Caput X.

0407A

Mortem obit Valerianus, eligitur Chromatius: an ordinatus a Divo Ambrosio? Ejus patria inquiritur. Interpretationem Prophetiae Balaam obtinet ab Ambrosio: eique, et Heliodoro Altinensi nuncupat Hieronymus plurium S. Scripturae librorum latinam versionem, et commentarios. Rufinus ex Orientali peregrinatione Romam venit, ubi libros Origenis de Principiis latine vertit. Dissidium incipit cum Hieronymo; petitque Rufinus Aquileiam. Ipsum Chromatius ad latinam Eusebianae historiae versionem inducit. Prima Alarici Gothorum Regis in Italiam irruptio.

I. Tempus assecuti sumus, quo Valerianus, pro Aquileiensi et universa Ecclesia quamplurimis laboribus perfunctus fractusque, mortalem vitam cum aeterna commutavit. Sanctissimi praesulis memoria celebratur die 27 mensis novembris in Fastis Ecclesiae. Annum ejus emortualem designat trecentesimum 0407B octogesimum octavum Dandulus in Chronico: quo etiam Chromatium suffectum narrat his verbis: Chromatius Aquilegiae episcopus consecratur anno Domini 388, Hic Hispanus genere, a Valeriano praedecessore diaconus, postea presbyter ordinatus, catholicisque disciplinis eruditus, collaudatione cleri et populi hanc sedem obtinuit.

Vetusta desiderantur monumenta, quibus haec certo confirmari queat chronologia. Sed hoc anno cadente, vel etiam ineunte anno 389, diversatum esse Ambrosium Aquileiae novimus; unde conjectura sumi potest, eam in urbem profectum esse sanctissimum antistitem ad novi episcopi creationem. Primum nos docet Paulinus in Ambrosii Vita num. 21: Exstincto Maximo, inquiens, posito Theodosio 0407C imperatore Mediolani, Ambrosio vero episcopo constituto Aquileiae; dedit ipse Ambrosius ad imperatorem epistolam (in editione Nourriana XL) ut ipsum a sententia revocaret de Synagoga quadam Judaeorum ab episcopo Castri Callinici reaedificanda; deque Monachis, qui fanum Valentinianorum haereticorum, ab iis contumelia provocati, incenderant, supplicio afficiendis. Atqui certo colligimus ex codice Theodosiano, ipsum Augustum Theodosium nondum die 12 kal. octobris anni 388 discessisse Aquileia: ipsumque 6 idus ejusdem mensis jam Mediolanum venisse; qua in urbe usque ad maium insequentis anni commoratus est. Itaque Ambrosius anno cadente 388, vel ineunte ac incepto 389, manebat Aquileiae: ibique allegatam dedit ad imperatorem Theodosium 0407D epistolam. Haec animo perpendens Baronius ad annum 388. 140 num. 84, sic ait: «Quod autem detineretur Ambrosius Aquileiae, cum nullum hoc tempore memoria sit, ibi celebratum fuisse concilium; 0408A equidem existimo, illuc esse profectum ex more ad novi creationem Antistitis, cum defuncto Valeriano ejus civitatis episcopo, in locum ejus est subrogatus S. Chromatius.» Non inanem puto conjecturam.

Morem vetustum servari consuetum in ordinatione episcopi tum Aquileiensis, cum Mediolanensis, exhibet Pelagius papa I, in fragmento I epistolae anno 557 aut insequente ad Narsetem datae, quod Lucas Holstenius edidit, his verbis: Is mos antiquus fuit, ut quia pro longinquitate vel difficultate itineris ab Apostolico onerosum illis fuerat ordinari, ipsi se invicem Mediolanensis et Aquileiensis ordinare episcopi debuissent: ut et ordinandi electio a praesenti ordinatore ex consensu universalis cui praeficiendus erat Ecclesiae, 0408B melius et facilius potuisset agnosci; et in sua qui ad episcopatum provehendus erat, nec tamen ordinatori suo subdendus fuerat, ordinaretur Ecclesia. Annon vero mos iste, quem Pelagius I integro post saeculo, ac dimidio, antiquum vocat, hac aetate inceperit? Aquileiam profectum Ambrosium scimus: neque profectionis alia causa occurrit, nisi novi Episcopi electio, et ordinatio.

II. Novum antistitem Aquileiae Chromatium, genere Hispanum appellat Dandulus. D. Hieronymus in epistola ad ipsum Chromatium, Jovinum, et Eusebium data, sic eos alloquitur: Per vos ab urbe vestra Ariani quondam dogmatis virus exclusum est. Urbs intelligitur Aquileia, ubi Valeriani episcopi tunc Presbyter erat Chromatius, archidiaconus Jovinus, et 0408C diaconus Eusebius. Urbem vero, eos alloquens, vestram vocat: quod sacris muneribus in ejusdem urbis Ecclesia defungebantur. Quidni etiam significet locum originis? In eadem epistola commendat Hieronymus domum, familiam, matrem, sorores Chromatii. Eas igitur bene noverat ille, neque alibi nosse potuisse videtur, earumque uti consuetudine, nisi Aquileiae, aut proximis in locis.

Chromatii patriam Marianus Victorius locum putat haud longe dissitum Stridone Hieronymi patria. Aliam profero conjecturam ex titulo, qui Chromatii operibus infra recensendis praefigitur in aliquibus editionibus: inscribuntur nempe opuscula Chromatii Romani Episcopi. Legendum putant alii, Cumani Episcopi: quaeruntque locum in variis orbis provinciis 0408D eo nomine appellatum, ubi Chromatius ille, quem ab Aquileiensi diversum putant, sedem teneret. Baronio perinde est Romanus et Aquileiensis episcopus; censet enim in notis ad diem 22 Junii, et 2 decembris in 0409A Martyrologio, dictam aliquando Aquileiam civitatem Romanam, aut Romacianam, aut Romanicianam: quam infra sententiam rejiciemus. Occurrit demum Portus-Romatius, de quo Plinius libro III, capite 18 in Venetia, decima regione Italiae, sic habet: Colonia Concordia, Flumen et Portus Romatium. Dictum etiam legimus Portum Romatinum, qui oppidum est (hodie incolis Porto-gruaro) ad Romatium fluvium (vulgo Limino) apud Concordiam urbem excisam. Quidni Chromatius dictus fuerit Romanus, vel potius dici debuerit Romatius et Romatinus patria, episcopus Aquileiensis?

141 III. Sacrarum Scripturarum studio maxime oblectabatur Chromatius, quas ipse commentariis illustravit: aliosque doctissimos viros Ambrosium et Hieronymum consuluit, adduxitque ut commentarios, 0409B novamque latinam versionem adornarent. Ambrosium postulat, ut sibi aliquid e sacris codicibus epistolari familiaritate disputatum mitteret: gessitque morem Mediolanensis episcopus, delecto e prophetia Balaam argumento. Dedit itaque eidem Chromatio epistolam L in editione Nourriana, ubi num. 16, haec ejus verba habentur: Hoc munusculum sanctae menti tuae transmisi, qui vis me aliquid de veterum scriptorum interpretationibus paginare. Suae provectae aetatis meminit Ambrosius: Malo, inquiens, senilibus verbis de supernis rebus hallucinari tecum; id est levia ac longe inferiora loqui et scribere. Hanc datam epistolam a sene Ambrosio anno circiter 390 putat Nourrius.

In eodem studio consortem Chromatius habuit Heliodorum 0409C Altini episcopum. Ambo fuerunt Hieronymo auctores eodem circiter anno, ut novam Tobiae versionem latinam elucubraret. Utriusque preces, instigationesque patefacit Hieronymus in ejusdem versionis praefatione: Mirari non desino, inquiens, exactionis vestrae instantiam. Exigitis enim, ut librum Chaldaeo sermone conscriptum ad latinum stylum traham, librum utique Tobiae . . . . Feci satis desiderio vestro.

Non multo post tempore, anno circiter 391 (calculos Tillemontii sequor) postularunt iidem episcopi commentarios in prophetias Osce, Amosii, Zachariae, et Malachiae, suppeditatis pecuniis ad sumptus necessariis: quorum loco misit eisdem Hieronymus, eorumque nominibus nuncupavit latinam versionem 0409D Proverbiorum, Ecclesiastis, et Cantici Canticorum. Verba sanctissimi doctoris haec sunt: Commentarios in Osee, Amos, et Zachariam, Malachiam quoque poscitis. Scripsissem, si licuisset prae valetudine. Mittitis solatia sumptum . . . . Itaque longa aegrotatione fractus, ne penitus hoc anno reticerem, et apud vos mutus essem, tridui opus nomini vestro consecravi: interpretationem videlicet trium Salomonis voluminum, Proverbiorum, Ecclesiastis, et Cantici.

Nuncupatos quoque Chromatio legimus libros duos Commentariorum in Prophetam Habacuc. Prologum libri primi his verbis exorditur Hieronymus: Primum, Chromati episcoporum doctissime, scire nos convenit, etc. Alterius initium est: Alterum, mi Chromati 0410A papa venerabilis, in Habacuc librum scribimus. Ipse Chromatius historicum et litteralem petierat hujus prophetiae sensum, ut in libri primi Prologo testatur Hieronymus: A me violenter, inquiens, exigis, ut . . . . historiam tibi interpreter. Hos ille suos recenset libros capite ultimo de Viris Illustribus, ubi opera memorat quae scripserat usque in praesentem annum, id est Theodosii principis decimum quartum. Incidit decimus quartus Theodosii annus in aerae vulgaris annum 392, ac incipit die 14 kal. februarias, ut Pagio placet: unde conscripti in prophetam Habacuc Commentarii tempus patet.

Latinam demum τῶν Paralipomenon, postulante Chromatio, versionem adornavit Hieronymus, eidemque nuncupavit Aquileiensi episcopo. Sic ipsum 0410B alloquitur in praefatione; Si septuaginta Interpretum pura, ut ab eis in graecum versa 142 est, editio permaneret, superflue me, Chromati episcoporum sanctissime atque doctissime, impelleres ut hebraea volumina latino sermone transferrem. Ait ibidem S. Pater, se nuper scripsisse libram de Optimo genere interpretandi: quod Opusculum epistolare, Pammachio nuncupatum, ad annum 396, judice Tillemontio, spectat. Hunc ergo librum, qui nuper scriptus dicitur, eodem anno vel insequente, versio τῶν Paralipomenon consecuta est.

Haec sunt doctrinae, qua florebat Chromatius, praeclara testimonia: ipsumque discimus praecipuum auctorem Hieronymo fuisse, ut eximium latinae versionis voluminum Hebraeorum aggrederetur opus, 0410C eidemque jam coepto manum ultimam imponeret. Virum excelsae mentis ipse Hieronymus celebrat in epitaphio Nepotiani ad Heliodorum anno circiter 396 scripto; ubi legimus, Eusebium, Chromatii fratrem, diem ultimum clausisse: in ejusque dormitione Fortitudinem mentis, quam Heliodoro imitandam proponit, ostendisse Chromatium.

IV. Oriente relicto, Romam venit Rufinus. Romae cum degeret, Macarii, viri litteris addictissimi, monitis precibusque impulsus, Origenis Apologiam ex graeco vertit in latinum sermonem, ediditque sub Pamphyli Martyris nomine. Quod opus Hieronymus in libris postea scriptis contra Rufinum, aperte revocans quod antea scripserat in Catalogo virorum illustrium, Eusebio Caesareensi adjudicandum contendit, 0410D vel alteri ex Origenis sectatoribus; quin haec persuaderi opinio potuerit criticis hominibus, qui majorem ejus Apologiae partem pro certissimo Pamphyli martyris fetu habent. Id factum vero anno 397.

Insequente anno, libros περὶ ἀρχῶν, laudato Macario consulente, latio reddidit idem Rufinus cum praefatione, in qua miris laudibus Hieronymum exornat: monetque lectorem, in sua latina versione quod in illis libris adulteratum alienumque putaverat, omnino praetermissum; aut secundum eam regulam prolatum esse, quam ab ipso Origene frequenter in caeteris operibus invenerat constitutam; ac alia demum non pauca, quae obscurius dicta ab auctore fuerant, 0411A clariore sensu exposita. Hinc jactum discordiae pomum est, quae viros amicissimos, Hieronymum, et Rufinum, nimium concitavit: excitavitque Chromatium, utrique addictissimum, ut ambos refecto amicitiae foedere conciliaret.

V. Initium ego dissidii narro, quo commoti laudatissimi viri in jurgia prolapsi sunt, seque vulgatis epistolis ac libellis mutuo prosciderunt. Jam eorum tepuerat mutuus amor in Oriente; cum dogmata Origenis, quae magno videbantur in pretio habere Joannes Hierosolymitanus et Rufinus, aversari coeperat Hieronymus veluti fidei Christianae inimica. Aterbius quidam insequebatur eo nomine Rufinum Hierosolymis: ipseque Sanctus Pater, qui veluti haereticus ex amicitia Rufini judicabatur, suam coram palamque 0411B profiteri orthodoxiam voluit, dogmata Origenis cujus eruditionem ac studium Scripturarum, antequam haeresim plenius nosset, in juvenili aetate laudibus ornaverat, aperte damnando. Simul etiam Epiphanius, qui Hierosolymam venerat, Joannem ejus urbis episcopum redarguerat, propterea quod Origenianae doctrinae patrocinium largiebatur, fovebatque amicitiam cum Rufino. Ea data occasione, cum utroque jurgium 143 habuit Hieronymus; verum non cepit incrementa dissidium. Pristinam cum Rufino instauravit amicitiam, ac ambo junxerunt dexteras. Haec ipse narrat omnia Hieronymus libro III contra Rufinum.

Dissidii sopitos ignes latina excussit librorum de Principiis versio, quam Romae adornaverat Rufinus. 0411C Opus ipsum plerique exsecrabantur, quod aliis in offendiculum fore timebant: arguebantque latinum Interpretem. Tunc enim Hieronymus ait in Epitaphio Marcellae ad Principiam, Navem plenam blasphemiarum Rufinum Romano intulisse portui. Adversariorum, inter quos memoro Eusebium Cremonensem, Pammachium et Marcellam, querelas ut declinaret ille, Aquileiam pergere constituit: impetravitque a Siricio papa litteras ecclesiasticas, quibus de orthodoxa in longinqua peregrinantium fide pro more illius aevi te timonium reddebatur. Siricii nempe simplicitati illusisse Rufinum, Hieronymo placet.

Obiit Siricius anno 398, die 26 novembris, ut Pagius allique probant: adeoque paulo antea Roma secesserat Rufinus. Mediolano pertransit, ubi regebat 0411D Ecclesiam Simplicianus: ibique de quadam librorum περὶ ἀρχῶν sententia quaestionem se habuisse cum Eusebio superius laudato, ipse testatur Rufinus libro I Invectivarum in Hieronymum. Aquileiam denique pervenit aut eodem anno cadente 398, aut ineunte coeptoque 399. De his omnibus certior ab amicis factus Hieronymus, epistolam reddidit Pammachio et Oceano: in eaque luculenter exponit, quo legerit animo laudaveritque Origenem, aemulorum refellit calumnias, diluitque suspiciones hominum, plurimosque Origenis errores prodit. Dedit aliam Rufino, quem gravi serioque admonet stylo, nolle se Origenis causa laudari, cujus mala dogmata exsecrabatur: atque satius esse, si jura velit instauratae 0412A amicitiae custodire. Novam denique sanctus Pater librorum de Principiis molitus est latinam versionem, ut quos auctor docuerat errores, diligens ac fida nova detegeret interpretatio. In furorem Rufinus agitur: duosque Invectivarum libros hoc eodem anno in Hieronymum elucubrare coepit, quibus non modo epistolam ad Pammachium et Oceanum datam, cujus exemplum ab amico Aproniano acceperat, acriore calamo refutare conatur; verum etiam eximii doctoris Commentarios in sacram Scripturam aculeatis censuris perstringit.

VI. Dolebat Chromatius Aquileiae episcopus, viros sibi amicissimos, rupto foedere, quod ambo tot annis amore conjunctos tenuerat, ira permotos in dissidia ruere. Rufini mentem et calamum alio convertere 0412B studuit: imposuitque provinciam eidem, ut Eusebii graecam historiam in latinum sermonem transferret.

Paruit Rufinus. Digna sunt animadversione, quae disserit in praefatione: Peritorum, inquiens, dicunt esse medicorum, ubi imminere urbibus vel regionibus generales viderint morbos, providere aliquod medicamenti, vel poculi genus, quo praemuniti homines ab imminenti defendantur exitio. Quod tu quoque, venerande pater Chromati, medicinae exsequens genus, tempore quo, diruptis Italiae claustris ab Alarico duce Gothorum, se pestifer morbus infudit, et agros, armenta, viros longe lateque vastavit, populis a Deo tibi commissis feralis exitii aliquod remedium quaerens, per quod aegrae mentes ab ingruentis mali 144 contagione 0412C subtractae melioribus occupatae studiis tenerentur, injungis mihi, ut ecclesiasticam historiam, quam vir eruditissimus Eusebius Caesareensis graeco sermone conscripsit, in latinum vertam: cujus lectione animus audientium vinctus, dum notitiam rerum gestarum avidius petit, oblivionem quodammodo malorum quae gererentur, acciperet. Provinciam impositam explevit Rufinus, additis Eusebianae historiae duobus libris, proprio marte elucubratis. Neque tamen, dum hanc spartam adornabat, mitior erga Hieronymum effectus est: coeptis Invectivarum libris insimul conscribendis insudabat, quos anno 401 vulgavit.

VII. Rufini allata verba primam exhibent Alarici Gothorum regis irruptionem in Italiam, ac tempus et annum patefaciunt, quo ipse in Eusebianae historiae 0412D versionem incumbebat. Prosper in chronico sub consulibus Stilicone et Aureliano, qui annum aerae christianae 400 aperuerunt, haec habet verba: Gothi Italiam, Alarico et Radagaiso ducibus, ingressi; itemque sub consulatu Arcadii V et Honorii V anno Christi 402 Adversus Gothos vehementer, utriusque partis clade, Pollentiae (quae Liguriae oppidum erat) pugnatum est; migravitque in Pannonias Alaricus. Irruptionem: Radagaisi simul cum Alarico non pauci inficiantur. Putant alii, Alaricum anno 401 provecto in Pannonias regressum, iterum insequente anno irrupisse in Italiam. Pugnam quoque ad Pollentiam ad annum 403 differunt: et anno sequenti illigant Radagaisi ingressum, ut et ipse regiones Italiae pertentaret.

0413A Sed unanimi contra Baronium consensu prima Alarici irruptio ad annum Christi 400 jam referri solet. Hanc Jornandes de Rebus Geticis cap. 29 his verbis describit: Mox ut ergo antefatus Alaricus creatus est rex, cum suis deliberans, suasit suo labore quaerere regnum, quam alienis per otium subjacere: et sumpto exercitu, per Pannonias, Stilicone et Aureliano consulibus, et per Sirmium dextro latere quasi viris vacuam intravit Italiam. Prima furorem ejus passa est Venetia inferior, quam postea provinciam Forojuliensem dixerunt: ibique rex Gothus agros, armenta, viros, longe lateque vastavit, populisque a Deo commissis Chromatio ferale exitium minitabatur. Itaque anno 400 latinam historiae ecclesiasticae ab Eusebio conscriptae adornandam, injungente Chromatio, versionem 0413B suscepit Rufinus, complevitque.