COLLATIO IV.

De visione prima, quae est intelligentiae per naturam inditae, tractatio prima.

Summarium. - Introductio; de novem scientiis philosophorum: lux animae veritas, 1. - Tres radii primi huius lucis, scilicet veritas rerum, signorum, morum, ii. - Triplicis linius veritatis triplex consideratio confirmat hanc divisionem, 3-3.

Pars I. De primo radio intelligentiae per naturam inditae, qui versatur circa veritatem rerum. Mundus consideratur tripliciter: d philosopho quoad rerum essentiam, a mathematico quoad figuram, a naturali quoad naturam, 6.

Consideratio philosophi fit sex modii: unde sex. lumina, 7. - De singulis in specie, 8-13. - Consideratio mathematici: ipsa dividitur secundum sex obiecta in sex scientias, 14. 15.

Hae disponunt ad theologium, 16.

Consideratio naturalis: libri Aristotelis de scientia naturali, 17. - Pars II. De secundo radio eiusdem intelligentiae, qui versatur circa veritatem signorum seu vocum. Dividitur in grammaticam, logicam et rhetoricam, 18. - De obiecto et divisione grammaticae, 19. - De obiecto et divisione logicae, 20. - De obiecto et divisione rhetoricae,2 1-25.

1. Vidit Deus lucem, quod esset bona, et divisit lucem a tenebris etc. In omnibus operibus sex dierum praeterquam secundae dictum est: Vidit Deus, quod esset bonum: et in fine dicit: Vidit Deus cuncta, quae fecerat, et erant valde bona. Videre dicitur Deus, quia videre nos facit. Prima visio animae est intelligentiae per naturam inditae. Unde dicit Psalmus : Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine. Et hic possent explicari omnes difficultates philosophiae. Philosophi dederunt novem scientias et polliciti sunt dare decimam, scilicet contemplationem. Sed multi philosophi, dum se voluerunt dividere a tenebris erroris, magnis erroribus se immiscuerunt; dicentes enim, se esse sapientes, stulti facti sunt ; superbientes de sua scientia, luciferiani facti. Apud Aegyptios densissimae tenebrae erant, sed Sanctis tuis maxima erat lux. Omnes, qui fuerunt in lege naturae, ut Patriarchae, Prophetae, philosophi, filii lucis fuerunt.

Lux animae veritas est; haec lux nescit occasum. Ita enim fortiter irradiat super animam, ut etiam non possit cogitari non esse nec exprimi, quin homo sibi contradicat: quia, si veritas non est, verum est, veritatem non esse: ergo aliquid est verum; et si aliquid est verum, verum est, veritatem esse: ergo si veritas non est, veritas est. Super omnia enim praevalet veritas, ut dicitur in Esdra .

2. Emittit autem haec lux tres radios primos: unde in Ecclesiastico : Tripliciter sol exurens montes. Est enim veritas rerum, veritas signorum seu vocum et veritas morum. Veritas rerum est indivisio entis et esse , veritas sermonum est adaequatio vocis et intellectus, veritas morum est rectitudo vivendi. Et istae sunt tres partes philosophiae, quas philosophi non invenerunt, ut essent: sed quia

iam secundum veritatem essent, in anima adverterunt, secundum Augustinum .

3. Haec triplex veritas consideratur ex parte principii originantis, ex parte subiecti suscipientis et ex parte obiecti terminantis. Respicit autem originans principium in ratione triplicis causae: originantis, exemplantis et terminantis: nam ex ipso . per ipsum et in ipso sunt omnia . Ergo veritas indicat, quod mens nostra fertur naturali inclinatione ad Veritatem, secundum quod est " causa essendi, ratio intelligendi et ordo vivendi ": secundum causam essendi, veritas rerum; secundum rationem intelligendi, veritas vocum: secundum ordinem vivendi, veritas morum.

4. Ex parte autem animae omnis irradiatio veritatis super intelligentiam nostram fit tripliciter: aut fit super ipsam absolute, et sic pertinet ad notitiam rerum speculandarum; aut in comparatione ad interpretativam, et sic est veritas vocum: aut in comparatione ad affectivam et motivam, et sic est veritas operabilium.

5. Ex parte obiecti sic. Omne, quod est, aut est a natura, aut a ratione, aut a voluntate. Secundum primam est notitia, quae est de rebus, secundo modo de sermonibus, tertio modo de moribus.

Ergo secundum principium, subiectum et obiectum est triplex radius veritatis in anima, per quem anima possit elevari ad perpetua, et etiam ad causam omnium; sed si addatur condimentum fidei, tunc facilius: ut causa essendi attribuatur Patri, ratio intelligendi Filio, ordo vivendi Spiritui sancto.

6. Visio ergo intelligentiae per naturam inditae, ut convertitur ad res, est veritas. Vult autem anima totum mundum describi in se . Mundus consideratur tripliciter: quantum ad essentiam, figuram

et naturam. Iste autem radius dirigit ad quidditatum differentias occultas considerandas, ad figurarum proportiones manifestas, ad naturarum proprietates ex utroque permixtas. Naturalis permixta est consideratio, quia modo de causis, quae sunt occultae, ut quare ignis calidus, quare haec herba calida, quia hoc habent a specie sua, quae occulta est: modo de qualitate, item de quantitate et in-fluentia corporum, quae aliquando patent, aliquando latent.

7. Secundum quidditatum differentias occultas fit divisio sex modis ad praesens: in substantiam et accidens, in universale et particulare, in potentiam et actum, in unum et multa, in simplex et compositum, in causam et in causatum. Haec sunt sex lumina, quae disponunt animam ad sciendum et bene sentiendum.

8. Divisio substantiae et accidentis patet ; sed quaedam sunt, quae reducuntur ad ista, et in his est . maximus error. Dicit ille: creatio non est. Quare? Quia impossibile est, accidens praecedere substantiam: creatio antem accidens est: ergo etc. Dico, quod creatio, quae est passio, accidens non est, quia relatio creaturae ad Creatorem non est accidentalis, sed essentialis. Similiter, potentia materiae non est accidens materiae, sed essentialis, quia "hoc ipso, quod est, ad alterum est ". Similiter differentiae ad genus reducuntur, ut merae privationes ad suos habitus.

9. Secunda divisio est in universale et parti- i culare; et circa hoc est magnus error. Aliqui dicunt, quod universale nihil est nisi in anima: Plato posuit,

quod esset solum in Deo; alii, quod solum in anima Isti nimis abstrahunt.

Dico ergo, quod est universale unum ad muto, unum in multis, unum praeter muto. Unum ad multa est in potentia materiae , quod non est completum; unum in multis ut natura communis in suis particularibus: et unum praeter multa in anima. Unum autem ad multa et unum in multis et unum praeter multa in arte aeterna sunt: per illam enim artem et rationem consistit in re. Planum est enim, quod duo homines assimilantur , et non homo et asinus: ergo necesse est ut illa similitudo fundetur et stabiliatur in aliqua forma stabili, non quae est in altero, quia illa est particularis: ergo in aliqua universali . Ratio autem universalis non est tota in anima, sed in re secundum processum generis ad speciem, ut, communicamus primo in substantia ut in generalissimo, deinde in aliis usque ad formam hominis ultimata. 10. Tertia divisio est potentiae et actus ; et hic sunt multi errores. Dicunt quidam, quod actus nihil addit super potentiam nisi modum essendi secundum completum et incompletum. Non loquimur hic de potentia pure passiva, sed de illa quae procedit ad actum. Necesse est enim, cum in omni creatura potentia activa sit coniuncta potentiae passivae, quod illae duae potentiae fundentur super diversa principia rei . De potentia, quae est ratio seminalis, haec est vis: quia potentia talis super actum aliquando addit partem essendi, vel essentiae, ut, super rationem corporis addit animatum secundum rem, pro eo quod animatio aliquid est, ordinatum tamen ad sensibile: et super animatum addit sensibile, et sic usque ad hominem. Sic similiter de potentiis animae, quod sicut tetragonus addit unum angulum ad trigonum, et pentagonus ad tetragonum ; sic sensitivum ad vegetativum, et rationale ad sensitivum .

Aliquando autem addit solum modum essendi, ut, si de uno in potentia fiat unum in actu, addit solum modum essendi, quia unum non conjungitur materiae simpliciter, sed materiae habenti vitam in potentia radicali.

Unde insanum est dicere, quod ultima forma addatur materiae primae sine aliquo, quod sit dispositio vel in potentia ad illam, vel nulla forma interiecta.

11. Quarta divisio est in unum et multa, et de illa multi sunt errores. Quidam dixerunt, quod omnia sint unum ; ut, sicut una est materia, ita una forma radicalis, et postmodum multiplicatur secundum modum essendi et variatur . Et hoc nihil aliud est dicere, quam quod illa propositio: homo est asinus, sit vera per se, falsa per accidens. Unde intellige, quod rationale et irrationale non solum differunt per accidens, sed etiam essentialiter.

12. Quinta divisio est in simplex et compositum: et hic etiam sunt multi errores, ut dicere, quod aliqua creatura sit simplex ; quia tunc esset purus actus, quod est solius Dei: et attribuere quod est Dei creaturae periculosum est. Minus ergo est periculosum dicere, quod Angelus sit compositus, etiam si verum non sit, quam quod sit simplex; quia hoc ego attribuo Angelo, nolens ei attribuere quod est Dei, propter pietatem, quam habeo ad reverentiam Dei. Sed secundum veritatem sic videtur, quia dicit Boethius : "Forma subiectum esse non potest": ergo Angelo nihil accideret tunc, nec laetitia nec tristitia.

13. Sexta divisio est in causam et causatum: et hic sunt multi errores. Quidam enim dicunt, mundum ab aeterno fuisse. In hoc conveniunt sapientes, quod non possit aliquid fieri de nihilo et sic ab aeterno: quia necesse est, quod sicut, quando res cedit in nihilum, esse desinit; sic, quando fit de nihilo, incipit esse. Sed aliqui videntur posuisse materiam ingenitam: et sic sequitur, quod Deus nihil facit: quia materiam non facit, quia ingenita: nec formam, quia aut fit de aliquo, aut de nihilo; non de materia, quia essentia formae non potest fieri de essentia materiae; nec de nihilo, ut supponunt, eo quod Deus nihil potest facere de nihilo. Sed absit, quod potentia Dei fulciatur fundamento materiae. - Haec igitur sunt fundamenta fidei, quae omnia examinat.

14. Secunda irradiatio intelligentiae per naturam inditae est ad considerandas quantitatum proportiones manifestas; et istae sunt valde manifestae, quia offerunt se sensui: et libenter homo negotiatur circa ista, quia cadunt in imaginatione: et imaginatio est fortis in nobis, et ratio obscuratur: et ideo homo multum in his detinetur. Ista scientia certissima est , quia ad oculum patet. Unde omnes aliae scientiae praeter istam quasi sunt occultae.

13. Haec consideratio mathematica est circa sex : aut circa numeros in sua puritate, et sic est arithmetica: aut circa numeros, ut considerantur in sonis, et sic musica: aut in quantitate continua et circa proportiones dimensivas generaliter, et sic geometria; aut per additionem de linea visuali, et sic perspectiva; aut secundum quantitatem utramque et secundum discretiones numerales et substantiales, vel continuas et discretas, et sic astrologia, et illa est duplex: una de corporibus regulatis per motum,et sic astronomia: alia de influentia, et haec partim est secura et partim periculosa, et haec est astrologia. Periculosa est propter iudicia, quae sequuntur: et ab hac fluit geomantia, vel nigromantia et ceterae species divinationis .

16. Hac scientiae disponunt ad intelligentiam Scripturae, ut patet de numeris perfectis, diminuto, excrescente: ut patet de perfectione senarii, qui de se perfectus est. "Non enim, ut dicit Augustinus , senarius ideo perfectus est, quia in eo numero Deus fecit mundum; sed ideo fecit mundum in illo numero, quia perfectus est". Similiter de duobus numeris cubicis primis, scilicet 8 et 27, quia bis duo bis sunt 8: ter tria ter sunt 27, qui ligari non possunt minus quam per duos numeros, scilicet 12 et 18. Sic enim se habent 12 ad 18, ut 18 ad27, quia in sexquialtera proportione, quae tenet lotum et eius medietatem. - Similiter patet de triangulo , quomodo ducit in cognitionem Trinitatis. Certum est enim, quod quantus est Filius, tantus est Pater; et quantus est Pater, tantus est Spiritus sanctus et Filius. Et inde triangulum considera, quod quilibet angulus totam superficiem includit.

Similiter in perspectiva de radio directo, qui fortior est, sicut, si tu projicias lapidem directe deorsum, magnum sonum facit; si autem ex obliquo, non tantum. Reflexus radius est a corpore terso et polito virtute tersionis, et ibi accipit speciem: radius fractus est in introitu alterius perspicui.

17. Tertia irradiatio intelligentiae per naturam indilae est ad investigandum naturarum permixtas proprietates, scilicet partim occultas et partim manifestas. Philosophus enim considerat omnia per motum: considerat enim de motu, de principiis motus et causis, ut locus et tempus ; considerat autem naturas corporum caelestium, sive corpora aetheralia, meteoricalia; elementaria, vegetabilia, sensibilia, rationabilia.

Caelestia, in libro de Caelo et mundo, ubi reducit omnem motum ad motum perfectum , scilicet localem ; iste autem localis est triplex: aut circa medium, ubi non est contrarietas, et sic circularis: aut a medio, et sic est levium motus; aut ad medium, et sic motus gravium, sive motus rectus. Meteorica, ut in libro Meteororum, ubi dicit de impressionibus et mineralibus.

Si de elementaribus, sic in libro de Generatione et corruptione. Si de vegetabilibus, sic in libro de Plantis, ubi sunt mirabiles considerationes.

Si autem de sensibilibus, sic in libro de Animalibus, quem totum non habemus; aut de rationalibus, ut in libro de Anima cum suis appendicibus, scilicet de Sensu et sensato, et de Memoria et reminiscentia, de Spiritu et anima , de Somno et vigilia, de Morte et vita.

18. Secundus radius veritatis informat ad considerationem locutionum, argumentationum, persuasionum rationalium, ut homo habeat artem per eum ad locutiones congrue indicantes mentis conceptus, ad argumentationes trahentes omnis mentis assensus, ad persuasiones inclinantes mentis affectus. Ratio enim cogitat facere quidquid in se est in alio et quidquid est in alio facere in se: hoc autem non fit nisi per sermonem . Quidquid ergo est in anima aut est per modum conceptus, aut per modum as-setisus, aut per modum affectus. Ad indicandum conceptum est grammatica; ad inducendum assensum est logica: ad inclinandum affectum rhetorica.

19. Secundum grammaticum omnis pars orationis significat mentis conceptum. Habet enim partem significantem substantiam et qualitatem, et sic est nomen; habet partem significantem modum, et sic est verbum, quod dicit inclinationes, scilicet indicativus ut in rationali; imperativus, ut in irascibili: opta-tivus, ut in concupiscibili; subiunclivus, partem utramque; infinitivus , quasi materialis. Et ad has differentias omnes reducuntur secundum Priscianum .

Similiter determinat de littera, syllaba, dictione, oratione. Quia enim varii sunt modi significandi et terminandi secundum diversas linguas - ut terminatum in a, feminini generis ut in pluribus, in us, masculini generis, et sic de aliis

de littera determinat ; sed ad hanc non potest descendere nisi per syllabam.

Ultimo considerat de connexione dictionum. Determinat similiter de prosodia et dyasynthetica. Exprimit autem omnia per octo partes orationis. Ad litteram ergo descendit per syllabam, sed postea de prosodia et metrica, et hujusmodi referuntur ad primum. Considerat similiter modos et accidentia, ut quod nominativus construatur cum verbo singularis numeri, ut non dicatur: homo currunt, quia ab una substantia non egreditur nisi actos unus; similiter, ut post verbum transitivum non ponatur nominativus, sed accusativus, qui dicit terminum, non principium actus, ut nominativus. - Unde grammatica a rebus naturam trahit, nec potest esse bonus grammaticus, nisi sciat res.

20. Alia directio est, quae illustrat ad argumentationes inducentes mentis assensum, quod fit per solidam argumentationem, ut, " quaecumque uni et eidem sunt eadem, necessario inter se sunt eadem ". Haec argumentatio habet formam generalem et specialem in materia necessaria, solida: et ideo est prima analysis et secunda analysis de syllogismo simpliciter. De syllogismo necessario, id est resolutorio in causam inferendi, ut in prima analysi, id est resolutione, et in secunda analysi, id est resolutione in causam inferendi et essendi.

Et quia semper non potest esse inductio per necessariam argumentationem, ideo inveniuntur loci et habitudo localis, quae procedit per probabilia, ut loci topicis et quia in bis cadit deceptio, adduntur loci sophistici, ut sciat homo dissolvere. Unde dissolvens non est sophisticus, sed verus respondens. Et quia isti modi trahunt originem a natura rerum

ut patet: fumus est: ergo ignis fuit : locus ab effectu

ideo adduntur decem praedicamenta, adduntur etiam enuntiationes.

21. Tertia irradiatio est, qua mens illustratur ad persuadendum vel inclinandum animum; hoc fit per rhetoricam . Unde rhetor oportet quod provideat civili utilitati, ubi potest esse periculum propter dissensionem animorum. Procedit autem secundum tria attributa et triplex genus cansae, scilicet demonstrativum et deliberativum et iudiciale.

22. Demonstrativum personae, ut ad laudem, vel vituperium: ergo vel est laus quantum ad bona animae, quae sunt tria, scilicet virtus, scientia, veritas: vel est laus quantum ad corpus, scilicet pulcritudo, fortitudo etc.: vel de bonis fortunae, utdivitiae, parentela, patria.

23. Deliberativum est respectu rei faciendae, et tunc persuadetur, si adest securitas, utilitas, honestas; vel persuadetur non fieri, si sequitur da-mnum, periculum, inhonestas.

24. Genus iudiciale respondet rei factae, quae habet constitutionem, coniecturam, dubitationem legitimam. luridicialisconstitutio est:"Fecisti ? Non feci" ; quae apud alios litis contestatio vocatur. Coniecturalis, cum aliquid adducitur ad probandum. Legitima dubitatio inridicialis est descriptio iuridicialis, quando factum conceditur: sed defendit se, quod non sit reus, vel quia potuit facere de mandato domini, vel quia debuit.

25. Ad hoc autem, quod sit potens orator, necesse est, ut habeat exordium ad captandam benevolentiam non nimis prolixum, non obscurum, non exquisitum; quod habeat narrationem, ut factum narret: postea, ut negotium distinguat: et caveat multitudinem partium. Postea partem suam confirmet per rationes: postea adversarium confutet et rationes eius ostendat frivolas: postea concludat. Item, necesse est, ut habeat inventionem, dispositionem, elocutionem, memoriam et pronuntiationem.