab illo conderentur isti tres libri, manum admoverit. Verum ut omittamus Hieronymi versionem non nisi post Damasi obitum absolutam esse, atque adeo post vulgatam ab annis jam aliquot Ambrosii lucubrationem, quis umquam credat Rufinum tam atrocem accusationem, nisi rem ipsam certissimam exploratissimamque habuisset, tanta confidentia intentaturum fuisse Hieronymo: vel Hieronymum, qua erat vehementia et animo parum ad injuriam dissimulandam nato, sibi temperaturum, quin accusatori suo meritam calumniae notam infligeret, cum tamen impositum sibi hoc tantum crimen nusquam depellat?

At enim nihil opus est his conjecturis; nam quisquis cum Didymi tractatu Ambrosianum contenderit, comperiet non pauca ex illo in hunc translata esse, ut puta quae de Spiritus sancti effusione (Lib. I, cap. 5, 7) , sanctificatione (Lib. II, cap. 11, 12) , scientia, donisque (Lib. I, cap. 13 et seq.) disputantur, quibus etiam locum prophetiae Amos (Lib. II) jungas licebit. Neque tamen ita Didymo addictus fuit Ambrosius noster, ut quae in aliorum scriptis argumento suo congruere existimabat, decerpere inde, operique suo inserere fastidiret. Itaque cum eum Patres Florentini (Sess. 22, cap. 6) plurima Basilio debere animadvertissent (Lib. II, cap. 8 et seq.) , non injuria affirmaverunt ipsum tres libros Basilii de Spiritu sancto exposuisse: quorum sententiam secutum videmus magnum Baronium. Occurrunt praeterea petitae ex Athan. Gregorio Nyss. nonnullisque aliis probationes; ut non absurde quivis judicet Doctorem nostrum, dum scriptioni suae operam daret, praestantissimas quasque commentationes, quae in eamdem materiam editae fuerant, ob oculos sibi proposuisse.

Quamquam autem quae in rem suam facere putat, hinc inde carpit; non tamen temere ac promiscue delapsas, ut narrat Hieronymus, ab aliis avibus Aesopicae corniculae instar diripit plumas: sed potius apis industriae ac diligentis more, florum plantarumque, unde mella sua colligat, succos distinguentis, alia tollit, alia respuit, quaedam immutat, quaedam transponit, non pauca demum profert de suo, quae apud aliorum auctorum neminem reperias. Verum tamen etiamsi nihil haberetur in hisce libris, quod in aliorum non legeretur; haud propterea videretur consectarium omnia ex alienis scriptis desumpta esse. Quis enim nescit saepius contingere, ut qui in eodem desudant argumento, etsi numquam inter se animi cogitata communicaverint, plurima tamen efferant longe simillima; maxime vero si unusquisque probationes suas ex iisdem fontibus, ut puta e Scripturae divinae oraculis, ducat, atque hauriat.

Quapropter ingenue fatemur Rufinum indignatione sua ultra quam par fuit, abreptum esse, cum Hieronymum criminatus est, quasi eo tantum consilio, Didymi libros in Latinam linguam convertisset, ut illius, Ambrosii scilicet, furta cognoscerentur (Loc. cit.) . Sed rursus non dissimulabimus memoratam Hieronymi censuram, si vere Ambros. illa perstringebat, exaggerationis modum haud parum esse praetergressam. Nec sane hic dissensurum a nobis fuisse putamus ipsum Baronium; quandoquidem (Ad ann. 385) in accusatione, qua idem Hieronymus Romanam ibidem traducit Ecclesiam, apertam hyperbolen agnoscere non dubitavit. Enim vero neque concedi potest sanctum Praesulem Didymianam commentationem eo modo expilasse, quo illud actum indicare videtur citatus Doctor. Et certe ut magis dialecticum sese Didymus praestet, quam Ambrosius; hujus tamen dictio nobilior est, oratio copiosior, ordo concinnior; quique argumentationes utriusque attentiore animo perpenderit, facile agnoscet hunc non minus valide propositum suum assequi atque conficere, quam Didymum. Non igitur absurdum fuerit, si Hieronymum idem dixerimus hoc loco passum, quod solent ii, qui auctores in quos aliquid studii, atque operae posuerunt, nimiis encomiis cumulasse minime contenti, etiam editas ab aliis de eadem materia lucubrationes, infra quam veritas atque aequitas sinit, deprimunt.

Quae cum ita sint, quisquis verum ac legitimum de hac Ambrosii commentatione judicium ferre voluerit, aequiores aestimatores sibi duces in hoc eligat, sacra scilicet concilia (Florent., sess. 22, et caet.) , multosque doctissimos viros (Cassiod. in Instit. div. litt. cap. 16 et al.) , qui testimonium atque auctoritatem illorum proponentes, quanti eos facerent, ostenderunt. At imprimis praesto nobis est, quem Stridoniensi presbytero opponamus, Hipponensis praesul, cujus in polemicis operibus sane quam exercitatissimi sententia illa est de hoc Opere: «Sanctus Ambrosius, cum agat rem magnam de Spiritu sancto, ut eum Patri et Filio demonstret aequalem; submisso tamen dicendi genere utitur; quoniam res suscepta non ad ornamenta verborum, aut ad flectendos animos, rerum documenta desiderat (Lib. IV de Doctr. Christ., c. 21, n. 46) .» Quod quidem judicium, quo vix aliud cum Hieronymiano magis pugnare potest, nemo dixerit a discipulo ad praeceptoris gratiam latum: quando et per se summopere moderatum est, et Augustino ex Ambrosii tractatibus alii erant ad manum, quos in submissae dictionis specimen proponeret, si hunc «flaccidum, molle, nitidum atque formosum» existimasset.