Albert the Great, Summa Theologiae

l. Joan. xv, 26: Spiritum qui a Patre procedit. Cum enim Evangelium integram fidem contineat, et non dicat, quod a Filio procedat, videtur quod non procedat nisi a Patre.

2. Adhuc, Invita beati Andreae, quam, sicut dicitur in prologo ejusdem, discipuli ejus descripserunt, dicitur, quod audierunt eum dicentem, quod Spiritus sanctus a Patre procedit, et in Filio requiescit. Ergo non est dicendum, nisi quod procedat a Patre.

3. Adhuc, Joannes Damascenus dicit de Spiritu sancto, " a Patre procedentem et in Filio requiescentem. " Videtur ergo, quod non procedat a Filio.

4. Adhuc, Hoc Graeci trahere volunt de Evangelio Joannis, i, 33: Super quem videris Spiritum descendentem, et manentem super eum, hic est qui baptizat. Et paulo post, v. 34: Et ego vidi, scilicet Spiritum descendentem, et manentem super eum. Constat autem, quod descensus processionem significat a Patre, sicut spirituale significari potest in corporali, et aeternum in temporali. Mansio autem requiem Spiritus significat, non processionem. Si ergo recte ex Evangelio instruimur ad fidem, videtur quod a Patre procedit, et in Filio requiescit.

5. Adhuc, In Nicaeno symbolo, quod praecipue contra haereticos qui negabant Spiritum sanctum esse Deum, editum est, quod et Leo Papa propter reverentiam Catholicae fidei in tabulis argenteis exarari fecit, et ad altare sancti Pauli Romae affigi ob perpetuam memoriam (ut dixit) Catholicae fidei, et omni dominica et praecipuo festo in missa cantari, non est positum, nisi quod " a Patre procedit, " et quod " cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur. " Et quod additur, Filioque, a Latinis additum est, non a concilio. Propter quod etiam Graeci dicunt Latinos anathema incurrisse: quia concilium anathematizavit omnes aliquid addentes, vel minuentes.

6. Adhuc, Per rationem probatur idem: quia nihil unum simplex potest intelligi esse a duobus principiis aeque immediatis, et secundum unum modum causalitatis causantibus. Dicit autem Augustinus in primo de Trinitate, quod " haeresis est attribuere Deo, cujus exemplum in nulla creatura, sive corporali, sive spirituali, invenitur. " Cum ergo Spiritus sanctus sit unum simplex, a Patre simul et Filio et secundum unum modum principiandi et aeque immediate videtur non posse procedere. In contrarium hujus est, quod 1. Spiritus dicitur Filii. Ad Roman. viii, 9: Si quis Spiritum Christi non habet, hic non est ejus. Et iterum, v. 11: Quod si Spiritus ejus qui suscitavit Jesum a mortuis habitat in vobis, qui suscitavit Jesum Christum a mortuis vivificabit et mortalia corpora vestra, propter inhabitantem Spiritum ejus in vobis. Et quaeratur de habitudine quam notat nominativus regendo genitivum. Illa enim est alicujus causae: et constat, quod non est causae materialis: Spiritus enim non est materia Filii, Nec est habitudo causae formalis: quia Spiritus non est forma Filii. Nec est habitudo causae finalis: quia Spiritus non est ad hoc, quod sit

Filius. Relinquitur ergo, quod sit habitudo causae efficientis: et sic sensus est, Spiritus Filii, Spiritus a Filio: et non potest esse nisi processive: ergo Spiritus procedit a Filio.

2, Adhuc, Joan. xv, 28: Cum venerit Paracletus, quem ego mittam vobis a Patre. Constat, quod non mittitur, nisi qui ab alio est. Omnis enim missus, ab alio quodam mittente est missus: et per ipsam missionem cognoscitur, quia ab alio est, et ab alio procedit, ut dicit Augustinus in libro IV de Trinitate , et non nisi a mittente eum. Ergo cum a Filio mittatur, a Filio procedit. Licet enim aliquis a seipso detur, sicut Pater dat se, Filius dat se, Spiritus sanctus dat se: tamen impossibile est aliquem a seipso mitti: quia mitti dicit processionem missi a mittente: et sic mittere et mitti eidem convenire non possunt.

3. Si dicatur, quod temporali processione non negatur, quin Spiritus sanctus procedat a Filio: sed aeterna processione non procedit ab eo. Contra: Temporalis processio, ut dicit Augustinus de columba loquens in qua visibiliter Spiritus sanctus processit, propria est Spiritui sancto: et hoc non potest esse, nisi in temporali intelligatur aeterna: ergo sicut designat temporalis, sic est intelligendum de aeterna: designat autem temporalis Spiritum sanctum procedere a Filio: ergo de aeterna processione credendum est, quod Spiritus procedit a Filio.

4. Adhuc, Objicit Anselmus, supponens idem quod dicit Boetius in libro de Trinitate, quod personae divinae in omnibus eaedem sunt, nisi ubi distinguit inter eas oppositionis relatio. Constat autem, quod paternitate et filiatione non distinguitur Spiritus sanctus a Patre et Filio: quia illae relationes non dicunt oppositionem ad Spiritum sanctum. Nec spiratione activa qua Spiritus sanctus spiratur a Patre, distinguitur a Filio, sed a Patre: quia per illam non habet oppo- sitionem nisi ad Patrem. Relinquitur ergo, quod nisi sit oppositio relationis inter Filium et Spiritum sanctum, eadem persona sunt Filius et Spiritus sanctus. Oppositio autem relationis non potest esse inter Filium et Spiritum sanctum, nisi vel Filius sit a Spiritu sancto, vel Spiritus sanctus a Filio. Nullus autem umquam dixit Filium esse a Spiritu sancto. Relinquitur ergo dicendum Spiritum sanctum esse a Filio.

Ulterius quaeris Anselmus , Secundum quid Pater et Filius spirant Spiritum sanctum ?

Aut enim spirant eum in quantum sunt unus Deus, aut in quantum sunt Pater et Filius ? Si primo modo: tunc cum Spiritus sanctus sit cum Patre et Filio unus Deus, sequetur etiam, quod Spiritus sanctus spiret Spiritum sanctum, quod est haereticum.

Praeterea, Secundum hoc deitas in Patre et Filio spiraret Spiritum sanctum: et cum spirare relationem originis includat in se, qua spirans distinguitur a spirato, sequeretur quod essentia divina in Patre et Filio distingueretur a Spiritu sancto: et sic Spiritus sanctus non esset essentia divina quae in Patre est et Filio: quod ponitur absurdum esse, et Catholicae fidei contrarium.

Si autem in quantum Pater et Filius sunt, spirant Spiritum sanctum, tria inconvenientia sequuntur. Quorum unum est, quod in quantum sunt Pater et Filius, unus est genitor, et alius genitus: et quod sic procedit ab eis, natum est, et non spiratum: Spiritus ergo sanctus natus esset, quod falsum est. Hieronymus enim dicit Spiritum sanctum esse ingenitum, hoc est, non genitum. Et Hilarius, quod natura viventis et subsistentis Patris est in Filio generatione, et est

in Spiritu sancto non generatione, sed processione. Secundum inconveniens est, quod si Pater et Filius in quantum sunt Pater et Filius, spirarent Spiritum santum, tunc unus et idem simplex Spiritus spiraretur a duobus in quantum oppositi sunt, quod nullus capit intellectus. Tertium autem inconveniens, quod dicit Anselmus, quod ridiculum est credere vel dicere, quod per relationem Patris ad Filium, et Filii ad Patrem, divina natura sit in Spiritu sancto.

Ulterius quaeritur de verbis quae ponit Magister in I Sententiarum, distinct. XII, utrum scilicet Spiritus sanctus prius vel plenius procedat a Patre quam a Filio ? ubi inducit Augustinum in libro XV de Trinitate dicentem, quod " Spiritus sanctus principaliter procedit de Patre: " Hieronymum in expositione Catholicae fidei Nicaenique symboli dicentem, quod " Spiritus sanctus vere ac proprie de Patre procedit. " Et paulo post inducit Hilarium dicentem sic in libro XII de Trinitate ad Deum Patrem: " Ante tempora unigenitus tuus ex te natus manet, ita quod ex te per eum Spiritus stans tuus est. " Et ibidem in oratione dicit: " Conserva, oro, hanc fidei meae religionem, ut quod in regenerationis meae symbolo professus sum, semper obtineam, te Patrem scilicet et Filium tuum una tecum adorem: Spiritum sanctum tuum, qui ex te per unigenitum tuum est, promerear.

Quaeritur ergo, Quis sit intellectus horum verborum, si Spiritus sanctus aequaliter a Patre et Filio procedat ?

Solutio. Ad primam partem quaestionis dicendum, quod indubitanter Spiritus sanctus procedit a Patre et Filio, sicut objiciendo contra Graecos probatum est.

Ad primum pro Graecis Inductum, respondet Magister in Sententiis, quod " Filius dicit, quod a Patre procedit: " quia ad Patrem solet referre etiam quod suum est: eo quod esse Filio a Patre est. Unde, Joan. vii, 16: Mea doctrina non est mea, sed ejus qui misit me: cum tamen non dubitaret suam doctrinam esse suam: sed hoc ipsum quod sua est, habet a Patre. Et similiter hic dicit Spiritum a Patre procedere, et non negat quin etiam a se procedat, sed vult referre ad Patrem hoc ipsum quod ab ipso procedit.

Ad aliud dicendum, quod doctrina beati Andreae non intendit significare, quod Spiritus sanctus non procedat a Filio, sed quod non recedat a Filio, sed requiescat in ipso, sicut frequenter ab aliis hominibus recedit. Et idem modus loquendi est Isaiae, xi, 2: Requiescet super eum Spiritus Domini.

Ad aliud dicendum, quod si verum est dictum Damasceni, oportet quod per eumdem intellectum sit verum. Dixerunt tamen aliqui antiquorum ad hoc, quod potest sumi spiritus procedens ad verbum interius, et spiritus procedens ad verbum exterius quod dicitur angelus intelligentiae. Si sumatur primo modo, dicit Augustinus in libro X de Trinitate, quod " verbum quod insinuare intendimus, cum amore notitia est . " Ex mente enim gignitur et formatur notitia, in quam statim mens spirat amorem, et notitia amorem reflectit in mentem. Et hac similitudine inducti, quae vera et prima et propria est, Latini dixerunt, Spiritum qui amor est, a Patre et Filio procedere. Si secundo modo comparetur spiritus ad verbum exterius sonans: tunc spiritus a mente procedit ut in ipso corporaliter formetur verbum, et sic verbi vehiculum est. Et sic a solo dicente procedit spiritus, et in verbo est sicut in termino. Et hac similitudine inducti dixerunt Graeci, quod a solo Patre procedit Spiritus. Sed haec sententia mihi non placet: quia secundum hoc significatur Verbum generari in Spiritu et ex Spiritu, quod omnino fidei contrarium est

Praeterea jam habitum est, quod primus et intimus amor, est unio et nexus Patris et Filii et delectatio, ad quae nihil convenientiae ponit spiritus exterior: et ideo illa sententia non valet.

Per idem patet solutio ad id quod objicitur de Joanne, i, 33. Per mansionem enim voluit significare coessentialitatem Spiritus cum Filio, per quam ab ipso recedere non posset, sed fontali plenitudine in ipso maneret, et non sicut in his in quibus aliquando est per inhabitantem gratiam, et aliquando recedit ab eis.

Ad id quod de concilio objicitur, sufficienter respondet Anselmus dicens , quod in illo primo symbolo non omnia credenda continentur explicite: quia non continetur ibidem, quod descendit ad inferna Christus: quod tamen continetur in symbolo Apostolorum: et similiter quod Spiritus sanctus procedit a Filio, nec affirmatur, nec negatur in symbolo illo.

Et ad idem quod adducitur de anathemate addentium, respondet Magister in Sententiis , et etiam Anselmus, dicentes quod non est addere, quando id quod per intellectum intus est, extrinsecus per interpretationem apponitur. In hoc autem, quod Filius dicit a se mitti Spiritum, intelligitur Spiritum a Filio procedere, sicut objiciendo probatum est. Et ideo hoc in necessitate licuit Latinis addere. Quanta autem necessitas expositionis hujus fuit, ipsi probant Graeci, qui hoc negant. Addere autem proprie, est alienum quod per intellectum intus non est, de novo apponere. Et eos qui sic addunt, involvit anathema synodi.

Ad rationem ultimo inductam, dicendum quod a duobus quae a nullo unum sunt, quamvis secundum eumdem modum causalitatis causent, unum simplex procedere non potest. Et hoc modo Pater et Filius non sunt principium Spiritus sancti, sicut statim patebit in solutione sequentis partis quaestionis, sed potius in quantum sunt unus Deus principium inspirationis.

Et quae in contrarium hujus adducta sunt, procedunt.

Ad id quod ulterius quaeritur, dicendum quod Pater et Filius non spirant Spiritum sanctum in quantum Pater et Filius. Nec sufficienter ratio redditur, cum dicitur, quod spirant eum in quantum unus Deus, sicut probant inconvenientia adducta. Sed spirant eum in quantum sunt unus Deus, unum spirandi principium, ita quod unus Deus dicatur propter naturae communicabilitatem, quae in Spiritum sanctum spirando transfunditur, ut dicit Hilarius: et unum principium dicatur, propter proprietatem relativam una oppositione distinguentem personas Patris et Filii a persona Spiritus sancti. Unde licet duo dicantur esse spiratores Spiritus sancti, eo quod actus spirandi geminatur secundum quod est in spirantibus: tamen unum principium sunt spirandi, et unus simplex Spiritus est qui spiratur ab ipsis. Et sic ex illis duobus, scilicet quod sunt unus Deus, et unum principium spirandi, sufficiens ratio habetur de eo quod quaeritur, Secundum quid Pater et Filius spirant Spiritum sanctum ?

Et per hoc patet solutio ad omnia quae objecta sunt contra hoc.

Ad id quod in tertia parte quaestionis quaeritur, dicendum quod Spiritus san-

ctus nec prius nec plenius procedit a Patre quam a Filio. Non prius: quia ab utroque procedit ab aeterno. Non plenius: quia inter Patrem et Filium nulla est inaequalitas. Tamen quia hoc ipsum, quod Spiritus sanctus procedit a Filio, habet Filius a Patre, et sic originaliter auctoritas processionis in Patre est, et a Patre: propter hoc dicit Augustinus, quod principaliter procedit a Patre, et Hieronymus, quod proprie. Non tamen addunt, quod a Filio procedit secundario, vel improprie: eo quod hoc non referunt ad essentiam divinae naturae, sed ad originis auctoritatem, ut dictum est.

Et ad dictum Hilarii dicendum, quod ex modo loquendi Hilarius vocat principium medium, vel quasi medium esse Filium ad processionem Spiritus sancti. Media enim causa est, quae causatur ex alia causa quam ante se habet. Et hac similitudine loquitur Hilarius Pater enim principium Spiritus sanct est, et hoc habet a seipso. Filius principium ejusdem est, et hoc habet a Patre: et sic quasi medium est principium, quod a Theologis vocatur principium de principio.

Et per hoc patet, quis est intellectus verborum Augustini, Hieronymi, et Hilarii.