Capitulus 11

+++

Imitatores mei estote etc.. Apostolus superius removit Corinthienses ab ydolatria, hic inducit eos ad (ecclesiae) eucharistiae sacramentum, et circa hoc tria facit: primo excludit indebitum ritum; secundo ostendit dignitatem sacramenti, scilicet eucharistiae, ibi (xi 23): ego enim accepi a domino etc.; tertio ordinat debitum ritum ipsius sacramenti, ibi (xi 33): itaque, fratres mei, dum convenitis etc.. Circa primum duo facit: primo enim praemittit quamdam generalem admonitionem; secundo reprehendit eos de inconvenienti ritu in sacramento eucharistiae, ibi (xi 3): volo autem vos scire etc.. Circa primum duo facit: primo enim ponit admonitionem, secundo ponit quamdam ironicam commendationem, ibi (xi 2): laudo etc..

Circa primum sciendum est quod in ecclesia sunt quidam gradus dignitatis.

Nam quidam sunt maiores, ut praelati, quidam vero minores, ut subditi, et utrique habent quos imitentur, quia minores debent imitari maiores, I Pet. Ult.: non VI dominantes in cleris, sed formam gregis facti etc.; maiores vero imitantur christum, Io. XIII: exemplum enim meum dedi vobis ut quemadmodum etc..

Et hoc est quod dicit: imitatores mei etc., quasi dicat: sitis sine offensione et ut nullum offendatis, imitatores mei estote, qui per omnia omnibus placeo, quaerens quod utile est multis ut salvi fiant. Et in hoc imitator sum christi qui venit omnes salvare, et ideo dicit: sicut et ego christi, supple: imitator sum. Dicit autem: sicut et ego christi, quia maiores in illis tantum sunt imitandi in quibus ipsi imitantur christum; unde cum ipsi non imitentur christum nisi in bonis, non sunt ipsi imitandi in malis quae faciunt aliquando, sed in bonis, supra iiii: imitatores.

Et nota quod Paulus imitatus est christum praecipue quantum ad quatuor: in mentis devotione et intentione, Gal. III: vivo ego, iam non ego, vivit vero etc.; in fraternae salutis sollicitudine: christus enim ad hoc venit ut homines salvos faceret, I thim. 1: christus iesus venit in mundum peccata etc., et beatus Paulus inter alios apostolos et praelatos sollicitudinem habuit de salute hominum, ro. XV: debemus autem nos firmiores etc.; in aequanimi usu temporalium rerum item: nam iohannes baptista semper ieiunabat, Matth.: venit iohannes non manducans neque bibens, christus vero non semper sed quando videbatur expedire, unde etiam cum peccatoribus manducabat et propter hoc dicebant Iudaei, Io. XX: ecce homo verax etc.; sic et Paulus, secundum quod expediebat saluti credentium, utebatur rebus temporalibus, Phili.

IV 12: scio abundare, scio et penuriam pati; in corporis passione, II Cor. V: semper mortificationem domini iesu in corpore etc., et ideo specialiter dicebat ipse, Gal. Ult.: ego autem stigmata domini iesu etc..

+++

Laudo autem etc.. Hic ponitur ironica commendatio. Sunt autem duo in quibus subditi se debent habere ad praelatos: ut scilicet secundum eorum bonam vitam informentur, Hebr. Ult.: mementote praepositorum vestrorum etc., et hoc praecipue in quibus sunt ipsi informati a christo; et ut eorum praecepta servent, I Reg. XV 23: quasi peccatum ariolandi est repugnare et quasi scelus nolle acquiescer sed Corinthienses in his duobus offenderant, et ideo laudans eos ironice reprehendit eos de istis duobus, scilicet quod non sequuntur vitam suam, et hoc est quod dicit: laudo vos quod per omnia mei memores (me peiores) estis, idest in nullo memoriam vitae meae habetis; et iterum quod non servant traditiones suas et praecepta, et hoc est quod dicit: et sicut tradidi vobis, praecepta mea tenetis, idest non tenetis.

Sed contra. In sacra Scriptura nihil debet esse falsum; sed hoc quod dicit apostolus est falsum quia non sunt memores sui nec tenebant praecepta sua; non ergo deberet uti ironica locutione.

Respondeo. Dicendum quod in omni figurata locutione, commune est quod sensus non est ille quem primo aspectu verba praetendunt, sed ille quod ille qui loquitur significare intendit, sicut si dicam: pratum ridet, non est sensus huius locutionis quod illud pratum rideat, sed illud quod ego significare intendo, scilicet quod pratum similiter se habet in decore cum floret sicut homo cum ridet. Hoc etiam modo se habet in locutionibus ironicis: cum enim non intendo hoc quod verba praetendunt significare, sed contrarium, ille est verus sensus quem ego intendo, et ideo nihil falsitatis est ibi.

+++

Volo autem vos scire. Hic reprehendit eos de his quae inordinate agebant circa dictum sacramentum. Habebant autem se inordinate in tribus: in dissoluto habitu, in discordi affectu, quia pugnabant in ecclesia, et in immoderato esu, quia pransi veniebant ad ecclesiam. Et de istis reprehendit eos hic, et primo de primo, secundo de secundo, ibi (xi 17): hoc autem praecipio quod non in melius etc.; tertio de tertio, ibi (xi 20): convenientibus ergo vobis in unum etc.. Circa primum duo facit: primo praemittit quaedam necessaria ad propositum, secundo prosequitur propositum, ibi (xi 4): omnis autem vir etc..

Dicit ergo: quia non tenetis praecepta, volo vos scire quoddam utile ad sequentia, et hoc quia periculosum est ignorare, infra xiiii 38: omnis ignorabitur.

Triplicem gradum vult eos scire, scilicet quod vir est caput mulieris, viri vero christus, christi autem deus. Circa quod sciendum quod in capite tria considerantur: principatus in corpore, diffusiones in membra et conformitas naturae cum ipsis membris. Unde secundum hoc, aliquis potest dici caput alicuius secundum principatum tantum, sicut (i) Reg. XV 17: cum esses parvulus in oculis tuis, caput etc.; aliquando vero secundum diffusionem, sicut illud Eph. Iiii 15: qui est caput christus ex quo etc.. Sed hic dicitur quodlibet istorum caput secundum ista tria. Vir quidem dicitur caput mulieris quia praesidet, Gen. III 16: sub viri potestate eris, quia gubernat, I Pet. III 6: sicut Sara obediebat Abrahae, dominum eum vocans, Eph. VI (v 22): mulieres subditae sint etc., et quia de eius costa sumpta est, Gen. II 25: vocavit eam virago quia de viro etc.. Christus autem est caput viri, quia praesidet, Eph. II (i 22): ipsum dedit caput super omnem ecclesiam quae est corpus, Ps. (71 8): dominabitur a mari usque ad mare, quia dona gratiarum effundit, Eph. Iiii 7: unicuique data est gratia secundum mensuram donation christi; quia est conformis nostrae naturae, Phil. II 6: qui cum in forma dei esset etc.. Quod autem dicit quod deus est caput christi potest intelligi dupliciter: nam christus nominat suppositum in duabus naturis, scilicet divina et humana. Si ergo loquatur de christo secundum naturam divinam tantum, tunc LI deus supponit pro persona patris, et tunc dicitur caput christi deus, idest (patris) pater, non quod LI caput importet maioritatem, sed originem tantum, Io. XV (xvi 28): exivi a patre et veni in mundum. Si vero accipiatur hic LI christus secundum humanam naturam tantum, sic LI deus supponit pro tota trinitate, et tunc dicitur caput christi deus, idest tota trinitas, quia christus inquantum est homo est minor patre, et seipso inquantum est verbum, et spiritu sancto, et tota trinitate.

Possumus autem mystice exponere hoc quod dicitur: caput mulieris vir et caput viri christus, ut per mulierem intelligatur sensualitas seu inferiorem intelligamus (partis) partem rationis quae occupatur temporalibus ministrandis; per virum autem superiorem partem rationis quae elevatur divinis et spiritualibus contemplandis. Et sic christus est caput omnium in quantum per eum dirigimur ad virtuose operandum, et elevamur et adiuvamur ad deum contemplandum.

+++

Omnis autem vir orans. Hic arguit eos, et circa hoc duo facit: ponit intentum et probat illud, ibi (xi 5): unum est etc.. Ponit autem duo quae intendit: primum de viro, secundum de muliere, ibi (xi 5): omnis autem mulier etc.. Circa primum secundum hoc ergo, sciendum est quod, sicut ipse dicit infra, velatio capitis est quasi obumbratio potestatis viri, quia in capite est gloria viri. Cum ergo vir velat caput suum, ostendit subiectionem quae est contra libertatem, quae quidem libertas maxime profitenda coram iudice suo et praecipue quando quis exequitur officium suum. Unde cum vir sit liber quia non est sub potestate mulieris, ideo coram deo debet profiteri libertatem non velando caput suum, et hoc est quod dicit apostolus: omnis autem vir orans etc.. Est autem vir coram deo dupliciter: aut per orationem, et sic ea quae sunt populi offert deo, aut per prophetiam, et sic ea quae sunt dei insinuat populo.

Et ideo dicit: omnis vir orans, offerendo quae populi sunt deo, aut prophetans quae sunt dei insinuando populo, velato capite, idest ostendendo se esse non esse liberae mentis, deturpat caput suum, idest inconvenienter agit.

Sed numquid episcopi inconvenienter orant tenendo mitram? dicendum quod non, quia mitra est indicium potestatis, velare autem caput est, sicut hic intendit apostolus, obumbrare potestatem.

+++

Omnis autem mulier. Hic prosequitur de muliere et dicit contrarium.

Et huius causa est quia mulier naturaliter est subiecta, vir autem praesidens.

Unde sicut vir non debet velare caput, ita nec mulier non debet orare aut prophetare capite non velato, Deut. XXIII: non induetur vir vestes mulieris etc., et hoc est quod dicit: omnis autem mulier etc..

Sed quid est quod dicit: aut prophetans, idest Scripturas reserans, ut dicit Glossa? nonne apostolus dicit: mulierem docere in ecclesia non permitto? respondeo. Dicendum quod prophetia aliquando accipitur pro elevatione Scripture et hoc non permittitur mulieri, aliquando pro laude divina cantanda, et hoc permittitur mulieri, sicut Paral.: prophetare etc., et de hoc loquitur hic apostolus, et ideo dicit infra xiiii: potestis per singulos prophetare.

Unum est enim ac si decalvetur. Hic probat intentum, et primo per rationes, secundo per consuetudinem, ibi (xi 16): si quis autem videtur contentiosus etc..

Circa primum tria facit: primo ponit rationes ad intentum, secundo excludit quamdam obiectionem, ibi (xi 11): verumtamen neque vir sine etc., tertio manifestat unam positarum rationum, ibi (xi 13): vos ipsi iudicate. Ad probandum autem intentum, ponit tres rationes: prima sumitur ex naturali inclinatione secunda sumitur per comparationem ad deum, ibi (xi 7): vir quidem non debet etc., tertia per comparationem ad Angelos, ibi (xi 10): ideo debet mulier.

Circa primum duo facit: primo ponit similitudinem, secundo ex similitudine facta arguitur, ibi (xi 6): nam si non etc..

Circa primum sciendum quod artificialia sunt in supplementum naturalium, et inde est quod vestes additae sunt hominibus, propter defectum corii naturalis quod non sufficit protegere hominem a contrariis, scilicet a frigore et aliis. Sunt quaedam velamina naturalia circa caput, sicut capilli, quaedam artificialia, sicut infulae et huiusmodi, et haec sunt in supplementum naturalium. Sic ergo illa artificialia sunt addenda ad quae inclinat natura; naturaliter autem mulier comam nutrit, ergo naturaliter debet cooperire caput. Et hoc est quod dicit: unum est etc., quasi dicat: vere deturpat caput quia unum est, idest tantumdem ac si decalvetur, Is. III: decalvabit dominus filias sion.

+++

Ex hac autem similitudine arguitur cum dicit: nam si non velatur etc..

Et primo ponit conditionalem sic: si mulier non velatur competens est ei quod decalvetur; secundo destruit consequens dicens quod turpe est mulieri tonderi aut decalvari; tertio concludit destructionem antecedentis: ergo velet caput suum.

Sed numquid peccant moniales tondendo se? dicendum quod non, quia iam sunt exemptae a potestate virorum et positae immediate sub christo.

+++

Vir quidem non debet velare etc.. Hic ponit apostolus secundam rationem ad probandum quod intendit, et sumitur ex praecedenti, in qua quidem ratione argumentatu ex hiis quae supra praemiserat quod caput mulieris est vir, caput viri christus. Facit autem tria in ratione ista: primo enim ponit rationem, secundo probat quaedam in ratione supposita, ibi (xi 8): non est enim vir ex muliere; tertio infert conclusionem, ibi (xi 10): ideo debet mulier etc.. In ratione autem duo facit: primo praemittit partem propositi, scilicet quod vir non debet velare caput suum, scilicet ad modum mulieris quae totum caput velat sicut antiqui faciebant et hoc est quia sic non discernerentur viri a mulieribus, quod est inconveniens, Deut.: non induetur mulier veste virili etc.; secundo rationem assignat dicens: quoniam imago etc., ubi tria consideranda sunt: primo quomodo vir ponatur ab apostolo imago dei tantum et non mulier, secundo qualiter vir fit imago dei, tertio quid faciat ad propositum hoc quod hic dicit apostolus.

Circa primum sic obiicitur contra verbum apostoli: imago dei attenditur in homine secundum mentem, Eph. Iiii: renovari spiritu mentis vestrae etc., et Col. III: induite novum hominem etc.; ergo imago dei in homine accipitur secundum spiritum; cum ergo non sit distinctio inter hominem et mulierem secundum spiritum, videtur quod non tantum vir sit imago et gloria dei, sed etiam mulier.

Respondeo. Dicendum quod hoc exprimitur tripliciter in Glossa. Primo quidem quantum ad dignitatem principii: cum enim imago sit expressa similitudo eius cuius est imago, vir in hoc dicitur imago dei quod sicut deus est principium omnium rerum, ita vir est principium totius humani generis, Act. XLIII (xvii 26): produxit ex uno etc.. Secundo quantum ad christum: sicut enim ex latere christi in cruce dormientis profluxit sanguis et aqua per quae instituta sunt sacramenta per quae salvatur ecclesia, ita ex latere viri soporati et dormientis extracta est costa de qua formata est mulier. Tertio quantum ad interiorem imaginem, secundum quam etiam in viro praepollet imago dei: nam viri sapientiores et fortiores sunt mulieribus, Prov. Ult.: mulierem fortem quis etc., Eccl. VII: virum de mille unum reperi etc.. Et secundum hoc solvitur obiectio, quia licet vir non differat secundum spiritum a muliere, tamen plus viget in eo ratio, potentia et ratio cognoscendi, secundum quam accipitur ratio imaginis. Et secundum hoc exponitur quod dicit hic: quoniam imago est etc..

Et dicit hic duo: imago et gloria. Homo enim ordinatur ad deum sicut ad causam efficientem, et quantum ad hoc dicit imago. Sicut enim dicit Augustinus, imago importat similitudinem; unum tamen non potest dici imago alterius nisi unum sit ab alio, sicut unum omnium non dicitur imago alterius licet sint similia.

Unde cum vir sit a deo immediate, ideo specialiter dicitur imago dei. Sed notandum quod duplex est imago: perfecta quae consistit in identitate naturae, et secundum hunc modum solus filius dicitur imago dei, imperfecta quae consistit in diversitate naturae, sicut imago regis est in denario, et hoc modo homo dicitur imago dei, non autem filius. Et inde est quod homo quandoque dicitur imago, quandoque ad imaginem dei, Gen. I: faciamus hominem ad imaginem; sed filius dicitur imago et non ad imaginem dei. Ratio huius est quia haec praepositio ad notat distantiam; filius autem est imago patris nulla ex parte dissimilis, et ideo non dicitur ad imaginem. Homo vero licet deum imitetur in natura intellectuali, tamen multum distat a perfecta imagine, sicut dictum est. Secundum ergo quod imitatur dicitur imago licet imperfecte, et sic accipit hic apostolus, secundum vero quod distat dicitur ad imaginem.

Ordinatur etiam homo ad deum sicut ad causam finalem, non quidem quod hoc cedat in utilitate dei, quia bonorum nostrorum non indiget, sed in gloriam dei, Is. XLII: omnem qui invocat nomen meum in gloriam meam etc., et ideo dicit: gloria dei. Et pari ratione mulier est gloria viri. Et nota quod non dicit quod mulier sit imago viri: nam in hoc est mulier gloria viri in quantum ordinatur quod subserviat viro: in hoc enim est gloria hominis quod habeat multos subditos, Prov. Xiiii: in multitudinem populi; non tamen dicitur imago: vir enim dicitur imago dei quia similis est ei, et etiam hoc ipsum quod sit sibi similis habet a deo; mulier autem, licet sit similis viro, non tamen hoc habet a viro sed a deo quod similem viro eam formavit.

Quomodo autem hoc sit ad propositum? sic patet: gloria enim dei non est occultanda, sed manifestanda ab hiis qui deo serviunt et facti sunt ad gloriam dei, Matth. V: videant opera vestra bona etc.. Gloria autem viri occultanda est. Et ideo vir qui est ad gloriam dei non debet velare caput (Io. VII: dilexerunt magis gloriam etc.), idest gloria dei non debet abscondi quae videtur in viro; mulier vero quae est gloria viri debet velare caput.

+++

Consequenter cum dicit: non enim est vir etc., probat quaedam quae supposuit, scilicet quod mulier est gloria viri, et hoc dupliciter: primo quia mulier est ex viro, et hoc est quod dicit: non est enim vir, idest non sumpsit principium ex muliere, sed mulier, idest principium mulieris ex viro, I thim. II: adeo primus etc., et est primus tempore et dignitate; secundo quia mulier est facta propter virum, Eccli. XVII: creavit ex ipso adiutorium.

+++

Et ideo dicit: etenim non creatus, et huius ratio est quia imperfecta semper sumunt originem a perfectis et ordinantur ad perfecta.

+++

Ideo debet etc.. Hic infert principalem conclusionem, dicens quod propter haec quae dicta sunt, mulier debet velamen etc.: nam velamen obumbrans subiectionem significat potestatem.

Propter Angelos. Hic ponitur tertia (ratio) quae sumitur ex comparatione ad Angelos, et hoc exponitur dupliciter. Propter Angelos, idest propter sacerdotes: nam sacerdotes dicuntur aliquando Angeli, Mal. II: labia sacerdotum etc., Angelus enim domini; et hoc fit propter duo: primo propter eorum reverentiam: sacerdotes enim sunt loco dei; unde sicut coram deo homo debet profiteri conditionem suam, ita coram sacerdotibus, Eccl. VII: sacerdotes etc., Is. Lxi: vos autem sacerdotes etc.. Unde quia conditio mulieris est ut sit subdita, debet velare caput suum propter Angelos. Secundo, propter eorum cautelam, ne incitentur ad peccatu ex aspectu mulieris, Eccl. IX: virginem ne intuearis etc..

Sed quare propter Angelos solum? numquid non aliis malum est videre mulierem? respondeo: quia sacerdotes sunt magis assidui in ecclesia, et quia mulieres familiari sunt cum sacerdotibus cum eis confitentur, et quia de eis esset magis periculum si caderent.

Augustinus autem aliter exponit dicens quod vir et mulier accipiuntur hic pro quodam interiori coniugio. In anima enim nostra est quoddam spirituale coniugium, ita ut vir assignetur aliquando ab Augustino pro ipsa ratione, et sensualitas pro muliere. In libro vero de trinitate, ponit sensualitatem loco serpentis, loco viri rationem superiorem, inferiorem vero loco mulieris. Et sicut mulier regitur per virum, ita sensualitas per rationem, exo. XXIII: facit omnia secundum etc., et ideo dicit quod vir non debet velare caput quia superior ratio non debet cohiberi, sed libere debet se immittere in deum, et quanto plus se immittit tanto melius. Sed mulier debet velari quia nisi ratio inferior frenetur freno rationis et imperio in usu temporalium, de facili labimur in peccatum. Sed hoc secundum hanc expositionem facit hoc ad propositum, quia illa quae interius sunt debent ostendi per aliqua exter unde et secundum hoc in anima sunt quae dicuntur, quia vir est imago dei, idest ipsa ratio superior, et non mulier, idest sensualitas; et quod mulier est ad gloriam viri, idest sensualitas ad servitium rationis; et quod vir, idest ratio non est ex muliere, idest ex sensualitate, scilicet quod sensualitate regatur (ration ratio, sed mulier, idest sensualitas, est ex viro, idest ex ratione.

Et huius ratio est quia vir, idest ratio, non est creatus ut serviat mulieri, idest sensualitati. Et ideo mulier debet velare caput suum ad significandum exterius quod sit interius, scilicet quod sensualitas debet subiici rationi. Et hoc propter Angelos, ex quo etiam sumitur tertia ratio secundum hanc expositionem. Et sic per Angelos non intelligimus ipsos sacerdotes sed ipsos veros Angelos: cum enim Angeli debeant haberi in reverentia; et hoc maxime exhibetur quando quilibet servat statum suae conditionis, non est dubitatio quod in loco orationis ubi sunt sancti Angeli, mulier debet velare caput in ostensionem suae conditionis: ipsi enim Angeli assunt nobis cum oramus, Ps.: prevenerunt principes etc., Ps.: in conspectu Angelorum etc..

+++

Verumtamen neque vir etc.. Supra apostolus ostendit quod vir non debet velare faciem suam, inducens ad hoc pro ratione quod vir est imago (dei), non autem mulier.

Ne igitur mulieres desperarent de gratia christi, et ne crederent se propter hoc habe contemptum a viris, ideo hic apostolus intendit hoc excludere, et circa hoc duo facit primo docet veritatem dicti, secundo rationem assignat, ibi (xi 12): nam sicut mulier etc.. Dicit ergo primo: dixi quia vir est imago et gloria dei, mulier autem non sed viri; verumtamen mulieres non debent desperare de gratia christi, quia neque vir sine muliere, nec e converso mulier sine viro in domino, idest in gratia christi, Gal. I: quicumque in christo baptizati estis etc., in christo enim iesu etc..

Et huius ratio est quia in gratia christi quae est in baptismo, non habet plus vir quam mulier propter conditionem sexus.

Vel aliter secundum Glossam, ut referatur ad primam conditionem, ut sit sensus: dixi quod vir non est ex muliere sed mulier ex viro, et hoc est in prima conditione et hominis et mulieris; verumtamen post modum, neque vir est sine muliere a qua nascatur, neque mulier sine viro qui sit principium generationis suae, et hoc in domino, scilicet secundum operationem dei hoc ordinantis.

Et nota hic quadruplicem generationem: prima fuit viri sine muliere, in qua materia fuit terra, artifex fuit deus solus, Gen. II: formavit deus hominem etc.; secunda fuit mulieris de viro solo, et in hac materia fuit costa, artifex vero deus, Gen. II: tulit deus unam de costis; tertia vero ex viro et muliere, et in hac materia fuit comixtio sanguinum et operatrix natura, Io. I: qui non ex sanguinibus etc.; quarta, de muliere sine viro, et haec christi, in qua materia fuit corpus virginis, auctor spiritus sanctus, Matth. I: quod in ea natum est de spiritu sancto est; et ista est quarta generatio de qua dicitur Gen. XV: generatione quarta revertet huc etc..

+++

Consequenter, cum dicit: nam sicut mulier, assignat rationem eius quod dixit, et hoc dupliciter potest exponi secundum duplicem expositionem superioris dicti, quia si exponatur quantum ad primam expositionem, sic refertur ad generationem spirit quae est per gratiam, et est sensus: sicut mulier per virum sanctificata est, ita et vir per mulierem, supra VII 14: sanctificatur vir infidelis per mulierem fidelem. Si vero exponatur quantum ad secundam, sic refertur ad generationem carnalem et est sensus: nam sicut mulier est (a) viro in creatione, ita ex consequenti et in (processe) processu generationis vir est per mulierem, ex qua scilicet nascitur; et haec omnia a deo, quia principium utriusque, scilicet mulieris et viri, est a deo, vel sanctificatio utriusque similiter ex deo est, ro. XI: ex ipso, in ipso et per ipsum etc..

+++

Vos ipsi iudicate etc.. Hic apostolus quod in una positarum rationum implicite et obscure dixerat manifestat, hoc scilicet quod dixit: unum est ac si decalvetur, et circa hoc duo facit: primo enim auditoris iudicium invocat, secundo interrogat, ibi: decet mulierem, tertio argumentatur, ibi (xi 14): nec ipsa natura etc..

Committit autem auditoris iudicio ut ostendat securitatem et idoneitatem sententiae: consuetum est enim quando quis confidit de veritate quod committit sententiam suam auditoribus, secundum illud iob: quod iustum est iudicate, et non invenietis etc..

Et ideo dicit apostolus: vos ipsi iudicate, quasi dicat: ita est idoneum quod dico quod illud iudicio vestro committo; et dicit: vos ipsi, quia quilibet bonus auditor debet aliquo modo scire quae audit, aliter non posset diiudicare, et ideo omnis commu debet incipere ab hiis quae sunt magis nota, iob: nonne auris verba diiudicat etc.. Interrogat vero ut magis eos excitet: decetne mulierem non velatam orare deum?, et dicit specialiter orare deum, quia maxima reverentia exhibenda est in oratione et honestas, Ecc. 4: custodi pedem tuum, Ecc. 18: ante orationem praepara etc..

+++

Argumentatur autem ut fortius convincat: nec ipsa natura etc., in quo duo facit: primo ponit illud unde sumit argumentum, quia a naturali inclinatio humana, et hoc est quod dicit: nec ipsa natura, scilicet humana, docet, scilicet quod mulieres sint velatae, et natura est quasi quaedam lex, Rom. II: cum enim gentes quae legem non habent etc.. Secundo argumentatur et primo quantum ad virum et ideo dicit: quia vir si comam nutriat etc.; et ratio potest esse talis: illud quod est alicui naturaliter vituperabile non est faciendum, sed si vir nutriat comam ignom est illi; coma autem significat velamen capitis; ergo vir non debet velare caput. Glossa enim exponit hoc de lege: dicit quod est ignominia secundum legem quod quis nutriat comam, sed non habetur expressum quod in lege quod praecipiatur alicui tonderi caput nisi de Nazarenis quorum coma debebat offerri domino.

Sed nec est etiam secundum sententiam apostoli, quod (quia) hic non arguitur ex lege, sed a natura. Praeterea videmus quod multi nutriunt comam, etiam de Nazareni sicut Samson, et ideo dicendum est quod hic loquitur apostolus secundum quod natura inclinat, quae etiam videtur habere quamdam vim legis; et sic si nutriat comam vir, ignominia est ei, idest vituperabile secundum opinionem hominum, licet aliqui propter humilitatem vel propter mysterium nutriunt comam.

Secundo arguitur quantum ad mulierem, et primo arguitur, secundo assignat causam, ibi: capilli etc.. Ratio sua talis est: illud quod naturaliter est laudabile et gloriosum alicui, debet ab eo fieri; sed mulieri est laudabile et gloria nutrire comam: haec autem significat velamen capitis; ergo mulier naturaliter debet velare caput.

+++

Huius autem rationis ponit medium tantum cum dicit: mulier si comam nutriat, gloria est illi; et est ei gloria et quantum ad deum et quantum ad seipsam, quia est signum verecundiae et subiectionis, Ecc. Xxiiii: gratia super gratiam mulier sancta et pudorata. Et subiungit causam: quoniam capilli etc..

Contra: (non) nonne et viri habent capillos? respondeo. Dicendum est quod loquitur hic secundum communem consuetudinem, quia mulieres comam nutriunt, licet non in quibusdam terris, sed cum etiam in illis terris maiorem habent quam viri. Ista autem sic communis consuetudo apud mulieres non esset nisi natura inclinar et ideo pro velamine data sunt ei, scilicet mulieri, quia natura inclinat ad hoc.

+++

Si quis autem videtur contentiosus etc.. Hic probat per consuetudinem quod probavit per rationes, et ratio huius est quia illae rationes possent alicui videri non multum efficaces cum sint mysticae et figuratae. Unde ne aliquis contentiose resisteret, intendit alia via convincere eum. Et circa hoc duo facit: primo convincit eum per communem consuetudinem ecclesiae, secundo per auctoritatem praecepti sui, ibi (xi 17): hoc autem praecipio. Dicit ergo: habetis, o Corinthii, per rationes quod mulier debet velare caput, sed si quis videtur contentiosus esse, idest clamosus impugnator: nam contentio est impugnatio veritatis cum confidentia clamoris et ideo fugienda est, Prov. 20: honor est homini qui separat; II thim. II: servum dei non oportet etc.; si quis, dico, resistat rationibus contentiose, non poterit resistere consuetudini, quia nos, scilicet apostoli et Iudaei (quia ex Iudaeis sumus), talem consuetudinem, idest quod mulieres non velentur, non habemus, neque etiam ecclesia dei, quia neque secundum legem Moysi et secundum christum est ut vir velet caput et non mulier. Et sciendum ex hoc quod, sicut dicit Augustinus, mos populi dei pro auctoritate habetur, et propter hoc quilibet debet in his quae non sunt per se mala neque prohibita conformare se moribus gentis. Et ideo Ambrosius dixit Augustino: serva consuetudines ecclesiarum ad quas ibis, in his tamen quae non sunt contra deum.

+++

Sed quia malum est quod aliquis sit singularis in factis suis, ideo quando nolunt acquiescere rationibus, non sequi consuetudines, sunt huiusmodi reprimendi auctoritate praecepti superioris, et hoc facit apostolus cum dicit: hoc autem praecipio, quasi dicat: ut inducat ratio et consuetudo ecclesiae dei, et nostra sit quod viri non velent caput sed mulieres; nihilominus tamen ego sic praecipio observari. Et utitur hic auctoritate praecepti, ut penitus obtemperent: nam praecepto maioris obediendum est, Hebr. II: obedite praepositis etc..

Non laudans quod non in melius etc.. Superius apostolus reprehendit in Corinthiis inordinatum habitum, hic vero reprehendit in eis alia duo, scilicet dissensiones et inordinatum esum. Et circa hoc duo facit: primo enim redarguit eos de illis duobus in generali, secundo vero explicat hoc in speciali, ibi (xi 18): primum quidem conven etc.. Dicit ergo primo: haec, quae de velamine capitis dicta sunt, praecipio, non laudans vos sed improbans quod non in melius se in deterius convenitis, scilicet ad ecclesiam, idest non convenitis ut meliores sed ut deteriores efficiamini Ps.: convenerunt adversus dominum. Et huius ratio erat quia ad duo inordinata conveni scilicet ad dissensiones et quia pransi et refecti.

+++

Consequenter quod dicit in generali exponit in speciali, et hoc est quod dicit: primum quidem etc., et circa hoc duo facit: primo ponit accusationem factam sibi de huiusmodi inordinationes, secundo asserit se fidem adhibuisse accusationi sibi factae, ibi: et ex parte credo. Accusatio erat quod cum venerant in ecclesia, erant inter eos dissensiones, et ideo dicit: primum, scilicet quod in deterius et non in melius convenitis, est quia convenientibus vobis in ecclesiam audio scissuras etc., et hoc est valde detestabile quod conveniant corpore, et mente dissentiant, cum conventio corporum non fiat nisi propter unitatem mentium. Contra quod dicitur Eccli. 25: in tribus beneplacitum est etc., concordia fratrum etc.; supra I: non sint in vobis schismata. Et nota secundum Glossam quod ideo dicit primum ut ostendat quod dissensio est primum malum ex quo omnia alia oriuntur.

Sed contra: Ecc. X: initium omnis peccati superbia. Respondeo. Dicendum quod in diversis et secundum diversos respectus possunt esse diversa principia malorum; et inde est quod alicubi dicitur: radix omnium malorum cupiditas I Tim. V (vi 10), alicubi: infandorum idolorum cultura etc. Sap. Xiiii 27, et etiam de superbia: Ecc. X. Et huius ratio est quia de uno peccato possunt alia omnia oriri. Sicut in eo quod propter divitias superbit, ex cupiditate et avaritia oritur superbia; in eo quod ut superbiat quaerit divitias, ex superbia nascitur avaritia; et hoc modo est etiam hic, quia ex contentione multa mala oriuntur, Iac. Iiii: ubi zelus et contentio etc..

+++

Ex parte credo. Hic ponitur fides adhibita accusationi, quia ex parte credo, idest de aliquibus credo quod dissident, et causam huius assignat: nam oportet haereses esse, idest utile est. Et circa hoc quaerenda sunt duo, scilicet quod sit haeresis et quomodo oporteat haereses esse.

Quantum ad primum, sciendum est quod haeresis divisionem sonat et sectam; divisio autem opponitur unitati; prima vero unio inter fideles est unio fidei; illi igitur sunt simpliciter divisi qui non conveniunt in sententia ecclesiae; et ideo illi proprie dicuntur haeretici qui dissident a communione ecclesiae quantum ad sententiam fidei. Sed attendendum quod ad sententiam fidei quaedam pertinent directe, quaedam indirecte; directe quidem sunt articuli fidei, indirecte vero seu per accidens quibus positis sequeretur contrarium sacrae Scripturae: sicut si aliquis diceret quod Isaac non est filius Abrahae, non directe diceret contra fidem sed per accidens, in quantum esset contra sacram Scripturam quae dicit hoc. Quicumque ergo in istis duobus discordaret a veritate fidei, habet quidem materiam haeresis, sed nondum est haereticus dicendus nisi pertinaciter suam errorem defenderet, et tunc est iudicandus haereticus, sed tamen ab illo qui habet iudicare et definire de fide, scilicet a summo pontifice. Hoc autem quod homo sit singularis in sensu suo provenit ex superbia, et ideo apostolus dicit, Rom. XII: nolite esse prudentes, Ecc. X: ne innitaris sensu tuo etc.. Et ideo in Glossa definitur sic haeresis: haereticus est qui alicuius temporalis commodi et maxime gloriae principatusque sui gratia, falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur, quia sive ipse adinveniat, sive alios sequitur in his quae sunt contra fidem, si pertinaciter persistat haereticus est.

Quantum ad secundum vero, sciendum est quod illud dicitur opportunum ex quo utilitas aliqua provenit vel per se vel per accidens; per se quidem quando de eo quod bona intentione fit aliquid bonum provenit, per accidens vero quando de eo quod mala intentione fit ab agente provenit aliquod bonum in patiente, sicut ex persecutione tyrannorum secutum est bonum patientiae in martyribus. Bona ergo oportet fieri, idest utile est quod fiant ut accipiatur opportunum per se; sed quia deus, ut dicit Augustinus, est adeo bonus ut non sineret fieri aliquod malum nisi ex illo eliceret aliquod bonum, ideo per accidens potest dici opportunum esse quod mala fiant; non quin per se sint mala et peccent qui operantur malum, sed in quantum sequitur aliqua utilitas in aliis qui hoc vel patienter sustinent vel ex hoc in dei amore firmantur. Et hoc modo dicit apostolus quia oportet, idest utile est, haereses esse, non quod ex intentione haereticorum sed dei, et hoc quantum ad utilitatem duplicem. Una est quia sancti doctores ex hoc sunt magis exercitati ad veritatem fidei elucidandam, et eorum ingenia magis subtiliata, prov.

XXVI: ferrum ferro acuitur; et ideo post haereses sancti inveniuntur cautius locuti de his quae pertinent ad fidem, sicut Augustinus post pelagianos de gratia, et leo Papa post Nestorium et eutychen de incarnatione. Alia utilitas, quia ex hoc fuit manifestata constantia fidei in his qui perstiterunt contra haereses, et hanc rationem assignat apostolus cum subdit: ut qui probati sunt, scilicet a deo, in vobis, idest inter vos, manifesti fiant, idest manifestentur etiam hominibus, Sap. III: sicut aurum in fornace, I Pet. II: in vobis erunt etc..

+++

Convenientibus vobis. Hic reprehendit eos apostolus de tertio vitio, scilicet de inordinato esu in sacramento eucharistiae. Ad intellectum autem huius litterae, intelligendum est quod hoc habet duas expositiones. Una est quod quando debebat celebrari Missa, isti Corinthii conveniebant ad ecclesiam et antequam diceretur Missa comedebant et tunc dicebant Missam, qua dicta sumebant corpus christi. Alia expositio est quod isti quando conveniebant, portabant oblationes, scilicet panes, in magna quantitate et offerebant eos ad sacrificandum, et post erant sacrificati, tunc quilibet accipiebat illud quod obtulerat de altari, et non dividebantur inter omnes sed quilibet vel portabat domi vel seorsum cum suis cenabat in ecclesia, et inde erat inter eos scissura.

Et propter hoc apostolus de his hic reprehendit eos dicens: convenientibus etiam vobis etc.. Et circa hoc duo facit: primo exaggerat culpam in generali, secundo exponit in particulari, ibi (xi 21): unusquisque etc..

Potest autem hoc quod dicit convenientibus in unum etc., exponi dupliciter: vel referendo hoc ad praemissa et sic exponit Glossa, vel ad sequentia; et quocumque modo hoc exponatur, ex secundo vitio, scilicet ex scissura, oritur istud tertium. Si autem referatur ad praecedentia, sic exponitur dupliciter. Primo sic: ergo quia in vobis sunt scissurae, convenientibus vobis in unum, iam, idest ex hoc solo, non estis digni manducare dominicam coenam, quia ad hoc exigitur maxima unitas mentium; secundo vero sic: iam, idest in praesenti, hoc damnum habetis quod non est, idest non licet vobis, manducare dominicam coenam, et in futura peius erit vobis.

Sed melius est quod referatur ad sequentia, et hoc modo potest etiam dupliciter exponi. Uno modo sic: quia pransi estis antequam sumatis corpus christi, iam non est dominicam coenam manducare, idest non restat locus coenae dominicae: nam facta coena, non est iterum coenandum. Causa autem quare isti Corinthii post coenam sumebant corpus christi potest videri haec: christus consecravit panes iam facta coena cum discipulis; sed hoc fecit christus ex speciali causa, et hoc propter tres rationes. Prima ratio est ut ostendat hoc sacramentum figuratum fuisse per agnum paschalem, et ideo post comestionem agni paschalis consecravit panem: primo enim est figura et postea veritas. Secunda ratio est quia hoc sacramentum est memoriale passionis, et ideo ante passionem immediate hoc sacramentum instituit, et inde est quod statim dixit: surgite eamus hinc. Tertia ratio est quia christus voluit hoc sacramentum imprimi in cordibus discipulorum, et ideo ultimo instituit: ea enim quae ultimo fiunt magis imprimuntur. Apostoli vero post passionem christi instituerunt quod sacramentum illud a ieiunis conficeretu et hoc propter reverentiam sacramenti. Et inde est quod post potum aquae vel vini, vel cibum, nullus debet sumere corpus christi. Sed si aliquis non dormiret de nocte, vel coenaret post mediam noctem, vel etiam esset indigestus, numquid potest de mane sumere corpus christi? respondeo. Dicendum quod somnus vel indigestio non faciunt quantum ad substantiam sacramenti, sed quantum ad quandam congruentiam; sed quia statutum est ut ieiuno stomacho accipiatur, et dies apud Romanos incipiat a media nocte, ideo nullus si coenat post mediam noctem vel aliquid sumat post, nec debet recipere eodem die corpus christi.

Alio modo exponitur iam non est dominicam coenam manducare: dominica enim coena est coena communis, coena autem uniuscuiusque est coena specialis; quia igitur isti ea quae offerebant accipiebant et comedebant, vel seorsum in ecclesia cum suis, vel portabant domi, ideo dicit: iam non est dominicam coenam manducare, idest iam coena illa non est dominica, idest communis, sed specialis.

+++

Unusquisque enim etc.. Hic exponit vitia in particulari, et circa hoc tria facit: primo exponit factum, secundo infert inconveniens quod ex hoc sequitur, et tertio improbat; secundum ibi: et alius quidem esurit, tertium ibi (xi 22): numquid non habetis.

Potest autem hoc quod dicit unusquisque etc., exponi dupliciter secundum duas expositiones superioris dicti. Secundum primam, sic: dixi quod iam non relinquitur opportunitas comedendi dominicam coenam, enim, idest quia, unusquisque praesumit coenam suam ad manducandum, idest ante coenavit, Osee IV: separatum est convivium etc., Eccli. XI: haec est pars mercedis etc.. Sed secundum secundam expositionem, exponitur hoc sic: iam non est dominicam, idest communem, coenam manducare, quia unusquisque praesumit suam coenam ad manducandum, idest unusquisque manducat illam coenam seorsum cum suis non dividendo inter alios, ac si esset sua et non domini.

Et alius quidem esurit. Hic subdit inconveniens quod sequitur, quia alius quidem esurit etc., cuius ratio est quia illi qui divites erant portabant multa, pauperes vero vel nihil vel parum; unde quia divites non dividebant dum ipsi medebantur, et pauperes esuriebant, iob XXXI: si comedi buccellam solus etc., Is. XLIX: frange esurienti etc..

Sed ex hoc surgit questio, utrum scilicet de corpore et sanguine christi consecratis posset aliquis nutriri vel inebriari. Quidam dicunt quod ex sanguine christi posset aliquis inebriari eodem modo quod multi inebriantur ex odore vini.

In sacramento enim, licet non maneat substantia panis et vini sed transsubstantietur in corpore et sanguine christi, remanent tamen accidentia. Sed tamen dicunt quod ex hoc nullus posset nutriri quia accidentia non nutriunt. Sed hoc est falsum: nutrimentum enim fit (per) conversionem cibi in carnem et sanguinem; constat autem quod species illae quae remanent in sacramento si comburantur, convertuntur in cineres vel etiam putrescunt, et eodem modo si comedantur possint converti in carnem et sanguinem hominis, et ideo dicendum est quod nutriunt. Qualiter autem hoc fiat, duplex opinio est. Quidam enim dicunt quod redibat substantia panis et vini et nutriebat, et haec fuit opinio innocentii; sed haec videtur impossibilis, quia si redit substantia panis et vini, aut hoc erit manentibus accidentibus, aut non manenti si primo modo, hoc non potest esse quia quamdiu manent illa accidentia tamdiu est ibi corpus christi, et sic essent simul substantia panis et corpus (christi), quod est erroneum; sed secundo modo hoc etiam non potest esse, quia substantia panis non potest esse sine speciebus. Et ideo aliter dicendum quod cuicumque conceditur aliquod principale, conceduntur etiam et accessoria ad illud; cum ergo illa accidenti habeant ex virtute dei quod subsistant, conceditur etiam eis ex virtute dei quidquid substantia panis efficere solet, scilicet nutrire et alia huiusmodi. Et ideo et de pane et de vino consecrato, si sumantur in magna quantitate, posset homo nutrir et vivere diu.

+++

Numquid non habetis etc.. Hic improbat factum quod ex posito inconvenienti sequitur, et improbat dupliciter: primo per rationes, secundo per auctoritatem, ibi: quid dicam etc.. Rationes autem quibus improbat ponit tres. Prima sumitur ex congruitate et est talis: in illis locis non debet fieri nisi id ad quod deputata sunt loca illa; sed ad convivia deputatae sunt domus communes omnium, quia quilibet facit convivium in domo sua, non autem (in) ecclesia; ergo in domo propria quilibet debet convivia facere, non in ecclesia. Et hoc est quod dicit: numquid domos etc., quasi dicat: numquid non habetis domos vestras in quibus manducetis et bibatis? non haec finiatis in ecclesia, II Mach. VI 4: templum dei luxuria et comessationibus. Secunda ratio sumitur ex dignitate loci et est talis: quae inordinate fiunt in aliquo loco videntur locum illum contemnere; sed facere convivia in ecclesia est inordinatum; cum ergo ecclesia non sit contemnenda, non debent convivia in ea fieri, et hoc est quod dicit: aut ecclesiam dei contemnitis? et nota quod ecclesia dei dicitur dupliciter: uno modo ipsa congregatio fidelium, et ista non est contemnenda, alio modo ipsa domus in qua conveniunt fideles ad orationem, nec ista est contemnenda, Ier. VII: numquid spelunca latronum etc.. Tertia ratio sumitur ex parte pauperum, et hoc est quod dicit: et confunditis eos qui non habent etc., dum scilicet pauperes ex eorum affluentia erubescunt, vel dum nihil dabant eis, Eccli. IV: animam esuriente etc., Prov. (xvii 5): qui despicit pauperem etc..

Consequenter improbat idem per auctoritatem suam, dicens: quid dicam, idest cum hoc facitis; laudo vos etc., et hoc potest dupliciter legi: uno modo interrogativ ut LI hoc ponatur ex parte subiecti sic: laudo vos in hoc? non laudo, quia periculosum est et malum laudare de malo, Is. III 12: popule meus, qui beatum etc.; alio modo remissive, et sic LI hoc ponitur ex parte praedicati, sic: laudo vos, supple in multis aliis, sed in hoc quod inordinate facitis non laudo vos.

+++

Ego enim quod accepi a domino etc.. Hic ostendit dignitatem sacramenti eucharistiae, et circa hoc duo facit: primo enim praemittit auctoritatem doctrinae, secundo ponit ipsam doctrinam quantum ad dignitatem sacramenti: quoniam dominus iesus in qua nocte tradebatur etc., tertio quantum ad usum ibi (xi 26): quotiescumque enim etc.. Sed auctoritas doctrinae sacrae magna est, quia non ex meo sensu hoc quod trado vobis, sed illud tradidi vobis quod accepi a domino, Gal. II: non enim ab homine accepi etc., Hebr. II: quae cum initium accepisset etc..

Tradidi vobis, sicut bonus minister qui dispensat bona domini sui, math. X: gratis accepistis, gratis etc., Is. XXXI: quae audivi a domino etc.. Institutio vero ordinata: quoniam dominus etc., et circa hoc tria ponuntur: auctor institutionis, tempus et modus: in auctore vero, dignitatem, quia ipse christus, et ideo dicit: quoniam dominus noster iesus christus etc., et ideo cum magna reverentia est tractand illud sacramentum, quia ipse dominus, Io. VI: caro quam ego dabo etc.; in tempore, pietatem, quia tempore passionis institutum est; in qua, inquit, nocte tradebatur etc., Io.: erat enim nox, et ideo cum maiori caritate tractandum, Lc. XXXIII: desiderio desideravi hoc Pascha etc., patiar etc.; in modo, perfectionem, quia accepit panem etc., et hic duo facit: primo ponit modum quantum ad sacramentum corporis, secundo modum quantum ad consecrationem sanguinis, ibi (xi 25): similiter et calicem etc.. Circa primum duo facit: primo ostendit quod christus fecerit in consecrationem corporis, secundo quod dixit: et dixit: accipite etc..

Sed fecit tria: accepit panes, gratias egit et fregit.

Sciendum est autem circa hoc quod multa ponuntur in Glossa quae non oportet quod hic ponantur cum non sint multum necessaria. Et ideo aliis omissis, primo inquiremus rationem institutionis huius sacramenti. Circa quod sciendum est quod, sicut dionysius dicit, spiritualia traduntur nobis sub similitudine corporalium, et ideo remedia spiritualis vitae secundum similitudinem corporalium distinguuntur.

Invenimus autem in vita corporali triplicem profectum: primo quidem generationem seu nativitatem qua res vivens accepit esse, secundo vero augmentum quo ad robur et debitam quantitatem perducitur, tertio nutrimentum quo conservatur in esse; et haec tria per se (sunt) necessaria quia sine his vita corporalis perfici non potest, sed sanatio necessaria est per accidens. Sic ergo in vita spirituali: primum est spiritualis generatio quae fit per baptismum, secundum, spirituale augmentum perducens ad robur perfectum quod fit per sacramentum confirmationis, tertium est spirituale nutrimentum quod fit per eucharistiae sacramentum. In generati autem corporali, generans non unitur generato secundum substantiam sed secundum virtutem, nutrimentum autem unitur nutrito secundum substantiam. Unde et in baptismo quod est spiritualis regeneratio non continetur ipse christus sed virtus eius, in eucharistia autem quae est spirituale nutrimentum continetur ipse christus. Proponitur tamen sub alia specie propter tria: primo quidem ad vitandum horrorem: horridum enim esset carnes humanas (mendicare) manducare, secundo ad vitandam irrisionem fidelium, tertio propter meritum fidei ut ei humana ratio experimentum non praebeat. Sub duplici etiam specie proponitur propter tria: primo quidem quia spiritualis refectio tradi debet sub similitudine corporalis refectionis quae consistit in cibo et potu, secundo quia hoc sacramentum repraesentat est dominicae passionis per quam sanguis christi effusus separatus fuit a corpore, tertio propter effectum sacramenti: valet enim ad salutem corporis, quod significatur per corpus christi sub specie panis propositum, et ad salutem animae, quod significatur per sanguinem christi sub specie vini (propositi) propositu nam anima in sanguine esse perhibetur Gen. IX. Ideo autem sub specie panis et vini, primo quidem quia hoc competit corporali refectioni quae communius fit per panem et vinum; unde non assumitur aliquis alius panis nisi triticeus, nec aliquis potus nisi vinum de vite, quia haec sunt principalia, alia vero per defectum horum sunt adinventa; secundo quia haec consonant virtuti corporis et sanguinis christi in quantum panis confirmat et vinum laetificat cor hominis; tertio quia per hoc repraesentatur unitas corporis mystici: sicut enim ex multis granis conficitur unus panis, et ex multis racemis effluit unum vinum, ita ex multis fidelibus constituitur una ecclesia quae est mysticum corpus christi.

Dicit ergo: accepit, ut significaret quod virtus qua hoc sacramentum instituebat erat ei a patre, secundum illud math. XI: omnia tradita sunt a patre meo.

+++

Et quia ab alio accepit, sequitur: gratias agens, secundum illud I Thess. V: in omnibus gratias agite; quid enim habes quod non accepisti, I Cor. IV. Sequitur: fregit, ubi quaeritur utrum fregerit panem consecratum vel non consecratum: si (vero) non con hoc videtur esse contra ritum ecclesiae quae panem consecratum frangit; si autem consecratum, hoc non videtur quia postea verba consecrationis videtur protuliss nam consequenter subditur: et dixit: accipite etc.. Dicendum est autem quod panem consecratum fregit. Sed quidam dixerunt quod prius consecravit per alia verba, vel quod eadem verba prius protulit occulte ad consecrandum, postmodum vero in manifesto ad docendum. Sed melius est ut dicatur quod hoc quod sequitur: et dixit, non est accipiendum per consequentiam facti sed per comitantiam, quia simul dum acciperet et gratias ageret, verba consecrationis protulit et postea fregit.

Consequenter cum dicit: accipite et manducate etc., ponit verba quae christus dixit, in quibus primo iniungit usum sacramenti, secundo manifestat veritatem sacramenti cum dicit: hoc est corpus meum, tertio exponit mysterium cum subdit: quod pro vobis tradetur.

Dicit ergo: accipite, quasi non ex vobis sed ex me habentes hoc beneficium, Sap. XVI: Angelorum esca nutrivisti populum tuum; et ad quem usum accipiant subdit: et manducate, Io. VI: nisi manducaveritis carnem etc.. Sequitur de veritate huius sacramenti cum dicit: hoc est corpus meum, ubi duo sunt consideranda: primo qualiter sit ibi corpus christi, secundo quomodo haec locutio sit vera.

Circa primum, reiecta opinione haeretica quae posuit corpus christi non esse ibi secundum veritatem substantiae sed solum secundum significationem figurae, tres fuerunt olim opiniones. Prima fuit dicentium quod simul cum substantia panis, est ibi substantia corporis christi, sed secundum hoc non esset hoc verum: hoc est corpus meum, quia haec dictio hoc demonstrat contentum sub accidentibus sensibilibus, quod esset substantia panis si ibi remaneret et ibi non est corpus christi, et secundum hoc verius diceretur: hic est corpus meum. Alii vero dixerunt quod substantia panis ibi non remanet nec tamen convertitur in corpus christi, sed vel adnihilatur vel resolvitur in praeiacentem materiam. Sed hoc etiam stare non potest, quia corpus christi ante consecrationem non erat in hoc altari, est autem ibi post consecrationem; nullum autem corpus est ubi prius non fuit nisi vel per motum localem sicut cum ignis accensus introducitur in domum, vel per conversionem alterius in ipsum, sicut cum ignis de novo in domo accenditur; non potest autem dici quod corpus christi per motum suum localem incipiat esse in hoc altari, cum in caelo quietum remaneat; et iterum motus localis non potest ad plura loca simul terminari.

Relinquitur ergo quod secundum tertiam opinionem, panis in corpus christi convertatur. Sed sciendum quod alius modus est huius conversionis a conversionibus naturalibus. Natura enim, quia non agit (nisi) ex praesuppositione materiae, non potest convertere unum in aliud nisi secundum formam tam substantialem quam accidentalem; sed cum individuationis principium sit materia, non potest natura facere quod hoc individuum convertatur in illud individuum, quia eius potentia non se extendit ad materiam. Divina autem virtus se extendit non solum ad formam sed etiam ad materiam, et ideo potest non solum secundum formam convertere hoc in aliud, sed etiam secundum materiam ut totum hoc individuum convertatur in illud individuum; et hoc modo tota substantia huius panis convertitur in totam substantiam corporis christi. Et ideo conversiones naturales dicuntur formales, ista autem conversio dicitur substantialis vel transsubstantiatio. Et accidit contrarium eius quod accidit in conversionibus naturalibus: ibi enim manet subiectum et mutatur formam, hic vero manet forma accidentalis ad occultationem sacramenti et fit conversio in substantiam.

Sed tunc remanet quaestio de fractione quod in pane consecrato frangatur.

Dixerunt autem quidam quod non est ibi fractio vera sed apparens tantum: quod non potest esse quia in sacramento veritatis non debet esse aliqua fictio; unde quidquid ibi sensus deprehendit quasi per se sensibile, ut color et sapor et huiusmodi, vere est ibi; substantia vero est sensibilis per accidens. Alii vero dixerunt quod fractio est ibi, sed non in subiecto. Sed hoc etiam falsum est: omnia enim alia accidentia sensus ibi esse deprehendit in aliquo quanto; unde solae dimensiones sunt ibi sine subiecto; non autem potest dici quod ipsa substantia corporis christi sit fractionis subiectum propter eius impassibilitatem; unde relinquitur quod subiectum fractionis sint ipsae species, et hoc est quod apostolus dixit supra X: panis autem frangimus etc.. Sic cum species panis frangitur, (oportet) quod sub qualibet parte remanet totum corpus christi; quod ideo est quia corpus christi sub hoc sacramento est per vim conversionis panis in ipsum, substantia autem panis conversa est in substantia corporis christi, dimensionibus panis remanentibus; unde dimensiones corporis christi non sunt in sacramento nisi per naturalem concomitantiam quia scilicet sine his substantia corporis christi esse non potest; non ergo comparatur substantia corporis christi ad dimensiones sacramentales mediantibus propriis dimensionibus, sed potius dimensiones mediante substantia, et propter hoc etiam non commensuratur loco sacramenti secundum dimensiones proprias, sed secundum dimensiones panis remanentes. Ubicumque autem substantia comparatur ad aliquod quantum non per dimensiones, oportet quod totum sit in toto et in qualibet parte, sicut patet de anima; unde et substantia corporis christi tota est sub qualibet parte fractionis. Signat autem fractio panis passionem christi et distinctionem partium corporis mystici et divisionem donorum diversorum, secundum diversos fideles, a christo in quo uniuntur.

Circa secundum vero, videtur haec locutio esse falsa: hoc est corpus meum.

Transsubstantiatio enim fit in ultimo instanti pronuntiationis verborum: tunc enim prima locutio habet suam perfectam locutionem; cum ergo dicitur hoc, in principio locutionis, demonstratur substantia panis; ergo sensus est: hic panis est corpus meum, quod patet esse falsum. Et ideo aliqui dixerunt quod verba ista a sacerdote consecrante recitative dicuntur; unde sumuntur materialiter et non significative.

Sed secundum hoc, verba non referrentur ad materiam praesentem, et sic non fieret consecratio per haec verba. Dicit enim Augustinus: accedat verbum ad elementum et fit sacramentum. Et praeterea eadem difficultas sequeretur de prima prolocutione qua christus significative protulit. Quamvis ergo sacerdos recitative proferret, tamen significative sumuntur, quia ipse consecrat in persona christi ex cuius persona recitat; unde utitur verbis christi sicut suis, ad materiam praesentem applicando.

Et ideo alii dixerunt quod LI hoc facit demonstrationem ad intellectum, ut sit sensus: hoc est corpus meum, idest significatum per hoc est corpus meum. Alii vero dixerunt quod demonstratio huius pronominis fertur ad hoc quod est in fine locutionis sed neutrum horum potest esse, quia sacramentalia signa efficiunt quod figurant; quod autem panis sit signum corporis christi vel quod corpus christi sit corpus christi non efficitur per formam huius sacramenti; neutrum ergo potest esse sensus huius locu et ideo aliter dicendum quod verba formarum sacramentalium non solum sunt significativa sed etiam factiva. Sicut autem in factione naturae vel artis est quid commune quod manet in tota transmutatione, ita et in hoc sacramento, sed ibi manet subiectum, hic autem species. Illud ergo commune indeterminate demonstratur per pronomen hoc, ut sit sensus: hoc, idest contentum sub his accidentibus sensibilibus est corpus christi, et hoc facit consecratio; et ideo significative non apponitur aliquod nomen ex parte suppositi quod significet certam substantiam, sed pronomen tantum non significans determinatam formam.

Mysterium autem ostendit cum subdit: quod pro vobis tradetur, scilicet ad passionem, secundum illud Eph. V: tradidit semetipsum pro nobis; quae quidem passio per hoc sacramentum representatur, unde subdit: hoc facite in meam commemorationem, idest in memoriam meae passionis, Ps.: memoriam fecit mirabilium suorum etc..

+++

Similiter et calicem etc.. Hic agit de institutione eucharistiae quantum ad consecrationem sanguinis, et circa hoc duo facit: primo ponit ordinem institutionis, secundo verba consecrationis, ibi: hic calix etc.. Dicit ergo primo: similiter, quia ex aequo ad perfectionem sacramenti pertinet consecratio corporis et sanguinis: neque enim est perfecta refectio si sit cibus sine potu, neque etiam corpus christi sine sanguine consecrari debuit. Et quia corpus christi sine sanguine consecrari non debet quidam antiqui dixerunt quod istae duae formae se exspectant ita scilicet quod (per) verba prolata ad consecrationem corporis non sortiuntur suum effectum quousque verba quae pertinent ad consecrationem sanguinis fuerint terminata. Sed hoc non videtur convenienter dictum quia utraque forma per seipsam efficaciam habet, et tamen in corpore consecrato est sanguis et in sanguine consecrato est corpus. Ad cuius evidentiam sciendum est quod in sacramento altaris continetur aliquid dupliciter: uno modo ex VI sacramenti, alio modo ex naturali concomitantia. Ex VI sacramenti continetur ibi illud in quod transsubstantiatio terminatur, et hoc potest cognosci ex ipsa forma consecrationis; ex naturali autem concomitantia continetur ibi illud in quod transsubstantiatio non terminatur, sed tamen est realiter adiunctum termino transsubstantiationis. Ex hac enim forma qua dicitur: hoc est corpus meum, potest cognosci quod panis convertitur in substantiam corporis, non autem in animam; unde corpus est ibi ex VI sacramenti, anima autem est ibi ex naturali concomitantia quia corpori unitur. Unde si fuisset hoc sacramentum peractum in triduo mortis christi, quando anima erat a corpore separata, realiter fuisset sub sacramento corpus sine anima. Sic igitur sub specie panis est corpus christi ex VI sacramenti, sanguis autem ex naturali concomitantia.

Sciendum autem quod vino addenda est aqua secundum ecclesiae consuetudinem quae initium habuit a prima institutione huius sacramenti: credibile enim est quod christus in illa cena, vinum cum aqua mixtum discipulis dederit secundum consuetudinem terrae illius ubi sunt vina fortia, unde dicitur Prov. IX: bibite vinum quod miscui vobis.

Habet tamen significationem, quia per aquam adiunctam vino significatur populus fidelis participans redemptioni quae est per sanguinem christi: aqua enim populum significat secundum illud Apoc. XVII: aquae multae populi multi. Ex quo etiam patet quod apposit aquae non est de necessitate sacramenti; unde si omitteretur vel ex proposito vel oblivione, peccaret quidem omittens, nihilominus tamen perficeretur sacramentum.

Significatio enim aquae appositae non refertur ad ipsam substantiam corporis et sanguinis christi, sed ad usum fidelium; verum autem sacramentum hoc non consistit in usu materiae consecratae, sicut sacramentum baptismi et confirmationis et extremae unctionis sed ipsa materia consecrata continens corpus et sanguinem christi est sacramentum.

De aqua autem apposita, quidam dixerunt quod manet in aliud non conversa, sed alii verius dicunt quod convertitur in vinum propter vini abundantiam, et vinum convertitur 39 enim sufficit ad significationem; si autem multum apponetur, corrumperet speciem vini et maxime si vinum sit debile.

Sequitur: postquam cenavit, ubi considerandum est quod post cenam agni typici sacrame sanguinis sui instituit, ut significaret illud esse figuram suae passionis secundum illud Col. II: quae sunt umbra futurorum etc..

Sequitur: hic calix novum testamentum etc.. Hic ponuntur verba consecrationis in quibus primo demonstrat dignitatem sacramenti, secundo iniungit usum, ibi: hoc facite etc.. Circa primum considerandum est quod verba quibus ecclesia in consecratione sanguinis utitur differunt ab omnibus illis quae in sacra Scriptura leguntur: dicitur enim Matth. XVI et Mc. XIV: hic est sanguis meus novi testamenti, Luc. Vero XXII habetur sicut hic. Dicunt igitur quidam quod quaecumque verba proferuntur a sacerdote eorum quae in sacra Scriptura continentur perficitur consecratio sanguinis. Sed melius vero dicendum quod in illis verbis tantum consecratio fieri potest quibus ecclesia utitur: haec enim verba ecclesia retinuit ad consecrandum ex privata traditione apostolorum, quod a christo acceperunt; evangelistae vero et etiam Paulus hic non intendunt formam sacramenti tradere sed factum recitare. Tanguntur autem in forma ecclesiae quaedam qu nullo Scripturae loco inveniuntur, sicut hoc quod dicitur: mysterium fidei, et hoc qu additur: aeterni. Quidam vero dicunt quod non omnia verba ista sunt de forma consecra sanguinis, sed solum hoc quod dicitur: hic est calix sanguinis mei. Mihi autem videtur quod totum sit de forma praeter verba quae pertinent ad usum sacramenti, ut q dicitur: accipite et bibite, et item: hoc facite in meam commemorationem; non enim hoc sacramentum consistit in usu sed in materia consecrata, ut dictum est. Ideo vero forma consecrationis corporis nihil additur supra hoc quod dicitur: hoc est corpus me in forma vero consecrationis sanguinis additur aliquid supra hoc quod dicitur: hic es calix sanguinis mei, quia sub specie panis representatur tantum subiectum patiens, sc corpus christi, sub specie vero vini representatur ipsa passio christi per quam sanguis effusus est, et ideo oportuit quod in forma sanguinis exprimerentur effectus passioni ad nos perveniunt per hoc sacramentum. Sunt autem tres effectus passionis christi, qu primus est remissio peccatorum, secundum illud Apoc. I: lavit nos a peccatis etc., et hoc tangitur cum dicitur: quod pro vobis et pro multis effundetur in remissionem pecc secundus est iustificatio fidei, secundum illud ro. III: iustificati gratis per grati ipsius, per redemptionem quae est in christo iesu, quem proposuit deus propitiationem fidem in sanguine ipsius, et hoc tangit (tangitur) cum dicitur: mysterium fidei, quia scilicet passio christi hoc sacramento representata est, quoddam occultum latens in o veteris testamenti, quod quidem occultum fides ecclesiae suscepit credendum. Tertius effectus est adeptio celestis gloriae, secundum illud Hebr. X: habentes itaque fratre fiduciam in introitu sanctorum in sanguine christi, et hoc tangitur cum dicitur: novi et aeterni testamenti; caelestis enim hereditas dicitur novum (aeternum) testamentum, repromissae aeternitatem, novum vero per comparationem ad praecedens in quo promitteb terrena; ponuntur autem converso ordine quia finis prior est in intentione.

His autem praeexpositis, expositio litterae consideranda est. Dicit ergo: hic calix, quod dupliciter sumi potest: uno modo metonimice secundum quod continens ponitur pro ut sit sensus: hic calix, idest contentum in hoc calice; alio modo metaphorice secundum quod calix significat passionem, secundum illud Matth. XX: potestis bibere calicem quem etc.. Sequitur: novum testamentum est in meo sanguine etc., ubi considerandum est quod testamentum potest hic dupliciter sumi. Uno modo pro quolibet pacto, propter testes qui adhibentur. Consuetudo autem fuit apud antiquos quod in confirmatione cuiuslibet pacti hostia caederetur et sanguis effunderetur; unde et in primo pacto quod deus cum hominibus fecit, in latione veteris legis, promittens observantibus bona terrena, legitur sanguis effusus, et hoc est quod dicitur Exod. XXIV quod Moyses sumptum sanguinem respersit in populum et ait: hic est sanguis foederis quod pepigit dominus vobiscum super cunctis sermonibus istis. Postea vero fecit novum pactum in datione novae legis, promittens bona aeterna, Ier. XXXI: feriam domui Israel et domui Iuda foedus novum, pro qua habetur in alia littera qua utitur apud Hebr. VIII: novum testamentum, et hoc pactum confirmatum est per sanguinem christi; unde dicitur Hebr. IX: per proprium sanguinem introivit etc.; sic ergo sensus est: hic calix est novum testamentum in meo sanguine, idest representans confirmationem novi testamenti quae est per meum sanguinem alio modo potest accipi testamentum proprie pro dispositione hereditatis; huius autem testamentum confirmatur sola morte testatoris, et ideo ut firmum esset testamentum quod deus nobis fecerat de hereditate celesti, voluit mori et sanguinem fundere, et hoc est quod dicitur Hebr. IX: novi testamenti mediator est, ut morte intercedente repromissionem accipiant etc., ubi enim est testamentum etc., testamentu enim in mortuis etc.; sic ergo sensus est: hic calix est confirmatio novi testamenti per meum sanguinem.

Consequenter praecipit usum dicens: hoc facite quotiescumque sumetis in meam commemorationem, idest in memoriam mortis meae, Thren. III: recordare paupertatis etc., Ps.: memoriam fecit mirabilium suorum etc..

+++

Quotiescumque enim manducabitis etc.. Hic apostolus tradit usum sacramenti, ubi tria facit: primo enim assignat figuratum mysterium, secundo ostendit imminens pericu indigne sumentibus: itaque qui indigne, tertio adhibet salutare remedium seu consilium, ibi: probet autem seipsum etc.. Dicit ergo primo quod mysterium dominicae passionis representatur in usu istius sacramenti quia quotiescumque manducabitis panem hunc, scilicet consecratum, qui panis vivus, Io. VI, et calicem hunc, mortem domini annuntiabitis, idest in ipso sacramento facitis commemorationem et representatis dominicam passionem, donec veniat, scilicet ad iudicium, Is. III: dominus ad iudicium venerit etc.. Et hoc ergo haberi potest quod sacramenta non deficient ecclesiastica usque ad diem iudicii, Matth.: ecce ego vobiscum sum etc..

Nota autem quod memoria dominicae passionis tria facit: inflammat ad amorem dei, ro. VI: commendat deus suam caritatem; inducat ad malorum tolerantiam, Hebr. XII: recogitate eum qui talem etc.; est nobis ad speciale magisterium omnium virtutum, Philip. II: hoc sentite in vobis etc., humiliavit semetipsum etc.; et propter hoc dominus voluit frequentari istud sacramentum a nobis ut memoria suae passionis iugiter esset in cordibus nostris, Thren. III: recordans paupertatis meae etc., memoria memor etc..

+++

Itaque quicumque indigne. Hic ostendit periculum indigne manducantibus, dicens quod ex quo memoria dominicae passionis sit in isto sacramento, itaque quicumque manducaverit etc.; ubi nota quod tribus modis indigne accipitur hoc sacramentum: primo si deficiat in ritu debito consecrandi; secundo si indevote accedit ad sacramen ut scilicet non aliam reverentiam specialem non adhibet huic sacramento quam cibis indifferenter sumptis, et ideo subdit: non diiudicans corpus domini, et semper habenda est devotio vel actualis vel habitualis; tertio si cum conscientia peccati mortalis vel cum voluntate peccandi accedit.

Qui ergo indigne sumit reus est corporis et sanguinis christi; hoc potest tripliciter exponi secundum Glossam. Uno modo expositio est magis litteralis et exponitur sic: reus erit corporis et sanguinis, idest reus erit de hoc quod ipse irreverenter accedit ad corpus et sanguinem domini, ac si dicat: reus est noxae commissae in dominum. Vel aliter, reus erit corporis et sanguinis domini, idest similis erit in culpa illis qui occiderunt christum.

Sed numquid indigne sumere corpus christi est gravissimum peccatum? videtur quod sic, quia illi qui occiderunt christum gravissime peccaverunt. Dicendum quod sumere corpus christi indigne non est gravissimum simpliciter respectu omnium peccatorum sed respectu multorum. Et ad hoc sciendum quod totum meritum hominis est in caritate, et ideo quanto aliquis actus magis est ex caritate, vel secundum suum genus vel quantum ad modum faciendi, tanto magis est meritorium; et dico secundum suum genus, quia contingit aliquem actum minus meritorium secundum genus aequiparari actui secundum genus suum magis meritorium quantum ad modum faciendi, in quantum fit ex maiori caritate, sicut actus matrimonii fit aliquando ex tanta caritate quod aequiparatur actui virginitatis in merito. Et e converso est de actu demeritorio, quia quanto contrariatur magis directe caritati tanto magis demeritorius, et hoc est contemptus dei, et ideo actus qui plus habet de contemptu dei magis demeritorius; deus autem contemnitur vel in seipso vel in proximo vel in praeceptis eius; sed magis peccat quis quando deum in seipso contemnit, et ideo blasphemia, idolatria et huiusmodi sunt gravissima peccata. Sed in his etiam quae in deum sunt est gradus, quia christus potest contemni vel in deitate vel in humanitate vel secundum quod est in sacramento; et plus peccat qui directe contemnit christum in quantum deum, quam qui contemnit eius humanitatem, Matth.: qui dixerit blasphemiam in filium hominis etc.; et similiter plus peccat qui contemnit humanitatem christi quam ipsum prout est in sacramento. Sed in hoc etiam est gradus, quia magis peccat qui ex intentione contra sacramentum facit contemnendo, quam qui ex infirmitate, sicut qui propter verecundiam sumit timens iudicari peccatorum ab aliis. Et ideo dicendum est quod hoc peccatum quod hic dicit apostolus est maximum non simpliciter, sed respectu ad multa alia, scilicet quae sunt in proximum et quae fiunt ex infirmitate, Hebr. VI: rursus crucifigentes.

Potest et tertio modo exponi: reus erit sanguinis et corporis domini, idest reus erit ex sanguine et corpore domini: sicut enim dicit Augustinus, malum alicui convertitur in bonum quando scilicet patienter sustinetur, ita bonum convertitur in malum quando male utitur bono, et quanto meliori bono male utitur tanto maius malum fit ei.

+++

Probet seipsum homo. Apostolus hic adhibet salutare consilium, ubi tria facit: primo dat consilium, secundo consilii rationem assignat: qui enim manducat, tertio probat rationem ipsam: ideo inter vos.

Dicit ergo primo: ex quo periculum imminet si indigne accipiatur corpus christi, quod est faciendum? quid? probet seipsum homo, idest examinet conscientiam suam, Gal. VI: opus suum etc., II Cor. XIII: vosmetipsos probate etc.. Et nota quod sunt quattuor signa per quae potest homo seipsum probare utrum dignus sit sumere corpus christi, licet non possit esse certus utrum odio vel amore dignus sit: primum est si libenter audit verba dei, Io. VIII: qui est ex deo verba dei audit; secundum est si inveniatur promptus ad opera caritatis, Io. XIV: si diligitis me, sermo etc.; tertium si detestetur peccata praeterita, Ier.: peccata praeterita non nocent si non placent, Ps.: peccatum meum contra me est semper; quarto si vadit cum proposito non peccandi, Eccli. XXI: fili peccasti etc.. Et tunc, si haec quattuor signa invenit in se, accedat et de pane illo edat et de calice bibat, cant.

Comedite amici etc..

+++

Qui enim manducat etc.. Hic ponit rationem et circa hoc duo facit: primo enim ponit consilii rationem, secundo probat ipsam per signum: ideo inter vos. Dicit ergo: dico quod probet et examinet se unusquisque antequam accedat ad communionem corporis christi, enim, idest quia, qui manducat panem, scilicet corpus christi, et bibit calicem salutis, scilicet sanguinem christi, indigne, idest cum conscientia peccati vel ficte, iudicium, idest condemnationem, sibi manducat et bibit; et sumit hic iudicium pro damnatione, sicut Io. V: qui male egerunt ibunt in ratione iudicii; et in hoc indigne manducat et bibit quia non diiudicat, idest non discernit ab aliis cibis corpus domini, sed irreverenter et indiscrete sicut et alios cibos sumit, matth I: dicitis: polluta est mensa domini etc..

Sed contra, Io. V: dicit dominus: qui manducat me vivit propter me; non ergo in damnationem sed in vitam sumit. Respondeo. Sciendum est circa hoc quod tripliciter aliquis manducat corpus christi: quidam enim manducant sacramentum sed non sacramenta quidam sacramentaliter sed non spiritualiter, quidam vero et sacramentaliter et spiritualiter; potest etiam addi quartus modus, scilicet quod quidam manducant spiritualiter sed non sacramentaliter. Sacramentaliter autem sumere sacramentum est uti sacramento ut sacramento; quicumque ergo modo hostia consecrata ab aliquo sumatur sacramentum sumit, sed tamen non sacramentaliter: qui enim non credit nec habet fidem christi cuius virtute sunt sacramenta, potest quidem sumere sacramentum si sumat rem consecratam, sed non sacramentaliter; fidelis etiam si sumat hostiam nesciens quod consecrata sit, sumit sacramentum sed non sacramentaliter, quia non sumit eam ut sacramentum, idest prout significat et representat passionem christi; et similiter est si sumatur ab aliquo animali irrationali. Sed inter istos est differentia, quia fidelis etsi non sumat sacramentaliter actu, sumit tamen habitu in quantum habitualem devotionem et fidem habet ad sacramentum hoc; infidelis vero nec habitu nec actu, sed potentia in quantum possibile est ipsum converti ad fidem; animal vero irrationale nec habitu nec actu nec potentia, in quantum non est in eo potentia ad fidem. Sed tamen advertendum est quod circa hoc est duplex falsa opinio: quidam enim dicunt quod quam cito sumitur a peccatore hostia consecrata desinit esse corpus christi sub speciebus panis; alii dicunt quod si sumatur ab aliquo animali bruto, quam cito intrat os muris et bruti desinit similiter esse sub speciebus illis corpus christi. Et utraque est falsa, quia in omni consecratione quam ecclesia facit, quamdiu manet res consecrata consecrationem non amittit, quia consecrationes ecclesia perpetuae sunt; et ideo dicendum est quod quamdiu manet in hostia consecrata species panis, tamdiu est ibi veritas corporis christi. Sacramentaliter autem et non spiritua sumitur (sumunt) corpus christi qui indigne, idest cum conscientia peccati et cum non recta intentione sumunt, quia non accipiunt ut rem sacramenti quae est innovatio corporis christi. Sacramentaliter autem et spiritualiter sumunt qui et devote et sine conscientia peccati digne sumunt. Spiritualiter autem et non sacramentaliter sumunt qui devotionem habent ad sacramentum, non tamen sumunt. Illud ergo quod dicit dominus in ioh. Intelligitur de illis qui sumunt sacramentaliter et spiritualiter; hic vero dicitur de illis qui sumunt sacramentaliter sed non spiritualiter.

+++

Ideo inter vos etc.. Hic probat positam rationem per signum, et circa hoc duo facit: primo ponit signum, secundo causam signi, ibi: quod si nosmetipsos iudicaremus etc.. Dicit ergo iudicium sibi manducat, idest futuram damnationem, et huius signum est quia in praesenti infirmitatibus puniebantur, et hoc est quod dicit: ideo, scilicet quia indigne sumitis, inter vos, supple sunt, multi infirmi, communibus infirmitatibus, et imbecilles, longa invalitudine laborantes, et dormiunt multi, morte corporali. Et forte inde est quod tempore paschali consueverunt esse pestilenti quia tunc multi communicant inter quos forte multi indigne sumunt, Sap. XI: per quae quis peccat etc.. Sed quaeritur quare tunc etiam corporaliter puniebantur, et modo non. Dicendum est quod, sicut dicit Glossa super illud Act. V de Anania et Zaphira, omnis lex incipit a severitate, ut homines ad observantiam legis per timo adducantur quousque assuescant et afficiantur per amorem ad legem, et ideo in primitiva ecclesia durius puniebantur transgressores; nunc vero, quia iam afficiuntur ad fidem et habent sacramentum fidei in reverentia, non necessarius est tantus rigor. Vel potest respondi aliter, quia tunc quolibet die communicabant, et ideo maius peccatum erat indigne sumentibus.

+++

Quod si nosmetipsos iudicaremus. Hic ponit causam signi, et duplicem: unam ex parte nostra, aliam ex parte dei, ibi: cum iudicaremur etc.. Causa signi ex parte nostra est negligentia discutionis conscientiae nostrae, et hoc est quod dicit: si nosmetipsos iudicaremus, paenitendo, timendo, accusando conscientiam suam in praesent non utique iudicaremur a deo, iob XXXIII: ponam coram eo etc..

Sed contra, ro. XIV: beatus qui non iudicat semetipsum etc., et supra X: neque meipsum iudico. Respondeo. Dicendum est quod iudicium dupliciter dicitur: aliquando pro discutione, quandoque pro finali sententia. Primo modo debet quilibet iudicare se idest discutere conscientiam suam; secundo modo nullus debet se iudicare, quia nullus est certus utrum sit iustus finaliter, et ideo dicit apostolus: nec mihi conscius sum etc.; illud ergo dicitur ad Romanos: beatus homo qui non iudicatur, idest qui non reddit se iudicabilem.

+++

Causa signi ex parte dei est quod iudicat nos hic, non ad damnationem sed ad nostram correctionem, Prov. III: quem diligit dominus corripit, iob V: beatus homo qui corripitur a domino, et ideo dicit: cum iudicaremur etc.. In hoc etiam corrigimur in quantum alios punit, quia poena aliorum est ad correctionem nostram, Prov. XIX: pestilente flagellato stultus etc.; ideo corripimur ut non cum hoc mundo, idest cum mundanis hominibus qui iudicantur ad damnationem, damnemur; iusti vero iudicantur ad correctionem, Io. XV: vos de mundo non estis, I Io. I: nolite diligere mundum etc..

+++

Itaque fratres mei. Hic reducit Corinthienses ad debitum ritum, et circa duo facit: primo ponit ordinationem, secundo reservat alia ordinanda in ibi: cetera cum venero disponam etc.. Circa primum, tria facit: primo ponit statuti, secundo excludit obiectionem, ibi: si quis autem etc., tertio rationem dictorum assignat, ibi: ut non in iudicium etc..

Dicit ergo primo: ex quo tot mala veniunt vobis quia male convenitis, it fratres mei, cum convenitis, in ecclesia, ad manducandum corpus domini, invicem, vel una consecratio simul fiat pro omnibus, Exod. XII: immolabit multitudo etc., Ps.: ecce quam bonum etc..

+++

Et quia posset aliquis dicere quod non possunt alios exspectare propter famem, ideo excludit hoc dicens: si quis autem esurit, ita quod propter hoc non possit exspectare, manducet domi, idest in domo sua suos cibos quos sibi paravit, scilicet corporales, Eccli. XXXIII: omnem escam manduca venter etc.. Rationem huius statuti assignat ut scilicet non conveniatis in iudicium, idest in condemnationem vestram, Habac. I: non pervenit ad finem iudicium, Ps.: non congregabo conventicula etc..

Sed notandum quod in Glossa movetur quaestio utrum sit quotidie communicandum vel raro, et dicitur quod utrum est laudabile, scilicet quod frequenter et quod raro comm invenimus enim in Scriptura duos laudatos, scilicet zacchaeum, quia cum gaudio recepit dominum et devotione, centurionem quia noluit dominum intrare domum suam dicens: non sum dignus ut intres in domum meam. Laudabile ergo est frequenter communicare ex devotione et raro ex humilitate; sed quod istorum sit melius? sciendum est quod aliquid dicitur melius simpliciter, et aliquid huic seu secundum quid; illud dicitur melius simpliciter in istis operationibus quod procedit ex meliori actu simpl communicare frequenter est actus caritatis, raro vero est actus timoris; cum igitur melior simpliciter sit caritas quam timor, simpliciter melius frequenter est q raro communicare. Sed quoad hunc, tunc videndum est si ex frequenter sumere crescit I homine devotio, tunc melius est sumere frequenter; si vero non cresceret devotio et d devotio ad sacramentum, tunc melius est raro.

Sequitur: cetera cum venero disponam, quasi dicat: servate quae principalia circa hoc sacramentum sunt; necessaria vobis scripsi, cetera vero quae non sunt necessaria nec periculosa, disponam cum venero.