Pars Prima— In qua de Mss. deque editis collectionibus agitur singillatim.

5. Manuscriptae Operum Hieronym. collectiones.—Id ferme est Hieronymianis scriptionibus peculiare, ut cum avidissime exciperentur, essent studiosi homines eo ipso tempore quo scribebantur, inscio auctore curarent sedulo, publicam in lucem ut ederentur. Epistola in nostra recensione XLVIII. ad Pammachium, quam pro suis contra Jovinianum libris S. Doctor inscripsit, hanc suorum ipse operum celebritatem in vulgus dum partim amicorum studiis, partim aemulorum invidiae tribuit, luculentissime contestatur: Non sum, inquit, tantae felicitatis, quantae plerique hujus temporis tractatores, ut nugas meas, quando voluerim emendare possim. Statim ut aliquid scripsero, aut amatores mei, aut invidi diverso, quidem studio, sed pari certamine in vulgus nostra disseminant. Eodem alibi sensu, qui nec raro occurit, vel probat sua quae scripserat, publici juris ut fierent, vel (Quintiliani phrasis et verba Proeem. lib. I) temerario editionis honore dolet vulgata. Vide in hanc rem epistolam ad Desiderium XI in hac editione XLVII. Sed illa prae reliquis notissima eaque rursum copiosior recensio est, quam Lucinii boetici notariis ipse permisit. Opuscula mea, inquit, eidem Lucinio rescribens Epist. LXXI, n. 5, quae non sui merito, sed bonitate tua, desiderare te dicis, ad describendum hominibus tuis dedi, et descripta vidi in chartaceis codicibus, ac frequenter admonui, ut conferrent diligentius, et emendarent. Ego enim tanta volumina prae frequentia commeantium et peregrinorum turbis relegere haud potui. Hinc porro suppetunt hodienum Mss. codices, qui ad Hieronymi aetatem proxime accedant, saeculo nempe sexto, vel ineunti septimo adscribendi, cujus antiquitatis duo certe in Veronensi bibliotheca asservantur, qui ejusdem, ut ita dicam, instituti opuscula complectuntur eo studio atque ordine, rerumque, ac lectionum delectu, quem superare in hac litterarum luce neoterici editoris diligentia vix possit. Interdum etiam ejus, qui in illis recognoscendis industriam suam probaverat, calligraphi aut studiosi inscriptionem invenimus, praecipue ex monachorum coetu, quorum hoc ferme erat institutum, sanctorum patrum libros describere, eorumque editiones concinnare. Unam e multis, eamque omnium quae occurrerint antiquissimam lubet exhibere. Est illa Ursicini cujusdam nostrae hujus Veronensis ecclesiae lectoris, quam ille parvo codici ex Hieronymianis lucubrationibus S. Pauli primi eremitae vitam continenti, cum consulari etiam epocha apposuit, quae annum designat quingentesimum decimum septimum. Nondum scilicet centum exacti anni erant a S. Doctoris morte, nec scio equidem, si alium quempiam tantae vetustatis alicubi gentium sit invenire. Hujusmodi autem est nota, quam ut eruditi saeculi ingenio obsequar, prout illa se habet religiosissime repraesento. Per Scribtvs. Codix Hec Svb Die Kal. Avg. Agapito Vcc Indi Decimae Per Vrsicinum Lect. Ecclesiae Veronensis. Porro ex his qui in colligendis atque emendandis Hieronymi scriptis bene prae caeteris meruerunt, primas obtinet Cassiodorus, qui singula facile recognovit, inque armariis reposuit diligentissime. Nil ferme aliud loquitur totus ille de institutione divinarum litterarum liber, quem veluti ad instruendam patrum bibliothecam composuit. Sequiori aevo plurimam a nobis gratiam inierunt Hieronymocentones multi, ac praecipue Rabanus Maurus, qui integros ejus libros totidem verbis descripsit, eaque industria meliorem, saepe lectionem servavit. Deinceps ut alia praeteream studiosorum exempla, insigne illud est sub XI saeculi finem Guigonis majoris Carthusiae prioris V, quod ipse epist. ad Fratres Durbonenses narrat: Epistolas, inquit, B Hieronymi, quotquot potuimus undecumque quaesitas, et pro concessa a Deo facultate, mendaciis expurgata, in unum grande volumen redegimus, Abscidimus autem ab eis quasdam, quas vel ex aliorum doctorum scriptis, vel ex stili, sententiarumque distantia, titulo tanti viri comperimus indignas. Quam ipse epistolam, ne sine rationabili causa apud imperitos suo videretur numero minuisse. Hieronymianas elucubrationes, in voluminis fronte jubet collocari. Secutis temporibus plures hujusmodi alias, quas manuscriptas editiones appellare liceat, passim invenias in bibliothecis: certum quippe est, nullius auctoris tam obvios esse, quam Hieronymi Mss. post XII saeculum libros, confluente in ejus studium orbe propemodum universo. Utinam vero amanuenses et critici non aliquid licentiae in illis describendis sumpsissent sibi, neque pro reconditiori sensu proprium aliquando substituissent, aut glossas apposuissent ad libri album, quae postea veris expunctis lectionibus obtinuerunt.

6. Editio prima Romae.—Sed ut ad illas editiones veniamus, quae proprie typis excusae sunt, ab ipsis usque primordiis typographicae artis invenias praestantes aliquot viros, qui illis adornandis magnopere desudarint. Cum vero innumerae passim, et vario tempore, praecipueque epistolarum, quibus opuscula admiscebantur, editiones prodierint, non singulas fastidiose recensere aut animus, aut operae pretium est; sed illas duntaxat, quae cum aliquo sacrarum litterarum atque eruditionis compendio ad manuscriptorum adornatae fidem, vel denuo recognitae, non ex prioribus exscriptae sunt. Principem locum Romana obtinet, quam anno Mcccclxx, non ita pridem abs Theodoro Laelio Interamnensi, postea Tarvisino Episcopo collectam, sub Paulo secundo Veneto Andreas Aleriensis Episcopus, et Vaticanae bibliothecae custos elegantissime concinnavit. Eamdem et biennio antea, quod tamen rarissimo occurrit, inscriptam catalogi aliquot praeferunt, nos in Novariensi bibliotheca vidimus, et in Colbertina asservari Simonius tradit. Editor de re litteraria optime meritus, qui in aliorum quoque auctorum recognitione se antea exercuerat, quid in hac Hieronymiana sibi negotii datum sit, quidve ipse consilii ceperit, in praefixa ad pontificem epistola declarat. Nuperrime, inquit, divi Hieronymi libellos, epistolasque perplures, mendose satis scriptas, et ex diversissimis codicibus prius collectas in certum ordinem a doctissimo, et optimo patre Tarvisino episcopo redactas, qui apud tuam sanctitatem, dum in mortalibus ageret, apocrisarii munus referendarii cum magna commendatione semper implevit, amici quidam ad me delatas poposcerunt, ut mea diligentia emendatiuscule redderentur, quo minore difficultate legi possent. Atque id quidem multa se fide ac diligentia praestitisse in latino contextu profitetur. De hebraeis autem vocibus quae passim occurrunt, Missa, inquit, hebraica feci, recogitans in suo quemque volumine illa esse, si licuerit et voluerit, suppleturum. De Graecis vero continuo subdit, restabant cognitu necessaria in primis Graeca, sine quibus, ut praecipua fere latinorum volumina, nullo modo hujus sacratissimi doctoris legi scripta ad intelligendi profectum poterant. In his igitur nequaquam omittendis tum alios quosdam laude viros et memoria dignos consului, tum cum primis meum doctissimum, humanissimumque Theodorum Gazam. Et paulo post, Absque Theodoro meo non magis quidquam aggredior, quam absque meo genio. Denique quod multa quae Hieronymum auctorem non habebant, inseri conniventibus oculis, XIII toleraverit potius, quam consenserit, factum excusat, ut nonnullis amicorum serviret. Prodiit, editio ex aedibus maximorum, quorum sane plurimum laudanda est opera. Eam statim secutae sunt aliae multae, quin imo eodem anno 1470. Moguntiae per Petrum (alii Patrem legunt) Schaeffer de Gernsheim: tum Venetiis sexennio post Antonii Bartholomaei studio: quam triennii intervallo sequitur alia Romae elegantissima, eaque rursum recognita per Ven. virum Georgium Laurentium de Herbipoli: deinde anno insequenti Parmae, quae omnium splendidissima editio est, auctior aliquot tractatibus et epistolis, et post quinquennium Norimbergae: denique aliae innumerae, quas sedulo colligere nihil interest nostra. Unam modo addimus anni Mccccxcvi, die VII Januarii absque loci nomine, aut editoris, quae penes nos est, eaque utimur saepe, quod ex integro ad Mss. fidem, tametsi infinitis erroribus scateat, expressa videatur.

7. Commentarior. aliorumque operum editiones antiquae.—Atque hae quidem editiones non nisi Epistolas, et Tractatus recensent; Commentarios enim in Sacram Bibliam (sic enim inscribuntur) primum e situ et squalore redemptos exhibet Norimbergensis editio anni 1477, et biennio post Coloniensis alia, tum Veneta anni 1498, quam Joannes et Gregorius de Gregoriis excudere. Caeterum etiam hoc titulo: Expositiones in Vetus et Novum Testamentum, sed absque impressoris notatione, aut loci, aut tandem anni quo excusi sunt, duobus in folio tomis memorantur. His partes aliae addi possunt Hieronymi operum, quae seorsim, aliisque rursum in locis prodiere. Hujusmodi sunt ex Origene Homiliae aliquot, et in-Canticum Canticorum anno 1475. Basileae, ut opinor, atque anno insequenti Norimbergae: Vitae sanctorum patrum Aegyptiorum, atque eorum qui in Scythia, Thebaide, ac Mesopotamia morati sunt, ex quibus tamen non nisi tres illae notissimae, Pauli, Malchi, et Hilarionis ex Auctoris nostri calamo profecerunt; quae rursum editio occurrit quinquennio post, aliaque est, ut videtur, vetustior multo sine typographi, anni, aut loci inscriptione. S. Pachomii regulam primum Romae edidit Achilles Statius an. 1575. Sed alia hujusmodi haud pauca vel seorsum, vel aliorum auctorum scriptis admixta labente saeculo decimo quinto inveniuntur. Neque vero de Chronici editionibus quidquam attigimus, quas in praefatione ejus libri singulas ab illa Bonini Mombritii ad postremam usque recensebimus.

8. Universae imperfectae.—Porro neque per otium licet, neque operae est pretium editiones istas expendere, et vocare ad calculos. Doctis quidem viris, ipsisque typographis, qui hanc sibi provinciam susceperunt, laudem haud velim invideri; sed optandum fuisse aio, ut quemadmodum sumptibus non parcebant, ut de sacrarum litterarum studiosis bene quod poterant, mererentur, ita ex variis archetypis lectiones expressissent, neque id sibi tantum negotii datum esse existimassent, ut sumpto in manus uno veteri quod nancisci poterant exemplari, illud accurate redderent, aut si qua minus recte habere viderentur, privato judicio, quodque pejus est, inscio lectore, immutarent. Nam ita quidem usuvenit in latino contextu; in hebraeis autem verbis, quorum supplendum spatium vacat, minus peccatum est, quam in aliis quae tamen raro occurrunt, quae latinis litteris bono quidem consilio, sed mendosa lectione, repraesentantur. Graeca etiam vocabula conficta sunt passim ac depravata.

9. Editio Desider. Erasmi.—Sed meliora forte ex ejus aetatis ingenio minime erant expetenda, quae haud multo post, an scil. 1516. Erasmus Roterodamus implevit. Hic non unius modo aut alterius libri, sed collectioni operum omnium adornandae manum primus admovit, doctusque longo pridem usu veterum scripta expolire, variis conquisitis undecumque Mss. exemplaribus, singula recognovit, acri judicio expendit, argumenta ad lucem tractatibus atque epistolis foenerandam praefixit, denique satis eruditis scholiis notisque illustravit. Quin etiam quae erant, ementito Hieronymo, innumera aliorum scripta germanis operibus admixta incredibili rei litterariae damno, primus ille submovit, non sine acri examine et censuris singulas fere lucubratiunculas breviter atque erudite perstrinxit, tum personatos scriptores de nomine indicavit, aut certe iisdem cum Hieronymo auspiciis in medium procedere, et eodem cum illo utilare vetuit. Universum opus in novem in-folio tomos digessit, genuinas epistolas, atque opuscula tribus prioribus dedit, quarto adscititia: duobus aliis commentaria in prophetas omnes attexuit: septimum atque octavum, si in Ecclesiastem commentaria, atque ex hebraica veritate Psalterium excipias, supposititia congeries accrevit: demum ultimo quae ad novi Testamenti expositionem pertinent, falsa cum veris simul immiscuit. Par fratrum Amerbacchiorum Bruno et Basilius, juncto patre eorum Joanne, symbolam tanto operi contulerunt, iique rursus fatentur ex animo, id negotii οὐκ ἄνευ θέσεως, quod aiunt, se confecisse; sed adjutos opera doctissimorum hominum, quos ex ommi Germania Joannes acciverat, et praecipue Joannis Reuclini, qui in hebraicis nonnulla reposuit, et Cononis Norimbergensis, qui in Graecis et Latinis pleraque castigavit, et Gregorii Reischii, denique Conradi Pellicani Rubenquensis, cujus auspicio potissimum res peracta est. Basileae primum typis Frobenianis editio haec prodiit, quae plausibus eruditorum, sed eorum maxime qui ab Ecclesia romana desciverant, ita excepta est, ut decennio post ab eodem Erasmo recognita ibidem, et Lugduni, et Parisiis, et Basileae tertium, atque alibi ad annum usque 1565. saepissime; quin etiam ante hos ferme quinquaginta annos Lipsiae, tametsi Francofurti ad Maenum inscribatur, recusa sit. Et nemo quidem ex eo labore laudem Erasmo debitam invideret, si ab effreni illo, et projectae temeritatis abstinuisset cacoethe, carpendi sanctissimos Patres, ut sibi gloriam aucuparetur, quos sicubi etiam impense laudat, de industria facit, ut postea minus invidiose et suimet cum laude magis XV admordeat. Si in ferendis censuris, a sacrarum rerum injuria temperasset, neque inanibus saepe conjecturis ita permiscuisset tum aliorum veterum Patrum, tum Hieronymi scripta, ut nisi posteriorum theologorum contraivissent studia, de ecclesiastica traditione vix certi aliquid ex ejus sententia constitui posset.

10. Editio Mariani Victorii.—Sed praeterea adeo non visa est doctis viris legitimam attigisse perfectionem erasmiana editio, ut non minus ecclesiasticae doctrinae, quam rei litterariae interesse arbitratus sit novam adoriri Marianus Victorius Amerinus presbyter, postea Reatinus episcopus. Hic denuo conquisitis diligentissime per Italiam Mss. ἀντιγράφοις, et praecipue Florentia et Brixia, ne dicam de Romanis, quae praesto erant, praesidio et auspiciis immortalis memoriae viri cardinalis Moronii, cui primas laboris sui defert, quam susceperat sportam, ornavit satis. Tres priores tomos anno 1565. elegantissimis Manutii typis emisit; quos Pio IV. inscripsit. Ex his (quam partem Hieronymianorum operum Erasmus proprie recognoverat, tot menda, totque hallucinationes, quae partim imperitia, partim incuria irrepserant, sustulit, ut affirmare non dubitet, se loca plus minus mille et quingenta restituisse, quae vel sua ille manu maculaverat, vel tempore corrupta, restituere ex rerum imperitia haud potuerat. In scholiis vero quae ad calcem adjecit, copiose satis lectionum quas reposuit rationem, earumque varietatem e Mss. edisserit, illustratque perplures locos qui sibi luce indigere videbantur. Nec minori reliquos tomos diligentia prosecutus est, quos anno 1517 et insequenti vulgavit ejusdem Manutii praelo, et secutis pontificibus Pio V, et Gregorio XIII, dedicavit. Parem ex illis errorum multitudinem sustulisse se profitetur, pares ignorantias confutare, sive quod Amerbachii fratres judicii admodum exquisiti non fuerint, sive qui illis operam suam commodabant, cum ab Erasmi filo ac mente discedere non liceret, rem perfunctorie obierint, ut saepe fit in iis quae alieno nomine laborantur. Haec itaque editio, quanquam neque Erasmiana recensione copiosior sit, et nihil ferme distet ab illo ordine, est tamen illa multo accuratior, ipsis, qui hodienum superant, Erasmi patronis minime diffitentibus. Statim atque absoluta est, ubique locorum obtinuit, saepiusque repetita est variis in locis: in primis Antuerpiae an. 1578, ipsius Victorii secundis curis recognita, tum Parisiis anno insequenti, et 1602, et Coloniae 1616, nec enim omnes instructo catalogo colligere est animus.

11. Eadem doctorum aliquot hominum accessionibus locupletata.—Quae expendi paulisper meretur est Parisiensis altera anni 1623, cui variae observationes emendationesque aliorum doctorum hominum accesserunt. Sunt autem hujusmodi. Difficilia Hieronymi loca per Franciscum a Messana illustrata. Ferdinandi Velosilli Lucensis epicopi advertentiae theologicae, sive in S. Patris opera animadversiones scholasticae theologiae. Frederici Morellii observationum, et emendationum diatriba. Laelii Episcopi Balneoregiani emendatio insignis Hieronimyani loci. Tum eruditae Henrici Gravii in CII epistolas et librum de scriptoribus ecclesiasticis, nec non Frontonis Ducaei Notae, quae philologica imprimis feliciter dicuntur expedire: denique Latini Latinii emendationes et conjecturae ex ejus bibliotheca adsciscuntur. Commentationes istas doctorum hominum, quae supplementi quamdam vicem Victorianae diligentiae praestare visae sunt, repetunt editiones aliae intra vicennium Parisiis ac Venetiis recusae; sed Francofurtiensis, sive Lipsiensis illa, ante hos ferme quinquaginta annos elaborata, cujus supra meminimus, ipsi Erasmiano codici ejusque notis, et scholiis adtexuit, quam Fridericus Ulricus Callixtus, et Adamus Tribbechovius, qui operam suam commodarunt, in duodecim tomos partiti sunt.

12. Nihilominus in hebraicis potissimum falsa.—Collatis tot eruditorum hominum studiis, numeris tandem omnibus absolutam eorum operum editionem, si quis modo sibi persuadeat, quam longissime distet a veritate. Ut enim caetera bene essent, quae perperam multa sunt, praecipuus tamen Hieronymianae lectionis fructus, isque lectu facilis perversa hominum cura intercipiebatur. Dico hebraicarum vocum, quibus universum Hieronymi opus tertio quoque verbo distinguitur, lectionem antiquam, eamque latinis expressam litteris, pro qua recentiorem massorethicam continuo editores obtruderunt. Scitum inter utramque quantum intersit, et quanto interioris eruditionis et sacrae doctrinae damno mutatio isthaec vertatur, cum neque S. Doctoris judicium de variis vocabulis hebraicis, ac scripturae locis, neque veterum graecarum translationum, quarum ille fragmenta subdit, convenientia, neque tandem ipsas Judaicas traditiones, opinionesque de hebraicarum vocum significatione, ac locorum scripturae sententia, liceret saepe intelligere. Idque olim quidem doluerant doctissimi viri Drusius et Morinus, quorum primus in Quaest. Heb. l. III, c. 75: Dupliciter, inquit, erratum a nuperis correctoribus in Hieronymo, primum in eo quod characteribus hebraicis scripserint, quae Hieronymus latinis scripserat: deinde quod mutata vetere lectione, pro ea novam ac Hieronymo incognitam posuerint. Alter Exercit. Bibl. p. 108, imprudenter admodum hebraica nomina latinis litteris scripta, queritur fuisse sublata, et in eorum locum hebraica hebraicis litteris et rabbinicis punctis descripta reposita. Paria habet Isacus Vossius de Sybillinis Orac. c. 16, aliique plures, quibus melior est menti sententia.

13. Editio Pp. Benedictinorum sive D. Joannis Martianaei.—Huic proinde malo potissimum ut occurrerent celeberrimi Parisienses Monachi Benedictini e congregatione S. Mauri, quorum in restituendis sanctorum patrum scriptis nunquam satis laudari posset industria, duobus e suo coetu clarissimis alumnis Domno Joanni Martianaeo, et Domno Antonio Pougetio recognoscendi iterum ac restituendi hieronymiana opera provinciam demandarunt. Martianaeus, ut susceptae novae editionis periculum faceret eruditis, anno 1690, continuo XVII vulgavit Hieronymi Prodromum, quo epistolam ad Sunniam et Fretelam locis haud sane paucis restituit, in primis vero germanam antiquam vocum hebraicarum scripturam e Mss. expressit. Primus autem operum tomus anno prodiit 1693, grande volumen, quod Divina Bibliotheca inscribitur, antehac inedita, complectens translationes latinas Veteris ac Novi Testamenti cum ex hebraeis, tum e graecis fontibus ab Hieronymo derivatas. Equidem si Psalterium ex hebraica veritate excipias, nova isthaec universae operum collectioni moles accrevit, sed puto veteres editores, cum latina haec versio locis non usque adeo multis a Vulgata Bibliorum editione distet, eaque in omnium manibus sit, jungendam Hieronymianis lucubrationibus non existimarunt. Sed hac de re, deque ipso opere multa suo loco dicenda erunt in ejus libri Praefatione, ne ab instituto divagari nunc longius necesse sit. Post annos sex, nempe 1699, prodiit secundus tomus unius Martianaei studio elaboratus, neque enim Pougetii, aut alterius meminit. Complectitur hic libros hebraicorum nominum, et locorum, quaestiones quoque hebraicas in Genesim, quibus duodeviginti epistolae ex iis quas Criticas vocant, subnectuntur, commentarium in Ecclesiastem, duasque Origenis homilias in Cantic. Canticorum, quas latine Hieronymus explicavit: denique appendicem, quae supposititia quaedam scripta, ut quaestiones in Regum et Paralipomenon libros, commentarios in Jobum, et breviarium Psalterii, continet, ne de levibus aliis scriptiunculis et epistolis dicam. Editor in Prolegomenis quod novam hanc plane incongruam instituit disponendorum operum oeconomiam, probare ex eo nititur quod Scripturarum, qui primus tomus est, reliquas Hieronymi scriptiones respondere, ad eumque referri ordinem praestet. Estne vero qui nesciat, epistolis illis ridicule admodum commentarii vices suppleri, quin imo incredibili confusione nativum ordinem epistolarum commentariorumque praeverti! Sed haec quoque alibi. Tertius, exacto quinquennio sive anno 1704, lucem tomus aspexit, isque commentarios in sexdecim prophetas majores nempe et minores complectitur, quibus epistola de Seraphim et calculo ad Damasum admixta est. Praecipuam laudem ex eo meretur, quod asteriscos et obelos, quibus subinde opus suum S. Doctor notaverat, in aliis editionibus desiderabantur, ipse suis locis multos ex Mss. restituit. Quartus post biennium prodiit, duasque in partes dispertitur, quarum altera commentarios in Novum Testamentum novem epistolis criticis intermixtis, altera caeteras epistolas tractatusque, ordine, ut intendit, chronologico, saepius autem nullo, repraesentat. Eidem anno debetur quintus, qui adscititia continet, praeter pauculas accessiones ab Erasmiano codice ex integro exscriptus, quo itidem universa collectio absoluta est.

14. Ejus editionis praecipua vitia.—Libros, quos ex heterodoxis Joannes clericus, ex catholicis Richardus Simonius opposuerunt non replico, imo vero laudem, iterum dico et gratiam Martianaei piissimi hominis, et in graecis, hebraeisque litteris satis eruditi laboribus deberi velim. Atque ipse quidem quos ejus excuso errores, etiam libenti animo silentio premerem, nisi me institutae recensionis necessitas cogeret, et praeposterum illud partium studium, quo laborat certum hominum genus, ut quidquid ab uno aliquo coetu chartis illitum fuit, nefas ducant ullo pacto convellere. Ἄφθονοι Μουσῶν θύραι: Qui Martianaeam editionem errores obsident, ut de illis tantum dicam, qui universum laborem spectant, ad haec fere capita referuntur. Erasmianam editionem exscribit fere continenter, neglecta, imo saepius nec memorata Victorii industria, a quo tamen errores quamplurimos emendatos compertum est, qui denuo inscio lectore obtruduntur. Mss. exemplaria diligenter in unoquoque opere a capite ad calcem omnino non contulit, sed tantum vexatis aliquot locis in consilium adhibuit; fieri enim nullo modo potest, ut nunquam, aut perquam raro, tot falsarum lectionum, quae veteres editiones deformant, ab iis moneretur, aut moneret ipse lectores suos: variantes vero adeo raras offenderet, ut multo plures in parvo libello nobis occurrerint, quam ille in praegrandi aliquo volumine annotaverit a se repudiatas: earum dico, quarum delectus lectoris judicio permittendus est, non quae librariorum menda sunt apertissima. Raro etiam invenias difficilia loca explicari, imo vero monitis et praefationibus, quae lucem operibus fenerentur, praeter argumenta epistolarum quae Erasmus condidit, ferme destitui. E contrario adnotationes ipsas, quae si criticas epistolas et duo lexica nominum, et locorum excipias, caeteris libris oppido paucas jejunasque apposuit, plerumque falsa judicia occupant, saepe etiam personales, ut ita dicam, controversiae, quibus arrepta occasione doctissimos viros suggillat, textum vero Hieronymianum minime interpretatur. Denique perversus ordo falsusque, ubi temporum rationem habuit, et pleraque id genus alia, quae declinandae invidiae causa dissimulamus.