Caput XXVIII. I. Dissidentes in concordiam redigere Archelaus Comes incassum nititur. II. Id ipsum Theophilus Alexandrinus Episcopus frustra conatur. III. Culpa potissimum Isidori Presbyteri Origenistae, quem legatum in eam rem miserat. IV. Hinc Theophili adversus Hieronymum benevolentia refrigescit. V. Scribit nihilominus Sanctus Pater ad eum saepius. VI. Scribit etiam ad Marcellam, et Epitaphium Nepotiani. VII. Commentarios quoque in Jonam. VIII, IX, X. Tum alias ad alios Epistolas, in quibus nonnulla de Origeniana causa.

I. Ingravescentes quotidie magis Joannem inter atque Epiphanium, sive illos qui ab alterutrius partibus stabant, animorum motus compescere studuit Archelaus Comes, quem ornat Hieronymus disertissimi et Christianissimi viri laudibus ( Lib. contr. Jo.). Hoc intercedente pacis sequestro, quoniam violatae fidei suspicio discordias pepererat, constitutum est, ut a fidei professione via ad concordiam muniretur. Postulatum est, inquit S. Pater, ut futurae concordiae fides jaceret fundamenta. Condicto, in quem pars utraque locum conveniret, pollicitus ipse etiam est Joannes, esse se venturum. Instabant dies Paschae: frequens Monachorum turba convenerat: ille unus exspectabatur in loco: et quid faceret nesciebat: verba 0102 sunt Hieronymi, cujus vestigia accurate persequimur. Repente mandavit, aegrotare nescio quam: illo die se non posse venire. Ludione, subjungit Hieronymus, an Episcopus haec loquitur? Pone verum esse quod dicis, propter unius mulierculae delicias, ne te absente doleat caput, fastidium sustineat, stomacho perfrigescat, Ecclesiae causam negligis? tot virorum et Christianorum et Monachorum contemnis praestantiam? Noluimus occasionem dare: videbamus enim stropham dilationis tuae, injuriam patientia vicimus. Rescribit Archelaus: monet altero et tertio die manere, si vellet venire. At ille occupatus (muliercula enim vomere non cessavit) dum nauseam evasisset, nostri penitus oblitus est. Monenti nimirum Archelao, et ad paciscendum pluries invitanti, eadem continuo usus excusatione, minime paruit.

II. Post duos menses tandem exspectatus venit Isidorus (Ibid.) , celebris ille Presbyter Alexandrinus et Monachus, legatus ad Joannem atque alios a Theophilo Alexandrino Episcopo missus cum literis, quibus contentiones illas sedare, adversosque invicem in gratiam animos reducere tentabat. Sive enim censeret ille officii hoc sui esse, pro sedis quam obtinebat fastigio: sive, quod abs Hieronymo proditum est, Joannis precibus et querelis excitatus, ut his se concertationibus opponeret, arbitrum se inter utramque partem dedit. Verum idem ipse ea tempestate Origeni favebat, quippe qui totus adversus Anthropomorphitas, Origeniano dogmati oppositos, ferebatur. Auctor quoque est Palladius in Vita Chrysostomi, scriptas ab eo litteras fuisse ad Siricium Romam, quibus Epiphanium tamquam haereticum atque auctorem schismatis, ob Pauliniani videlicet ordinationem, traducebat. Ad haec erat ipse cum Joanne et Ruffino, discipulo olim suo, junctus amicitia, eorumque opinione jamdudum occupatus. Quare istud inter caetera jure expostulat S. Pater, quod Joannes ad Alexandrinum Episcopum, ad quem nihil de Palaestina pertinebat, potius quam ad Caesariensem, cui suberat tamquam metropolitae, et cui, ait, spreta communione tua, communicare nos noveras (Ibid.) , vel ad Antiochenum totius Orientis Patriarcham, litteras suas direxisset. Sed novi, subdit, cur Caesariam, cur Antiochiam nolueris mittere. Sciebas quid fugeres, quid vitares. Maluisti Occupatis auribus molestiam facere, quam debitum metropolitano tuo honorem reddere. Nec hoc dico, quod praeter Amicitias, quae suspicionem generant, quidquam in legatione reprehendam. Denique fuerat etiam a Ruffino saepe in Hieronymum instigatus, quod hic Paulum quemdam incertae sedis in Aegypto Episcopum, ejectum a Theophilo, in suo Monasterio recepisset, et, ut aemulus ille blaterabat, summo nisu, et omnibus studiis defenderet, etque auctor esset, ut per Imperiale Rescriptum reciperet sacerdotium, quod Episcopali judicio amiserat. Quae ita quidem ille exaggerabat, vertebatque in Theophili contumeliam, ut etiam ejusdem ad Hieronymum epistolas, ne redderentur, aliquando prohibuerit. Meae autem, reponit S. Pater 0103 lib. III. Apologiae, communionis, et Papae Theophili nullum alium testem vocabo, nisi ipsum, quem a me Laesum simulas: cujus Epistolas ad me semper datas, etiam eo tempore non ignoras, quo mihi eas reddi Prohibebas, et quotidie missis tabellariis inimicum ejus amicum nostrum et familiarissimum jactitabas, et ea quae nunc impudenter scribis, mentiebaris, ut illius contra nos odia concitares, et injuriae dolor, fidei fieret oppressio.

III. Hujus erat ingenii Theophilus, sicque tunc temporis animatus, caetera pietatis juxta atque eruditionis laudibus maxime insignis. Isidorus autem ille, quem ad Joannem adlegaverat, et cujus volebat opera incensos animos delinire, merus erat Origenista, Joannis et Ruffini partibus impense addictus, turbandis denique rebus, quam componendis aptior. Ante tres menses quam Jerosolymam accederet, litteras dedit, quae portantis errore (sive ut Vastelius legendum autumat in Vindiciis portantes terrorem, neque enim satis placet portantes errorem ((Lib. cont. Joan.)) , quod libri quidem omnes habent) Vincentio Presbytero redditae sunt, quibus cohortabatur ducem exercitus sui, ut super petram fidei (hoc quippe nomine Origenismum donabat) stabili persisteret gradu, nec Hieronymi, ejusque sectatorum minis terretur: pollicitus, etiam antequam legationis esset ulla suspicio, affuturum se propediem ad cuneos adversariorum proterendos. Quomodo (aiebat) fumus in aere dissolvitur, et cera ad viciniam ignis liquescit: ita dissipabuntur qui semper Ecclesiasticae fidei resistentes, nunc per homines simplices (puta Monachos) eamdem fidem inquietare conantur. Et designari quidem per ducem exercitus Ruffinum, ex his manifesto liquet, quae eadem fere verba in eum profert Hieronymus lib. III. Apologiae ubi de illis Isidori litteris, Ne irascatur, inquit, is tibi, qui contra Papam Epiphanium ad te Epistolas dirigens, hortabatur, ut permaneres in fidei veritate, et non mutares ullo terrore sententiam: quae Epistola holographa tenetur ab his, ad quos perlata est, nimirum a Vincentio Presbytero. Ad hunc itaque modum animatus venit egregius iste pacis sequester: Joannem ejusque asseclas adit, legationemque suam renuntiat. Adit etiam Theophili nomine iterum ac tertio Hieronymum, sed commissas sibi ad hunc literas reddere nunquam voluit. Quumque diceret S. Pater, Si legatus es, redde legationis Epistolas: si Epistolas non habes, quomodo legatum te probabis? Respondit se habere quidem literas: adjuratum tamen ab Jerosolymorum Episcopo, ne eas redderet (Ibid.) . Ita studiosum se Joannis manifesto prodens, spem pacis omnem peremit, reque infecta discessit. Discedenti Joannes Apologiam pro sua causa ad Theophilum deferendam dedit: cui concinnandae operam ipse suam Isidorus contulerat, ut idem esset, quemadmodum Hieronymus exprobat, et dictator et bajulus literarum (Ibid.) . Has deinde litteras idem Jerosolymorum Episcopus quaquaversum misit, utque per totum orbem diffunderentur, praesertim vero ut Occidentalium Sacerdotum aures 0104 commoveret, summo studio egit. In illis appetitum se ab Epiphanio per summam injuriam, minime vero ob violatam ulla ex parte Origenianis dogmatibus fidem, ex eo potissimum declarabat, quod suam ille communionem nunquam refugerat. Proinde Hieronymum, totque cum eo Monachorum choros, quasi factiosos homines, atque hostes publicos traducebat.

IV. Nec sane res male ex Joannis sententia successit, occupatus siquidem hisce ejus literis, atque Isidori insusurrationibus Theophili animus aegre ferre visus est, Hieronymum pacis conditiones, ad quas illum per legatum suum invitaverat, respuisse. Diu igitur multumque fuit, quum nullas ad eum literas dedit, neque ab illo scriptas ad se ullo responso dignatus est. Sed numquam tamen ab officiis cessavit S. Pater, et subiratum contra se malis adversariorum instigationibus virum caetera eximiis virtutibus praeditum, suique antea studiosum delinire, et qua voce, qua scriptis interpellare nunquam destitit. Tandem et vicit crebris officiis hominem, qui diuturnum silentium rupit, et subamaras quidem, sed literas tamen ad S. Doctorem dedit. In his eum primo de sacrorum Canonum observantia monet, quod nimirum Episcopo suo Jerosolymitano non obsequeretur, eique communicaret, et fratrem Paulinianum rite ordinatum contenderet. Queri deinde videtur, quod Origeniano nomini, ejusque ingenii amatoribus usque adeo infensum se gereret, ubi nullum Fidei dispendium esset. Haec nos excepimus querimoniae potius, quam amicitiarum et benevolentiae signa ex ipsiusmet S. Patris responsione ad Theophilum, quae locum in recensione nostra Epistolarum tenet LXIII. et quam huc referre operae pretium est. Meminit, inquit, Beatitudo tua, quod eo tempore, quo nobiscum tacebas, numquam ab officiis meus sermo cessaverit: nec consideraverim quid tu pro dispensatione tunc faceres, sed quid me facere conveniret. Et nunc sumptis Dignationis tuae Epistolis, fructum aliquem cepisse me video Evangelicae lectionis. Et paulo post, Quod de Canonibus Ecclesiasticis mones, gratias agimus: quem enim diligit Dominus corripit, et flagellat omnem filium, quem recipit. Sed tamen scito nobis nihil esse antiquius, quam Christi jura servare, nec Patrum transferre terminos, semperque meminisse, Romanam fidem, Apostolico ore laudatam, cujus se esse participem Alexandrina Ecclesia gloriatur. Denique: Super nefaria haeresi (Origeniana utique) quod multam patientiam geris, et putas Ecclesiae visceribus incubantes tua posse corrigi lenitate, multis Sanctis displicet, ne dum paucorum poenitentiam praestolaris, nutrias audaciam perditorum, et factio robustior fiat. Haec data est Epistola anno circiter 397; hoc nimirum spatio temporis, in cujus describenda historia versamur, ut satis manifesto in Chronologicis ad eam Notis ostendimus.

IV. Sed et alia paulo ante, ab anno scilicet 395. mediis in altercationibus scripsit S. Pater, quae heic in unum recensere historiae series atque ordo jubet. Priore loco venit Epistola ad Marcellam numero 0105 praenotata LIX. qua sanctae feminae respondet quaerenti inter caetera, quid illud sit, quod per transitum in ejus Opusculis legisse dicebat: quod Agni, qui stant a dextris, et haedi qui stant a sinistris, Christiani essent atque Gentiles, et non potius boni et mali. Respondet autem, hoc se scripsisse aliquando, minime quidem recordari: quantum tamen dictanti subito memoriae occurrit, secundo contra Jovinianum volumine ab se nescio quid simile disputatum. Conjecimus adeo nos S. Patris Epistolam (quando propiora ad verum argumenta non suppetebant) post aliquot annos, duos puta, aut tres ab exaratis contra Jovinianum libris, nam neque alia, quam quae in Praefatione Commentariorum in Jonam memorantur, et ab anno 392 ad 395 elucubrata sunt, videtur Marcella prae oculis tunc habuisse: neque Hieronymus ita recens vulgatos abs se contra Jovinianum libros significat, ut rem animo repetenti, ille demum locus occurreret. Per idem tempus, sive ipso 395 exeunte anno, subito febri correptus eximius ille Altiniensis Ecclesiae decor, in quo uno Clericalis vitae ornamenta omnia reposita videbantur, Nepotianus diem obiit. Erat illi jam inde a puero, ut saepius narratum superius est, Hieronymus omni voluntate addictissimus, accedente ad caeteras Sancti adolescentis laudes, quae amorem ab invitis extorquerent, vetere avunculi ejus Heliodori cum S. Doctore amicitia, quae causas benevolentiae conduplicaret. Denique cum ipse, luctante anima, supremas jam voces emitteret, apprehensa avunculi manu necessitudinis cum Hieronymo recordatus, hanc, inquit, tunicam qua utebar in ministerio Christi, mitte dilectissimo mihi, aetate patri, fratri collegio, et quidquid a te nepoti debebatur affectus, in illum transfer, quem mecum pariter diligebas. Atque in talia verba defecit, avunculi manum, mei (Hieronymi) recordatione contrectans. Itaque illo ad superos translato, non potuit S. Pater quin vicem suam, et amici Heliodori doleret, seque et illum, quoad ejus fieri poterat, consolaturus, in defuncti laudibus celebrandis tantisper acquiesceret. Arripuit itaque stylum, et LX. in nostra recensione Epistolam ad Heliodorum scripsit, quae ut in Chronologicis ad eam Notis, ita debet initio anni 396, initio adfigi, ut neque ulterius differri, quod passim docti homines faciunt, neque rursus praeponi jure possit. Argumenta quibus id evicisse nobis videmur, recolenda omnino, atque huc transferenda sunt, ne iisdem repetendis longiores aequo simus, et filum abrumpere necesse sit historiae quam teximus.

V. Ab hac panegyrica, ut ita dicam, Epistola ad Commentarium adornandum in Jonam se contulit S. Pater, quod opus intra anni 396 fines conjicimus, licet subsequentis initia attigisse, et nobis ipsis persuasum aliquando fuerit, et quas S. ipse Pater rationes init in Prologo, indicare videantur. Triennium, inquit, circiter fluxit, postquam quinque Prophetas interpretatus sum, Michaeam, Naum, Abacuc, Sophoniam, Aggaeum; et alio opere detentus non potui implere 0106 quod coeperam: scripsi enim librum de Illustribus Viris, et adversum Jovinianum duo volumina, Apologeticum quoque, et de Optimo genere interpretandi ad Pammachium, et ad Nepotianum, vel de Nepotiano duos libros, et alia quae enumerare longum est. Scilicet Nepotiani Epitaphium, qui liber sive Epistola verbis de Nepotiano indicatur, et quem nos anni 396 initio affigendum diximus, ut neque ulterius differri, neque rursus praeponi ullo modo possit. Adeo cum a priorum quinque Prophetarum interpretatione, ipsoque libro de Viris Illustribus, ad hujus Epitaphii elucubrationem (quod est ab exacto ut multum anno 392 ad 396) plus quam triennii spatium intercedat, idque per Hieronymum putare liceat, qui circiter ad verbio usus est: haud tamen licet ad subsequentem usque septimum supra trecentesimum nonagesimum excurrere, ut satis sibi illa temporis notatio constet. Aliter jam non triennium dicere S. Pater debuisset, sed quadriennium: in quam lectionem qui locum ejus sollicitare ausus est vir cetera doctissimus, temere et contra librorum omnium fidem egit, ut suo nos loco ostendimus. Hoc igitur, quanto quidem serius licet, hoc tamen anno, post circiter triennio interceptos in minores Prophetas Commentarios, Pammachii precibus superatus ad Jonam explicandum se contulit.

Facile etiam eidem Pammachio, sibi cum primis conjunctissimo, opus inscripsit: tametsi in editis libris, et quibus contigit ad hanc diem uti mss. minime ille quidem, sed Cromatius Papa venerabilis in Praefatione compellatur. Diximus hac nos de re in Notis ad eum locum: nunc aliud, nec sane praeter verisimilitudinem, in mentem venit. Fuerit olim in aliquo exemplari scriptum Chromati, pro quo monuerit Antiquarius ad libri oram Pammachi restituendum: alius qui exemplar illud sibi describendum sumpsit, literas, mentemque ejus, qui emendaverat, non assequutus, putarit ibi compendiariis notis non Pammachi (quandoquidem Chromatius in textu legebatur) sed Papa Venerabilis significari, quod et hujus propria honoris significatio est, et similitudinem litterarum quamdam habet, atque haec adeo verba pro nomine illo intruserit. Ut ut habuerit se res, certe hunc a se fuisse Pammachio inscriptum Commentarium, asserere ipse alibi Sanctus Pater videtur, ubi ipsum alloquens amicum suum, Tertio, inquit, post longi temporis silentium Abdiam et Jonam tibi imperanti edisserui (Praef. lib. III. in Amos) . Sed et pluribus hic locus difficultatibus obnoxius est, et ut saepe alias diximus, et dicturi infra sumus, commodo opus habet interprete: aut tota isthaec de Commentario in Jonam historia, depravatis alicubi interpolatorum fraude testimoniis, componi nequit. Caeterum insignis in rem nostram locus est in caput II. ex quo adhuc Origenismi factionibus agitatam Jerosolymitanam Ecclesiam, cum ea scriberet Sanctus Pater de corruptione et incorruptione corporum, liquet. Hoc, inquit illi (Origenistae) ad Occasionem suae ducunt haereseos, ut sub persona Christi mentiantur Antichristum, 0107 Ecclesias teneant, ut ventrem pinguissimum nutriant, et carnaliter viventes, contra carnem disputent. Joannes scilicet, ejusque asseclae Origenis defensores, neque enim alium quam Episcopum denotant verba ut Ecclesias teneant, quemadmodum erroribus irretitos Origenianis illa contra carnem disputent; scitum est enim, quod cum corporum resurrectionem fateri cogerentur, carnem nominare refugiebant. Hieronymus contra Joannem, ad decipiendas aures ignorantium novies corpus, et ne semel quidem carnem nominas. Denique Ruffinum propius illa perstringunt, ut ventrem pinguissimum nutriant, quem saepius alibi Sanctus Pater, pinguem et nitidum et bene curata cute hominem ridet.

VI. Acuit quoque stylum per haec tempora Hieronymus in Vigilantium, qui cum ante ferme biennium apud eum fuisset in Palaestina, Paulini ut videtur litteris commendatus, sibi ipse defuit, nullumque ex illo contubernio atque exemplis monachorum fructum percepit: unde et ipso quo advenerat, vel subsequenti proxime anno ejus pertaesus vitae discessit. Fuerat hic subdolae mentis homo natione Gallus (Baronius Hispanum putat) Sulpitii Severi ad Paulinum Nolanum, et Paulini ad Hieronymum litterarum portitor, atque horum fortasse testimoniis inflatus, aliis fucum fecerat, et ad Presbyteratus quoque gradum evectus est. Cum Bethleemi apud S. Doctorem diversaretur, Ruffino, ut creditur, aures accommodavit, eoque auctore Hieronymum despectui habuisse in eo dicitur, quod et legere palam Origenis libros, et sequi errores auderet. Cui S. Doctor licet multis satisfacere contendisset, haud tamen persuasit, sive edomare effrenem ejus ingenii licentiam valuit: quin potius ab ipso per summam injuriam haereseos accusatus est, in eamque pertractus criminationem et calumniam amicus ejus Oceanus, qui Roma tunc temporis se transtulerat in Palaestinam. Neque magis acquievit ille testimonio Presbyterorum Vincentii et Pauliniani (qui tunc forte e Cypro Hieronymum fratrem inviserat) neque demum Eusebii Cremonensis pro recta S. Patris fide judicium est veritus. Recepit tamen se tandem aliquando, et facti poenitens, veniam abs Hieronymo petiit, eidemque de Resurrectione, deque carnis veritate verba facienti, manibus et voce applausit. Ita sive ex animo reconciliatus, sive reconciliationem simulans, decessit e Palaestina: cujus discessus causam satius duxit Hieronymus ad Paulinum de illo scribens, quem sibi commendaverat, silentio praeterire, quam dicere. Cur, inquit, Vigilantius tam cito a nobis profectus sit, et nos reliquerit, non possum dicere, ne laedere quempiam videar: tamen quasi praetereuntem et festinantem paululum retinui etc. Regressus autem in Occidentem, atque hanc proprie Italiae partem ac regionem pertransiens, inter Adriae fluctus, Cottiique Regis Alpes, denuo Hieronymum ejusque amicos reprehendere, et tamquam haereticos traducere occoepit, quin etiam in patriam redux lacessere scriptis S. Doctorem, et voluminibus suis obruere non dubitavit. Suarum proinde partium esse existimavit 0108 Sanctus Pater, quamquam non is esset Vigilantius, qui responsum mereretur, purgare obtrectatoris impudentissimi accusationes et calumnias: de ditque ad eum Epistolam in recensione nostra LXI qua et singulas ejus malignas postulationes refellit, et ut aliquando vero ex animo resipiscat, et poenitentiam agat, hortatur. Scripsisse autem eam circa anni 396 finem vel subsequentis initia, ex hactenus dictis liquet; jam enim redierat Vigilantius in Occidentem, et S. Doctoris cum in itinere, tum in patria famam atterebat; decesserat vero e Palaestina sive Bethleemi monasterio, cum degeret ibi adhuc Vincentius, quem anno 397, nisi si etiam mavis circa praecedentis finem, certe quidem multo tempore ante Ruffinum Romam venisse, ex Apologiae libro tertio discimus.

VII. Ejusdem est temporis, ut et ferme argumenti, quam dedit S. Pater LXII. in recensione nostra Epistolam ad Tranquillinum, qui ab eo petierat de librorum Origenis lectione, utrum vitanda illa penitus esset, ut Faustinus nescio quis contendebat, an, quod alii passim existimabant, permittenda ex parte. Cui S. Pater, qui sententiam hancce alteram praeferre nequaquam dubitat, asserens eos, qui in amorem Origenis nimium, vel in odium stomachi sui pravitate ducuntur, maledicto Prophetico subjacere, Vae his qui dicunt bonum malum, et malum bonum: auctor est tamen, ut in ejus auctoris scriptionibus cautus incedat, approbatis melioribus, sequioribus rejectis. Elucet hinc vero satis aperte temporis nota; jam enim ex Oriente invidia nominis Origeniani Occidentem pervaserat, ibique inter variorum studia, turbas ciere jam coeperat: quae sane non alium quam 396 annum aut subsequentis initia designant.

VIII. Sed fit eadem multo etiam clarior ex Oceani, Romae tunc degentis, mentione, quam ingerit in eadem Epistola S. Pater, et qua notatu non indigna eorum temporum memoria continetur. Succurrat igitur menti quod diximus paulo ante, fuisse Oceanum superiore proxime anno Jerosolymis, sive in Bethleemi monasterio, ubi praesens a Vigilantio, qui pariter ibi tunc agebat, haereseos accusatus est. Post aliquod spatium temporis, eodem tamen anno ad finem properante, dum in utramque partem de Origeniana doctrina contenditur, subita Barbarorum irruptio plures Romani imperii provincias, hasque inter Palaestinam aut depopulata est, aut certe cladis proximitate perterruit. Ecce tibi (inquit, Sanctus Pater Epistola ad Heliodorum LX.) anno praeterito (scilicet 395) ex ultimis Caucasi rupibus immissi in nos, non jam Arabiae, sed Septentrionis lupi, tantas brevi provincias percurrerunt. Quot monasteria capta? quantae fluviorum aquae humano cruore mutatae sunt? Obsessa Antiochia, et urbes reliquae, quas Halis, Cydnus, Orontes, Euphratesque praeter fluunt. Tracti greges captivorum: Arabia, Phoenice, Palaestina, Aegyptus timore captivae. Vixdum haec scripserat, cum ipsa sibi ob oculos Palaestina, Barbarorum coruscare gladios suisque imminere cervicibus sensit. Hunnorum (inquit Epist. LXXVII.) examina 0109 pernicibus equis huc illucque volitantia, coedis pariter ac terroris cuncta complebant . . . Insperati ubique aderant, et famam celeritate vincentes, non religioni, non dignitatibus, non aetati parcebant, non vagientis miserebantur infantiae . . . Consonus inter omnes rumor, petere eos Jerosolymam, et ob nimiam auri cupiditatem ad hanc urbem percurrere . . . Tunc et nos compulsi sumus parare naves, esse in littore, adventum hostium praecavere, et saevientibus ventis, magis Barbaros metuere, quam naufragium: non tam propriae saluti, quam Virginum castimoniae providentes. Erat illo tempore quaedam apud nos dissensio (de Origenis scilicet doctrina cum Joanne Jerosolymitano, Ruffino atque aliis Origenistis concertatio, et Barbarorum pugnam domestica bella superabant. His rerum angustiis et bellorum terrore perculsus Oceanus, qui cum Sancta Fabiola Jerosolymam venerat (voluissentque in Sanctis locis reliquum vitae degere) despondit animum, atque una cum sancta femina in patriam, Romam videlicet, reversus est. Nos (subdit Hieronymus) in Oriente tenuerunt jam fixae sedes, et inveteratum sanctorum Locorum desiderium: illa (Fabiola, ejusque itineris comes perpetuus Oceanus) quae tota in sarcinis erat, et in omni urbe peregrina, reversa est ad patriam. Trahebatur jam itaque annus 396, et valde etiam processerat, ut ex consequentibus planum fiet. Joannes enim Jerosolymitanus jamdudum suam illam adversus Hieronymum Apologiam, ut in alias plerasque orbis partes, ita et Romam miserat, ubi et plurium animos jam commoverat. Alia ex parte restiterat jam strenue Oceanus turbis, quas scriptura illa in Urbe pepererat, eorumque insipientiae occurrerat, qui se patiebantur Origenistarum artibus decipi. Atque haec quidem omnia S. Pater cum Tranquillino respondit, ab ipso primum narrante didicisse se indicat: quae haud sane levis est ab Oceani regressu in patriam, temporis intermedii nota. Quod, inquit, dicis, Origenis multos errore deceptos, et sanctum filium meum Oceanum illorum insaniae repugnare, et doleo simul et gaudeo: dum aut supplantati sunt simplices, aut ab erudito viro errantibus subvenitur.

IX. Per idem tempus sive anno fere medio 397 scripsit Hieronymus ad Principiam in Psalmum XLIV. et aliquanto post ad Pammachium quoque de morte Paulinae: quarum Epistolarum cum satis abunde sit explorata epocha in chronologicis ad eas Notis, non est cur iisdem edisserendis diutius immoremur. Sed et Augustini ad Hieronymum litterae huc temporis referendae sunt, quibus ei gratiam habet, quod pro subscripta salutatione plenam Epistolam sibi reddidisset. Haec autem jamdiu olim intercidit, nec supra quam conjectura colligere licet, eruditi existimant, in ea Hieronymum de Origene ejusque erroribus capta occasione fuisse loquutum, et Hipponensem Episcopum pietate jam tum florentem atque eruditione, quicum sibi notitia aliqua intercesserat, monere voluisse, ut ab serpentis in dies magis lue Origenismi caveret. Enimvero istaec Augustini Responsio (quae ejus secundae sunt ad Nostrum litterae) de Origene praesertim 0110 loquitur, cujus tamen errores sibi parum notos postulat indicari. Illud, inquit, de prudentia doctrinaque tua desiderabam, et adhuc desidero, ut nota nobis facias ea ipsa ejus (Origenis) errata, quibus a fide veritatis ille vir tantus recessisse convincitur. Quanquam vero data ea fuerit hocmet anno Epistola, reddita tamen est multo serius, et post saltem anni intermedii spatium. Denique S. Pater ad Castrucium, Pannonium hominem, scripsit, cujus sane fuit admirabilis adversus eum amor ac studium; nam licet oculis laboraret, ejus invisendi cupiditate, iter in Palaestinam instituerat, ac venerat usque Cissam, nihil veritus Adriatici Maris aestus, et Aegaei atque Ionii subire discrimina, ut nisi eum pius fratrum retinuisset affectus, voluntatem opere complesset. Acceperat autem haec Hieronymus de illius erga se prolixissima voluntate ab Heraclio Diacono, quem Amabilis quidam, ejusdem regionis, sive Pannoniae Episcopus, Bethleem miserat, ut explicationem decem Isaiae visionum, quam alias saepe a S. Doctore flagitaverat, praesens ille impetraret. Quod quidem cum obtinuisset, Epistolam quoque S. Patris Castrucio deferendam accepit: ex quo intelligas utramque ad unum idemque tempus scriptionem pertinere.

X. Altera autem isthaec in decem Isaiae visiones tum chronica nota insignior, tum elucubrationis genere multo est nobilissima. Quamquam se ait S. Pater, pro angustia illius temporis, quid sibi videretur in singulis, brevi sermone perstrinxisse: reque ipsa historiam tantum, quod Amabilis petebat, edisseruerit. Postmodum tamen, cum in totum Prophetam Commentarios scriberet, atque eo loci pervenisset, superfluum ratus aut eadem rursus iterare, aut in uno opere diversas sententias ponere, quintum in Isaiam Librum ex hoc fecit, qui quondam solus editus est. Verba sunt Hieronymi in Praefatione ejus Libri ad Eustochium, cujus vestigia accurate persequimur. In priore autem Praefatione ad Amabilem, Hucusque, inquit, per litteras flagitabas, ut tibi decem visiones, quae in Isaia obscurissimae sunt, historica expositione dissererem . . . meque retractantem, et molestissimum explanationis genus in tempus aliud differentem, saepissime commonebas. Hoc autem anno misisti filium nostrum Heraclium Diaconum, qui me manu conserta in jus vocaret, et promissum per momenta exigeret. Et sub finem, Si latius, ait, nitar exponere, multis libris opus erit, et exactoris mei navigatio in annum alterum differetur. Itaque ut vis, singulis testimoniis breves sententiolas coaptabo, ut non tam exponam quid sentiam, quam paucis verbis tibi sentienda dimittam. Dictamus haec, non scribimus: currente Notariorum manu, currit oratio. Temporis autem notationem quod spectat, non videtur ambigendi locus, quin sit anno 397 adtribuenda, quo primum Heraclius e Palaestina regressus est in Pannoniam. Nam cum iterum ex hac regione in Orientem contendit, Vitalis Presbyteri literas ad Hieronymum detulit, quibus iste respondens, Isaiae Prophetiam memorat, quam inter decem visiones Nuper interpretatum se dicit. Agebatur vero tunc annus 398, ut mox suo loco certis argumentis 0111 ostendemus, et praecipue ex alia ejus utique anni Epistola ad Lucinium compertum est, ubi eadem usus illa temporis notatione, Nuper, se ait S. Pater, visiones Isaiae valde obscurissimas historica explanatione disseruisse. Igitur praecedenti proxime anno edisseruit, ut et illam, de qua diximus paulo ante, Epistolam, ad Castrucium dedit.