LITTERAE 169

sapientes reprehendens politicos philosophos: u Qui doctrinam Christi n adversam dicunt esse reipublicae, dent exercitum talem quales » doctrina Christi esse milites iussit, dent tales provinciales, tales r> maritos, tales coniuges, tales parentes, tales filios, tales-dominos, n tales servos, tales reges, tales iudices, tales denique debitorum n ipsius fìsci redditores et exactores quales esse praecipit doctrina » christiana, et audeant eam dicere adversam esse reipublicae, » immo vero non dubitent eam confiteri magnam, si obtemperetur, » salutem esse reipublicae » (1).

Fuit aliquando tempus, cum evangelica philosophia gubernaret civitates : quo tempore christianae sapientiae vis illa et divina virtus in leges, instituta, mores populorum, in omnes reipublicae ordines rationesque penetraverat : cum religio per Iesum Christum instituta in eo, quo aequum erat, dignitatis gradu firmiter collo- cata, gratia principum legitimàque magistratuum tutela ubique floreret : cum sacerdotium atque imperium concordia et amica offi- ciorum vicissitudo auspicato coniungeret. Eoque modo composita civitas fructus tulit omni opinione maiores, quorum viget memoria et vigebat innumerabilibus rerum gestarum consignata monumentis, quae nulla adversariorum arte corrumpi aut obscurari possunt. - Quod Europa christiana barbaras gentes edomuit, easque a feritate ad mansuetudinem, a superstitione ad veritatem traduxit: quod Maomethanorum incursiones victrix propulsavit: quod civilis cultus principatum retinuit, et ad omne decus humanitatis ducem se ma- gistramque praebere ceteris consuevit: quod germanam libertatem eamque multiplicem gratificata populis est: quod complura ad mi- seriarum solatium sapientissime instituit, sine controversia magnam debet gratiam religioni, quam ad tantas res suscipiendas habuit auspicem, ad perficiendas adiutricem. - Mansissent profecto eadem bona, si utriusque potestatis concordia mansisset : maioraque expe- ctari iure poterant, si auctoritati, si magisterio, si consiliis Ec- clesiae maiore esset cum fide perseverantiaque obtemperatum. Illud enim perpetuae legis instar habendum est, quod Ivo Carnutensis ad Paschalem II Pontificem maximum perscripsit, u cum regnum 77 et sacerdotium inter se conveniunt, bene regitur mundus, floret 77 et fructificat Ecclesia. Cum vero inter se discordant, non tantum 77 parvae res non crescunt, sed etiam magnae res miserabiliter di- 77 labuntur 77 (2).

(1) Epist. C X X X V I I I (al. 5.) ad Mar- (2) Ep. C C X X X Y I I I .

cellinum, cap. II , n. 15.