CAPUT V.

Qualiter diffinitur differentia secundum quod est universale de specie praedicabile.

Habito qualiter differentia species abundat a genere, et qualiter differentia in genere est, et qualiter species differentiam acquirit a genere restat dicere qualiter, ut universale praedicabile de specie diffinitur. Sic autem considerata diffinitur hoc modo. Differentia est universale quod essentialiter de pluribus, et specie differentibus in eo quod quale est praedicatur. Cum enim dicitur, quod est universale, dicit Avicenna quod hoc in hac diffinitione ponitur ut genus. Cum enim quodlibet istorum quinque universale sit, universale haec quinque continet ut genus: et hoc primum in diffinitione est ponendum cujuslibet istorum quinque : quod tamen antiquiores Peripatetici non fecerunt, quia cum ponerent quod de pluribus praedicatur, dixerunt intelligi quod genus sit universale, quia nihil praedicatur de pluribus nisi universale, quia universale est quod est in multis et de multis: et ideo cum ponerent, praedicatur de pluribus, intellexerunt quod esset universale, et quod universale non oporteret in diffinitione explicite poni.

Hoc autem quod dicitur essentialiter, ponitur, ut dicit Avicenna, ad accidentis exclusionem, quod secundum quod universale est, praedicatur de pluribus differentibus specie, et praedicatur in quale : sed non est essentiale praedicatum, quod sit per se in subjecto et actu et intellectu, sicut differentia. Aristoteles autem dicit quod de pluribus specie differentibus ponitur ad speciei exclusionem, quae non praedicatur de pluribus nisi numero differentibus, eo quod non comparatur communitas ejus nisi ad individua. Primus autem respectus comparationis differentiae non est ad individua, sed ad species: et ideo non oportuit, quod diffiniretur ad individua, sed ad species. Ad genus enim

(ut genus est) ut universale est, diffiniri non poterat: quia prout universale est, non continet genus, nec continetur a genere nisi potestate tantum, et ideo praedicari de genere non potest. Cum igitur praedicandi specialem modum habere debeat, oportuit quod ut praedicabile ad speciem haberet respectum : non autem potuit praedicabile esse de uno, quia sic esset individuum: oportuit ergo quod esset praedicabile de pluribus specie differentibus. Adhuc autem non potuit diffiniri ut praedicatum convertibile cum specie in quale, quia sic esset proprium: nec ut praedicatum convertibile in quid, quia sic esset diffinitio vel synonimum. Relinquitur ergo, quod diffinietur non ut convertibile, et sic diffinitur ut praedicatum de pluribus differentibus specie.

Quia vero et genus praedicatur de pluribus differentibus specie, ideo additur quod praedicatur in quale. Genus enim de pluribus specie differentibus praedicatur in eo quod quid. Haec igitur fuit necessitas propter quam antiqui sic differentiam diffinierunt. Et ut haec melius intelligantur, sciendum quod quale in hoc differt a qualitate, quod qualitas est accidens secundum quod aliud dicitur quale : quale autem dicitur subjectum qualitate formatum. Unde praedicatum in quale dicitur id quod praedicatur ut est in subjecto, quia aliter de subjecto praedicari non posset. Nihil enim praedicaripotestdesubjecto,nisi quod est in subjecto, et nisi sit acceptum et signatum prout est in subjecto, de subjecto non praedicatur nec praedicari potest. Unde rationalitas, vel animalitas, vel humanitas, vel risibilitas, vel albedo non prasdicantur, sed rationale, et animal, et homo, et risibile, et album sunt praedicata de suis subjectis. Unde logice loquendo tria qualia sunt composita. Species cum differentia est quale essentiale, et dicitur quale secundum differentiam et non secundum se, et quale ipsum differentia in subjecto existens. Secundum autem quale est pro- prium, quod quale secundum qualitatem dicitur proprietatis, id est, proprii. Tertium est quale accidentis, quod quale dicitur secundum qualitatem accidentis. Talis igitur est hujusmodi diffinitionis explanatio.

Hoc autem adhuc melius manifestatur in exemplis: quia rationale et mortale quae sunt differentiae hominis, a qualitatibus quae sunt rationalitas et mortalitas sumpta praedicantur de homine, non in eo quod quid est, cum nullo modo dicant quid formatum talibus formis, sed potius dicant formas id quod quid est formantes et distinguentes: forma enim subjective et formabilitate non est quid, sed quale vel qualitas formans, nullo modo formabilis, quia actus est et ideo formari non potest: sola enim potentia formabilis est per actum: propter quod etiam species aptitudine quasi potentiali formatur per proprium, ut in sequentibus habebitur: et subjectum prout est in se perfectum et occasio alterius existendi in eo, per ipsum quod occasio est alteri, potentialiter se habet ad ipsum, et formatur accidente secundum quod est hujusmodi. Haec igitur vera causa est secundum Philosophos, quare differentiae non in quid, sed in quale praedicari competit.

Cujus adhuc ulterior manifestatio est, quia interrogatis nobis ab aliquo quaerente de natura et subjecto hominis et dicente, quid est homo? conveniens est nobis dicere ad hanc quaestionem respondendo, quod homo est animal: animal enim proximum substantialesubjectum est non formans, sed formabile forma hominis in homine. Et ideo homo in animali est sicut in potentia formabili ad hominem: et cum de hac potentia movetur ad formam, prius est animal quam homo, ut dicit Aristoteles .Si autem ulterius procedat quaerens dicens, quale animal sit homo?convenienter respondemus ad hanc quaestionem, quod homo est animal rationale mortale significantes quod potentia distincta per hunc actum, qui est rationale mortale, et

formata est homo : designantes quod homo in rationali et mortali non est sicut in quid potentiae et subjecti formabilis, sed est in eo sicut in actu formante et distinguente secundum esse actuale et formatum et distinctum.

Quod adhuc in simili poterit manifestari : quia enim ars imitatur naturam, ideo quae in arte sunt, secundum aliquid similia sunt his quae sunt in natura. Rebus igitur ex materia constantibus in his quae habent materiam, vel constantibus ex talibus suae compositionis principiis quae sunt in eis ad similitudinem et proportionem materiae, sicut in his quae non habent materiam, sed componuntur a duabus naturis formalibus, quarum una proportionatur materiae, et altera formae, sicut genus et differentia componunt speciem: ostenditur nobis hoc, quod jam dictum est, sicut est videre in statua, sive imagine, vel idolo. In statua enim idoli aes de quo fit, est sicut materia formabilis, et est in aere idoli in potentia forma quae dat aeri esse idolum vel statuam : quae statua dicitur, quia statuit imaginem quam intendimus : ipsa, inquam, forma hoc faciens et perficiens est figura inducta per artificem. Sic est in his quae non habent materiam, sicut est homo communis acceptus in specie, non acceptus ut hic et ille qui sunt ex materia: communis autem homo qui est in pluribus et est specialis sive in communitate speciei acceptus, consistit in sua compositione secundum quamdam similitudinem et secundum quamdam proportionem, quamvis secundum veritatem non sit compositus ex materia et forma, sed totus sit in esse formali sumptus, quia aliter non esset communis, nec praedicabilis de aliqua re secundum veram praedicabilis rationem : secundum quamdam enim similitudinem et secundum quamdam ad materiam proportionem est in eo genus ut primum subjectum potentialiter formabile et distinguibile ad hominem, et est in eo diffe- rentia ut formans et distinguens ad speciem hominis, totum essentiale sic perfectum et constitutum, quod est animal rationale mortale, est homo secundum speciem proportionaliter, quemadmodum in artificialibus totum constitutum ex aere et figura fuit statua secundum imaginem, cujus similitudinem statuit ante oculos eam intuentium.

Haec igitur est antiquorum Peripateticorum de differentia data diffinitio, et, ut dictum est, declaranda et intelligenda. Et ideo quaestio nulla est, quam quidam quaerunt, utrum scilicet sic in materia (quae genus dicitur) sit dispositio ad formam et necessitas, sicut est in materia naturali ad formam, et in materia artificiali. Hoc tamen quaeri posset, si genus vere esset materia: nunc autem hoc non dicitur, sed tantum quia secundum quamdam similitudinem et secundum quamdam proportionem sit materiae comparatum, in eo quod homo in potentia inchoationis est in animali, et sicut in subjecto quod secundum id quod est, formabile est actu hominis. Dispositio enim et necessitas non sunt nisi in materia, quae mutationi subjecta per agentia procedit ad esse generati. Talis igitur quaestio nulla est.

Nec dicitur species componi ex genere et differentia tanquam ex duobus diversis, quorum utrumque sit pars compositi, quia sic diffinitio in qua ponuntur genus et differentia, non esset unum sed multa. Et si sic esset, neutrum per se esset praedicabile de specie, sed totum simul compositum tantum de specie praedicaretur. Genus enim totum esse dicit speciei, sed in potentia, ut dictum est: et nomen generis notio est totius esse speciei in potentia, quia aliter non posset de specie praedicari. Et differentia ut quale non ut qualitas sumpta, dicit totum esse speciei, sed in actu : et secundum quod est notio totius esse in actu, sic praedicaturde specie : et diffinitio dicit totum esse in potentia et actu, et ideo praedicatur convertibiliter.

Differentia autem, ut dicit Aristoteles , cum sit generalis, ad praedicationem generis non convertibilem habet reduci, sicut probatur in sequentibus.

Hoc igitur est quod antiqui de differentia prout de specie praedicabilis est, dixerunt, quod quidem sub compendio dici potest, quod antiqui determinantes differentias sive describentes dicunt, quod differentia est qua abundat species a genere, habens differentiam in se et actu et intellectu, quam non habet genus nisi potestate : homo enim ab animali plus habet rationale et mortale : quae conjunctim posita differentiam hominis constitutivam perficiunt. Animal enim genus ipsum secundum seipsum nihil horum est actu et intellectu, quod ex hoc patet : nam quaeritur unde habeat species differentias : a genere non habet, ita quod actu sint in genere : neque enim genus oppositas habet differentias : non enim in eodem simul actu sunt opposita. Sed de hoc est quemadmodum probant Philosophi Peripatetici, quod genus potestate quidem sub se habet omnes differentias, actu vero nullam : ac si nihil contingit inconveniens, quia sic non sequitur, quod aliquid fit ex his quae non sunt, si diceretur quod a nihilo haberet differentias : nec sequitur quod opposita sint in eodem vel circa idem, sed fit id quod fit ex his quae in genere sunt potestate.

Diffiniunt etiam Peripatetici hoc modo propter ea quae dicta sunt: differentia est universale quod de pluribus differentibus specie in eo quod quale est praedicatur. Rationale enim et mortale de homine praedicantur, non in eo quod quid, sed in eo quod quale est. Quid enim est homo interrogatis nobis ab aliquo, conveniens est dicere sive respondere animal. Quale autem animal sit homo inquisiti ab aliquo, quod rationale mortale animal sit, respondemus convenienter: quia sic formam assignamus quae dat speciem. Rebus enim

ex materia et forma constantibus in natura vel arte, vel constantibus rebus ad similitudinem proportionemque materiae et formae in logicis constitutionem habentibus, quemadmodum statua ex materia aeris est, et forma figura : sic et homo communis et specialis qui in multis est, ex materia quidem similiter proportionaliter consistit, genere scilicet, et ex forma differentia : quae tamen ut partes divisae non compositae sunt, sed dicuntur partes essentiales, quia duobus modis divisis esse significant speciei, scilicet in potentia, et in actu : totum autem hoc quod est animal rationale mortale homo, est species, quemadmodum illic in arte totum constitutum ex aere et figura, est statua.