Caput VII. 1 De anno in quo conversio Augustini contigit, controversia unde potissimum exorta. 2 Anno 387 illam adscribunt opiniones duae, quibus alio atque alio detorquentur Possidii Augustinique hanc in rem dicta. 3 Nihil obstare quominus hisce dictis in germano sensu acceptis illum anno 386 conversum, eumdemque anno 387 baptizatum asseramus. 4 Huic sententiae robur accedit ex quodam Augustini loco, comparato cum tempore quo Ambrosius exagitabatur ab Justina. 5 Diluitur contraria argumentatio petita ab observatione temporis, quo Imperatori laudes recitavit. 6 Opinio quaedam conversionem Augustini ponens anno 385 minime probabilis.

1. Paucos adhuc in ea villa dies transegerat, cum libros suos de Academicis exorsus (Contra Academicos, lib. 1, n. 4) , eos intermisit, ut librum de Beata Vita scriberet (Retractationum lib. 1, cap. 2) , tridui opus, ipso natalitio illius die incoeptum (De Beata Vita, n. 6) , qui in idus novembris incidebat. Itaque secessus ejus in villam Cassiciacum nonnisi mense octobri ejusque conversio septembri, aut saltem exeunte augusto videtur contigisse: Mediolani enim, praeclectionibus suis absolutis, aliquot adhuc dies potuit commorari. Tunc vero temporis trigesimum et tertium aetatis annum agebat, ut ipsemet testatur sub finem librorum, quos de Academicis scripsit (Contra Acad., lib. 3, n. 43) , et post idus novembres absolvit. Id ipsum asserit in Soliloquiorum libris (Soliloquiorum lib. 1, n. 17) , quos 0119 sub idem tempus edidit. Et cum Monnica mater paulo post ejus Baptismum ex hac vita migravit, nondum trigesimum et tertium aetatis annum exegerat (Conf. lib. 9, cap. 11, n. 28) . His ita constitutis conficitur, eum trigesimo secundo aetatis suae anno exeunte fuisse conversum; anno autem trigesimo tertio baptizatum, octo aut novem post conversionem mensibus, cum Baptisma in Paschali solemnitate susceperit. Jam autem Possidius annos eum sex et septuaginta natum obiisse tradit (Possidius, in Vita Augustini, c. 31) : nullusque in dubium revocat ejus obitum in quintum kalendas septembris anni quadringentesimi trigesimi, juxta Prosperi chronicon incidisse. Illum igitur natum fuisse oportet idibus novembris anni trecentesimi quinquagesimi quarti; conversum mense augusto anni trecentesimi octogesimi sexti; baptizatum vero Paschate anni trecentesimi octogesimi septimi, octavo kalendas maii. Eo enim anno Pascha septimo kalendas maii celebrandum esse docuerat Ambrosius (Ambros., Epist. ad Aemilium) . Nullam haecce chronologia controversiam admitteret, nisi Augustinus matrem suam tum ex hac vita migrasse diceret, cum ipse Africam repetens, se ad Ostia Tiberina navigationi instauraret (Conf. lib. 9, cap. 8, n. 17; cap. 10, n. 23) . Constat enim, hinc quidem, obiisse illam, ut diximus, trigesimum et tertium aetatis annum agente Augustino; hoc est, juxta calculum nostrum, ante idus novembres anni trecentesimi octogesimi septimi. Illinc autem certum habemus, Augustinum non repetiisse Africam nisi post necem Maximi tyranni (Contra Litteras Petiliani, n. 30) , qui mense julio exeunte, vel augusto anni trecentesimi octogesimi octavi interfectus est.

2. Difficultas duo ista conciliandi doctissimos quosque in diversas opiniones distrahit. Quidam enim nolunt a Possidio, cum Augustinum annos septuaginta sex vixisse scribit, ipsius annos per consulatus numerari; et pro primo anno sumi temporis spatium quod ab idibus novembris ad kalendas januarias, ac pro ultimo anno, id quod a kalendis januariis ad quintum kalendas augusti extenditur. Sic Augustinum natum esse contendunt idibus novembris anni trecentesimi quinquagesimi quinti; conversum anno trecentesimo octogesimo septimo, baptizatum anno trecentesimo octogesimo octavo; et re ipsa vixisse annos, non septuaginta sex, sed septuaginta quatuor, adjectis super novem aut decem mensibus. Volunt alii Augustinum in libro sive contra Academicos tertio, sive Soliloquiorum primo, annos suos tantum absolutos, non autem inchoatos numerare. Sic eum natum esse anno trecentesimo quinquagesimo quarto, conversum porro non fuisse nisi anno trecentesimo octogesimo septimo, nec baptizatum nisi anno trecentesimo octogesimo octavo, trigesimo tertio aetatis expleto, hoc est, trigesimo quarto inchoato. Utraque haec opinio profecto vim infert verbis Augustini aut Possidii; ut dicere cogamur Possidium, qui una cum Augustino quadraginta annorum tempus traduxit, quique ipsius aetatem ab eo solo acceperat, illam tamen aliter ac ipsum Augustinum computavisse. Nec enim Augustinus, 0120 si annos per consules notaret, libros suos de Academicis, mense novembri conscriptos, reponeret anno aetatis suae trigesimo tertio; nec pariter eidem anno adscriberet ipsam mortem Monnicae, quae tam longo post tempore contigisset. Et si absoluti tantum illius anni numerati sunt, ei quinque et septuaginta vitae anni, non plures, tribui debuerunt. Observare adhuc licet contra priorem sententiam, haud fuisse quidem omnino insolens, episcoporum urbis et imperatorum annos per consulatus numerare (lice hoc ipsum infrequenter evenerit); quod scilicet eorum creatio et obitus in actis publicis, quibus consules erant adscripti, notarentur, et annum nullus ignoraret. Non sic porro de ortu filii municipis Tagastensis admodum tenuis existimare licet. Quod spectat ad alteram sententiam, tametsi fatendum est, cum quispiam dicitur annos triginta tres natus, de inchoatis aut absolutis id posse intelligi; quemadmodum cum reges anno aetatis decimo quarto, caeteros autem vigesimo quinto sui juris esse dicimus, quamvis illi anno decimo quarto inchoato, isti autem vigesimo quinto exacto in suam tutelam veniant: attamen a vero prorsus alienum videtur, hanc nominis ambiguitatem ad omnia loca, in quibus aetatis suae meminit Augustinus, extendere; et ad eum praecipue locum, qui nobis regulae instar esse debet ad illius Baptismi tempus statuendum: Die nono, inquit de matre, aegritudinis suae, quinquagesimo et sexto anno aetatis suae, trigesimo et tertio aetatis meae, anima illa religiosa et pia corpore soluta est (Conf. lib. 9, cap. 11, n. 28) . Nullae hic verborum ambages. Nemo rem unquam ad annum aetatis suae trigesimum tertium retulit, ut progrediente trigesimo quarto, eoque plus dimidia parte jam elapso, evenisse eam significaret. Quis etiam putet Augustinum, cum se anni aetatis suae undetrigesimi historiam aggressurum sic diceret, Proloquar in conspectu Dei mei annum illum undetrigesimum aetatis meae (Ibid., lib. 5, cap. 3, n. 3) ; persuasisse sibi, hoc a suis lectoribus de anni sui trigesimi historia intelligendum? Quod autem scribit, se decimo sexto aetatis anno pubescentem, libidini luxuriaeque parere coepisse (Ibid., lib. 2, cap. 2, n. 2) ; haud scimus, an operosum sit credere, Afrum adolescentem igneo animi vigore, ad id jam satis fuisse aetate provectum: quanquam videatur, non corruisse penitus in vitium, nisi Carthagine (Ibid., lib. 3, cap. 1) , hoc est, anno aetatis suae decimo septimo.

3. Cum duae igitur sententiae in tantas difficultates incurrant, ut qui unam sequuntur, alteram vi detortam et omnino improbabilem existiment; nihil obstare videtur, quominus stemus Augustini verbis, et ipso asserente agnoscamus Monnicam diem obiisse, quando ipse in Africam rediens, instaurabat se navigationi; nec inde inferamus illum statim ab obitu matris perfecisse iter, navimque conscendisse; cum id minime asserat. Neque vero alienae sunt a narrationibus hujuscemodi loquendi formulae: Proficiscebamur, cum iste advenit; parabamus nos itineri. Atque id quidem videtur ad munus diligentiamque historici spectare, 0121 ut memorata re, quae capto consilio moram attulit, doceat quoque subinde dilatumne tantummodo, an omnino dissolutum consilium fuerit. Sed perspicuum est Augustini propositum non fuisse, eo usque vitae suae historiam in prima Confessionum suarum parte perducere: hoc forte solum erat in animo, ut ad laudem gloriae gratiae Dei in omnium aspectum proferret suos ipsius mores ab infantia ad conversionem suam et Baptismum: quo fit ut narrata matris morte, ne verbum quidem de suo Romam reditu faciat; licet cum aliquandiu Romae substitisse, et aliquot illic scripsisse libros in confesso sit (Retract. lib. 1, cap. 7-9) . Quid, quod nos ipse admonet, se multum festinantem multa silentio praeterire (Conf. lib. 9, cap. 8, n. 17) ? Ejus igitur verbis nullatenus adversamur, cum cum mortua matre consilium in Africam remeandi distulisse, et postero solum anno perfecisse dicimus. Quibus porro de causis distulerit (quae multae esse potuerunt), nos latet; nobis eum potuisse differre sufficit: quanquam dilationem et moram ipsi allatam esse suadet ratio non levis. Scribit enim se, cum mater in morbum incidit, Ostiae fuisse, ubi post longi itineris laborem vires reficiebat priusquam in navem conscenderet: Instaurabamus nos, ait, navigationi (Ibid., cap. 10, n. 23) . Igitur ad Ostia Tiberina conquiescens, itineris labore, quem Mediolano rediens toleraverat, supersedebat. Ac sic profecto Romae non tantum temporis commoratus erat, quantum sat esse posset ad tria sive quatuor opuscula, quae ibi post Baptismum edidit, conscribenda (Retract. lib. 1, cap. 7-9) . Quapropter ejus in Urbe commoratio non ante, sed post obitum matris reponenda est; et fatendum quidpiam ei fuisse impedimento, quominus in Africam tam cito remearet. Et vero non improbabiliter dici posset, Monnicam sub initium novembris e vita migrasse, per ejus obitum destinatam profectionis occasionem Augustino excidisse, nullam deinde opportunam reliquo anno se obtulisse; aut eum jam adverso tempore ac infesto mari navigare noluisse; tandem anno sequenti quibusdam de causis eum adhuc ad mensem augustum Romae fuisse detentum. Porro navigationem a tertio idus novembris interclusam fuisse legimus: et ipse Gratianus edixit anno trecentesimo octogesimo, ut naves, quae frumentum Romam advehebant, non ultra idus octobris deinceps e portu solverentur (Cod. Theod. Gotf. tom. 5, pagg. 107, 108) . Ipsa etiam temporis historia commodam satis conjecturam nobis suppeditat, ex qua colligere liceat, quid Augustinum Romae ad necem usque Maximi distinere potuerit. Hoc ipso enim anno trecentesimo octogesimo septimo tyrannus ille circa mensem augustum irrupit in Italiam, et pulso ex ea Valentiniano, Africam pariter occupavit, teste Pacato. Fieri ergo facile potuit, ut Augustinus de his certior factus, cum ad Ostia Tiberina propter obitum matris detineretur, mutato subinde consilio, hujus tumultus exitum opperiri Romae statuerit, ubi a civilis belli cladibus tutior, quam Tagastae, degere poterat. Hinc satis, opinamur, perspicuum est nullam subesse causam, quae exigat ut Augustini 0122 et Possidii verba detorqueamus a germano sensu: quin etiam aliquot non deesse rationes, quae nos a praepostera illa interpretatione revocent. Nam si conversionem Augustini referimus in annum trecentesimum octogesimum septimum, dicere cogemur eum suo in secessu ruri prope Mediolanum habitasse illo ipso tempore, quo Maximus, ut constat ex temporis illius historia, cunctam Italiam invadebat, et ex ea Valentinianum expellebat, hoc est in medio belli turbine, qui non immanius alibi, quam in Mediolanensi tractu fremebat: quippe cum Imperatori domicilium ac sedem praebere Mediolanum soleret. Quo fit, ut ex Ambrosii verbis colligi Baronius arbitretur, Mediolanenses cives tunc de fuga cogitasse (Baronius, ad annum. 387, n. 62) .

4. Cum Augustinus Baptismum suscepit, annus intercesserat aut amplius, ex quo Psalmorum in ecclesia Mediolanensi modulatio coeperat; cum videlicet Justina Valentiniani regis pueri mater ab Arianis seducta persequeretur Ambrosium (Confessionum lib. 9, cap. 7. n. 15) . Unde Baronius infert illum baptizatum fuisse anno post sedatam hanc persecutionem proximo (Baronius, ad annum 388, n. 74) . Et recte quidem, ut Baptismum Augustini reponamus anno trecentesimo octogesimo septimo, si modo Sermo Ambrosii de Basilicis non tradendis habitus fuerit Dominica Palmarum, quae anno trecentesimo octogesimo sexto incidebat in ultimum diem martii. Nam sub id tempus, quo sermo hic habitus est, aut paucis ante diebus, populus Mediolanensis psalmos coepit concinere. Sic ergo dum Augustinus baptizatus est octavo kalendas maii anno trecentesimo octogesimo septimo, annus et mensis circiter intercesserat. Isthaec persecutionis in Ambrosium concitatae chronologia confirmari potest ex lege, quam Justina contra orthodoxos ferendam curavit pro Synodo Ariminensi, data duodecimo kalendas februarii, anno trecentesimo octogesimo sexto. Nam in epistola decima quarta Ambrosii, ad Marcellinam sororem, quae ad primum persecutionis annum (biennio enim illa desaeviit) videtur spectare, ne verbum quidem exstat illius legis. Contra vero frequens ejus habetur mentio in Sermone de Basilicis non tradendis, qui haud dubie ad alterum annum pertinet. Verisimile est igitur hanc legem adulta persecutione sancitam. Quod si ita sit, inchoanda est illa necessario anno trecentesimo octogesimo quinto, et terminanda anno trecentesimo octogesimo sexto. Atque adeo Baptismus Augustini reponendus anno trecentesimo octogesimo septimo. Operae pretium est pariter observare, Justinae persecutionem adhuc viguisse, dum martyrum Protasii et Gervasii corpora inventa sunt, hoc est, exeunte junio. Cum enim constet ex Augustino (Serm. 286, n. 4) hujus translationis solemnitatem, quae hac ipsa die in veteri Carthaginensis Ecclesiae Kalendario memoratur (Mabillonius, Annalium tomo 3, pag. 398) , in Africa fuisse celebratam, nec aliunde sanctos illos martyres tunc temporis innotuisse; verisimile omnino est, decimum nonum junii diem, qui sacer illis 0123 est, diem esse translationis eorumdem. Itaque hinc consequitur, Justinae persecutionem non quievisse, nisi sub finem junii illius anni, qui Augustini Baptismum praecessit. Haec omnia optime inter se cohaerent, si ejus Baptismum anno trecentesimo octogesimo septimo, et conversionem anno trecentesimo octogesimo sexto reponimus: sed in difficilem nodum incidemus, si ejus conversionem anno trecentesimo octogesimo septimo statuamus. Eo enim anno Maximum in Italiam irrupisse certum est, et neminem in dubium revocare existimamus, quin Ambrosius datam sibi a Valentiniano legationem ad Maximum secundam paulo ante obiverit. Ex ipsius Ambrosii relatione patet, Maximum Treviris tunc degentem se ad bellum comparasse: et juxta Zosimum, Domninus post Ambrosium a Valentiniano ad Maximum legatus est (Zosimus, lib. 4) . Haec autem omnia post mensem junium reponere, non est adeo facile et expeditum. Accedit illud, quod juxta hunc calculum, Augustam a vexando Ambrosio non ante destitisse oportet, quam cum illum de pace acturum ad Maximum misit: licet vix credi possit, Justinam extemplo tantum spei ac fiduciae in eo homine posuisse, ad quem expellendum tot modo machinas adhibuisset, quique ad hoc negotium obeundum non adeo idoneus videbatur; cum ex ejusdem relatione constet, conquestum esse Maximum, quod ab eo fuisset in prima legatione deceptus.

5. Qui Augustinum anno solum trecentesimo quinquagesimo quinto natum esse, aut ipsum annos suos expletos numerare contendunt, locum alium afferunt, in quo se, ut quidem putant, cum Imperatoris panegyricum recitavit, tricenariam aetatem egisse testatur (Confessionum lib. 6, cap. 6, n. 9, et cap. 11, n. 18) . Nempe pro certo ponunt hanc panegyrim eam esse, quam Bautoni consulatum ineunti dixit (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 30) kalendis januarii anni trecentesimi octogesimi quinti. Unde colligunt eum, cum trigesimum aetatis suae annum numeret anno trecentesimo octogesimo quinto, aut natum esse anno trecentesimo quinquagesimo quinto, aut non numerare initium anni sui trigesimi primi. Observavimus supra, in hisce numerandi modis quosdam esse dubios et ancipites, quosdam unico sensu definitos. Arbitramur hunc loquendi modum, Ago trigesimum aetatis annum, ad postremum genus pertinere, nec aliud significare quam, Nondum trigesimum aetatis annum absolvi. Sin dicas, Annos triginta natus sum; fatemur id ex aequo significare posse, te annos triginta natum esse, sive inchoatos, sive absolutos. Hac ergo ratione haud inficias ibimus, panegyrim illam, cujus Augustinus meminit, siquidem eam ipse annos triginta et unum natus habuerit, pertinere ad annum trecentesimum octogesimum quintum. Et re quidem ipsa cum varii aestus animi, quibus tunc jactabatur, ab Ambrosii concionibus concitati esse videantur (Confessionum lib. 6, cap. 4, n. 6) ; conjici potest eum jam pridem Mediolanum venisse, nec tamen ante idus novembres anni trecentesimi octogesimi quarti, si modo ad hanc urbem non venit, nisi ut peractis ejusdem anni vindemialibus 0124 feriis publicas scholas instauraret: quod quidem non omnino perspectum est ac exploratum; fieri enim potuit, ut Mediolanum anno trecentesimo octogesimo quarto ineunte venerit. Quin etiam Rivius in sua chronologia eum anno trecentesimo octogesimo tertio venisse statuit; nec est quod in contrariam partem afferamus. Faustus enim Carthaginem venire potuit ante annum Augustini undetrigesimum; et id indicari videtur his verbis: Proloquar in conspectu Dei mei annum illum undetrigesimum aetatis meae. Jam venerat Carthaginem quidam Manichaeorum episcopus Faustus nomine (Ibid., lib. 5, cap. 3, n. 3) . Potuit igitur videre Faustum, et ab eo abalienari, jam inde ab anno trecentesimo octogesimo secundo exeunte; sub ejusdem anni exitum, aut anno trecentesimo octogesimo tertio ineunte Romam venisse; et ante peractas vindemiales anni trecentesimi octogesimi tertii ferias mitti Mediolanum. Nam si desunt argumenta, quibus probetur Symmachus Urbis praefecturam gessisse anno trecentesimo octogesimo tertio; desunt pariter nobis in contrariam partem. Juxta quem calculum panegyricum, quem videtur innuere a se trigesimo aetatis anno habitum, recitare potuit aut ineunte anno trecentesimo octogesimo quarto, aut alio ejusdem anni tempore. Nullis enim probari potest argumentis eumdem esse, quem Bautoni consuli dixit; et longe similius vero est aliam fuisse panegyrim, cum eam Imperatoris laudes nuncupet (Ibid., lib. 6, cap. 6, n. 9) . Cur autem Augustinus (quae etiam nonnullis errandi causa extitit) ostensurus se ab Africa, cum ibi damnati sunt Manichaei, anno trecentesimo octogesimo sexto abfuisse, priorem illam panegyrim Imperatoris tacitus praeterit (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 30) , tantumque se Mediolanum venisse testatur ante consulatum Bautonis (Ibid.) , cui magistratum ineunti panegyricum dixerat; ejus rei facilis et prompta responsio est: quia cum frequens se praebere potuerit occasio laudandi Imperatoris, novis oportuisset eum argumentis commonstrare, panegyrim illam Imperatori dictam fuisse anno trecentesimo octogesimo quarto, non autem anno trecentesimo octogesimo septimo. Sat igitur habuit afferre idoneam probationem minime dubiam, et eo magis perspicuam, quod Manichaeorum damnatio videtur his verbis fuisse subscripta: Anno post consulatum Bautonis, etc. Et ob eamdem haud dubie causam tacet, se Romae fuisse commoratum etiam priusquam Mediolanum proficisceretur. Maluimus tamen adventum Augustini Mediolanum anno duntaxat trecentesimo octogesimo quarto consignare, cum ea sententia magis recepta sit, et Augustini verbis apprime consentanea; quaeque non ponat Symmachum praefecturam Urbis gessisse jam inde ab anno trecentesimo octogesimo quarto, quamvis hujus rei nulla cernantur vestigia. Quod si anno trecentesimo octogesimo quarto ineunte advenit; statui potest, eum ante trigesimum aetatis suae annum absolutum panegyrim Imperatori dixisse.

6. Alio quoque ex loco exsurgere scrupulus potest: 0125 nimirum cum ad Christum conversus est, multi jam, ut in Confessionum libris tradit, effluxerant anni, forte duodecim, ex quo Ciceronis Hortensium undevicesimo aetatis suae anno legerat (Confessionum lib. 8, cap. 7, n. 17) . Hujus porro scrupuli amovendi ratio nulla est potior, quam quae ab ipso Augustino suggeritur, qui voce adjuncta forte, satis indicat eo loci se accurate et ad amussim non loqui; ut nec eodem fere loco, cum illud ipsum tempus decennio et amplius exprimit (Confessionum lib. 8, cap. 7, n. 18) . In suis autem Soliloquiis, quae, ut diximus, paulo post suam conversionem scripsit, quatuordecim fere annos effluxisse testatur (Soliloq. lib. 1, n. 17) . Attamen Baronius hoc uno Confessionum loco innixus, Augustini conversionem anno aetatis ejus primo et trigesimo, Christi trecentesimo octogesimo quinto reposuit. Unde biennium et aliquot insuper menses inter conversionem ejus et Baptismum interponere coactus est. Verum ex dictis perspicuum relinquitur, id nequaquam posse propugnari; sicut nec illud quo asserit Monnicam non obiisse nisi quarto nonas maii, anni trecentesimi octogesimi noni, id est, anno et amplius post Augustini conversionem elapso; et Augustinum non remeasse in Africam nisi eodem anno trecentesimo octogesimo nono. Quo ex calculo sequeretur, ut non plus quam biennium inter ejus reditum et presbyteratum intercessisset; cum tamen Possidius triennium interponat.