QUAESTIO III. Utrum latria sit virtus cardinalis, vel theologica.

Tertio quaeritur, utrum latria sit virtus cardinalis, an theologica. Et quod theologica, videtur.

1. Augustinus, decimi de Civitate Dei capitulo tertio : ((Sacrificamus Deo hostiam humilitatis et laudis in ara cordis igne fervidae caritatis". Et post: " Hic est Dei cultus, haec vera religio, haec recta pietas et tantum Deo debita servitus": ergo videtur, quod si haec omnia circum loquuntur latriam, nihil aliud est latria quam ipsa caritas: ergo latria est virtus theologica.

2. Item, Augustinus, decimo quarto de Trinitate : "Sapientia vera est verus ac praecipuus Dei cultus, quae uno nomine Graece theosebia appellatur, quod nomen nostri pietatem dixerunt, cum pietas apud Graecos usitatius eusebia nuncupetur)). Sed "latria, ut dicit Augustinus decimo de Civitate Dei, non est aliud quam theosebia ", et "theosebia non est aliud quam sapientia "; sapientia autem se tenet ex parte virtutum theologicarum, non cardinalium: ergo et ipsa latria.

3. Item, latria est virtus, per quam Deus colitur eo cultu, qui est adoratio: sed virtus dictans nobis, Deum esse adorandum, est ipsa fides, vel etiam caritas: quia, sicut dicit Rabanus super Genesim , "adorare est eum qui adorandus est tota mentis intentione quaerere": ergo videtur, quod latria sit virtus theologica, scilicet fides, vel caritas.

4. Item, in latria est impletio primi praecepti;

sed praecepta primae tabulas implentur virtutibus theologicis , sicut patet de secundo, quod impletur per fidem, et de tertio, quod impletur per caritatem: ergo videtur, quodsi primum impletur per latriam, quod sit virtus theologica.

5. Item, haec est differentia inter virtutes cardinales et theologicas, quod cardinales consistunt in medio circa superfluum et diminutum , in theologicis autem non est reperire superfluum : sed circa latriam, qua est Deum colere, non est superfluum invenire: ergo videtur, quod latria non sit in genere virtutum cardinalium, sed theologicarum.

6. Item, virtus theologica dicitur, quia habet Deum pro obiecto: sed latria habet Deum pro obiecto

sicut enim fldes credit primam veritatem, et caritas diligit summam bonitatem, sic latria reveretur et colit summam maiestatem

videtur igitur, quod latria sit virtus theologica.

Sed contra: 1. ((Religio est virtus, qua colitur ille qui est superioris naturae", sicut vult Augustinus decimo de Civitate Dei, et Tullius in secundo Rhetoricae ; sed religio est species iustitiae, ut dicit Tullius ibidem, et iustitia est virtus cardinalis: si ergo latria continetur sub specie religionis, latria est de genere virtutis cardinalis.

2. Item, sicut obedientia respicit debitum mandati, sic latria respicit debitum honoris divini, "est enim latria cultus Deo debitus "; sed obedientia, quia respicit debitum praecepti, est virtus cardinalis contenta sub debita iustitia, non theologica: ergo pari ratione et ipsa latria.

3. Item, nullius virtutis theologicae actus cadit sub coactione

credere enim non potest quis non volens

sed actus latriae cadit sub coactione, ut adorare et thura ponere: ergo latria non continetur sub genere virtutis theologicae.

4. Item, omnis virtus theologica vel est fides, vel spes, vel caritas; sed latria non est fides, pro eo quod non considerat summam veritatem secundum se: nec caritas, quia non considerat summam bonitatem, sed magis summam maiestatem ; nec spes, hoc constat: ergo etc.

CONCLUSIO.

Latria, proprie dicta, est virtus cardinalis, in genere propinquo iustitiae et proximo religionis.

Respondeo: Ad praedictorum intelligentiam est notandum, quod licet latria notificetur per cultum, sive per servitutem, ut dicatur latria esse servitus, sive coitus Deo debitos, et ista duo quasi pro eodem accipiantur: differunt tamen secundum propriam acceptionem. Cultus enim Dei respicit actum interiorem et exteriorem, et magis interiorem quam exteriorem: servitus vero proprie respicit actum exteriorem. Et ideo cum latria de ratione sui vocabuli idem sit quod servitus, secundum quod exponit Augustinus in libro de Trinitate , latria proprie respicit actum exteriorem; theosebia vero, vel eusebia idem est quod cultus divinus, sive bonus cuiuis, et ideo proprie respicit actum interiorem. Et quoniam virtus, quae respicit actum exteriorem, versatur quodam modo circa actionem et est in genere virtutis cardinalis ; hinc est, quod latria est virtus cardinalis. Et quia considerat actum exteriorem sub ratione debiti et in comparatione ad alterum, et hoc est ipsius iustitiae: ideo latria continetur sub virtute cardinali, quae quidem est iustitia.

Rursus, quia species iustitiae, secundum quam ordinatur ad venerandam naturam superiorem , est ipsa religio, sicut dicit Tullius: hinc est, quod latria non solum est in genere virtutis tanquam in genere remoto, sed in genere virtutis cardinalis tanquam in genere subalterno; in genere vero iustitiae, sicut in genere propinquo: in genere vero religionis, sicut in genere proximo.

Et hoc est quod innuit Augustinus de Civitate

Dei decimi capitulo primo , ubi dicit, quod idem est apud Graccos latria, quod apud nos religio, excepto quod nomen religionis est in plus. Unde ibidem dicit, quod cultus Deo debitus quatuor nominibus nuncupatur: duobus apud Graecos, et duobus apud nos. Apud Graecos namque dicitur latria et theosebia sive eusebia. Apud nos vero dicitur pietas et religio, ita quod ista duo nomina respondent illis duobus, licet quodam modo sint in plus quantum ad modum consuetum.

Differunt autem latria et theosebia secundum propriam acceptionem, licet aliquando accipiantur pro eodem, quia theosebia dicit cultum interiorem, qui proprie spectat ad virtutes theologicas, sed latria servitutem exteriorem, quae spectat ad iustitiam, scilicet virtutem cardinalem.

Concedendum est ergo, latriam esse virtutem cardinalem. Concedenda sunt etiam argumenta hoc probantia.

1. 2. Ad duas autem auctoritates Augustini patet responsio per iam dicta. Cum enim dicit Augustinus, quod cultus Deo debitus est ipsa dilectio, vel sapientia, loquitur de cultu interiori: cum autem dicimus, latriam esse cultum, intelligimus de cultu exteriori, nisi vocabulo abutimur. Et hoc patet per oppositum, quia non dicitur idololatra, qui credit, idolum esse Deum, vel amat ipsum sicut Deum, sed infidelis. Tunc autem dicitur idololatrare, cum exterius colit : et sic per oppositum intelligimus in proposito.

3. Ad illud quod obiicitur, quod virtus, per quam adoratur Deus, est fides et caritas: dicendum, quod sicut est cultus interior et exterior, sic et adoratio interior et exterior. "Adorare interius est tota mente in Deum tendere", sicut dicit Rabanus ; adorare exterius est aliquam reverentiam corporaliter exhibere. Cum ergo dicitur, quod per fidem et caritatem adoratur Deus: dicendum, quod verum est de adoratione interiori, quae incipit in fide et terminatur in caritate, sed non habet veritatem de adoratione exteriori, quae ortum habet a virtute cardinali. Et si tu obiicias: tam fides quam caritas dictat tam interius quam exterius adorandum: dicendum breviter, quod aliquis actus potest esse alicuius virtutis multipliciter: aut sicut imperantis, aut sicut elicientis. Licet autem exterior adoratio sit ipsius fidei et caritatis sicut imperantis, et maxime fidei, quae dictat Deum adorandum; alterius tamen est ut elicientis, scilicet latriae, quae, quoniam elicit actum sub ratione debiti, ideo continetur sub iustitia, quae est virtus cardinalis .

4. Ad illud quod obiicitur, quod impletio primi praecepti spectat ad virtutem theologicam, sicut impletio secundi: dicendum, quod impletio secundi, videlicet: Non assumas tibi nomen Dei tui in vanum , quantum ad actum exteriorem est virtutis cardinalis, quantum ad actum interiorem impletur virtute theologica, quae quidem est fides. Per hunc modum intelligendum est in primo praecepto; et quia per latriam impletur per actum exteriorem, ideo non necesse est, eam esse virtutem theologicam.

5. Ad illud quod obiicitur, quod circa actum latriae non consistit superfluum, vel diminutum: responderi potest, quod falsum est, quia, licet quantum ad actum interiorem non contingat excedere in colendo Deum: tamen quantum ad actum exteriorem et modum contingit reperire excessum, utpote sicut si aliquis sacerdos vellet decem Missas in uno die cantare ad laudem Dei, non servaret modum .

6. Ad illud quod obiicitur, quod latria habet obiectum Deum: dicendum, quod si latria habeat obiectum Deum, aliquo modo tamen cum hoc respicit aliquod creatum. Unde sicut obedientia, qua quis obedit Deo, respicit ipsum Deum, ut cui obediendum est, ipsum autem mandatum et eius obligationem respicit sicut illud quod implendum est: sic et ipsa latria respicit Deum, ut cui honor exhibendus est: respicit etiam cultum exteriorem exhibendum: respicit etiam rationem exhibendi, videlicet rationem debiti: et haec est quasi ratio formalis ipsius et est quid creatum. Hinc est, quod cum virtus ponatur in specie, vel in genere formali ex parte obiecti, quod habet rationem formalis et motivi: quod latria est in genere virtutis cardinalis, sicut obedientia.

Quod ergo obiicitur, quod virtus theologica est illa quae respicit obiectum increatum: dicendum, quod obiectum principale virtutis theologice non est aliquid creatum, sed est bonum increatum sub conditionibus increatis, quae quidem sunt summa bonitas et summa veritas . Hoc autem non est reperire in proposito: et ideo non tenet ratio illa.

Haec autem dicta sunt de latria, secundum quod proprie accipitur pro habitu dirigente ad cultum exteriorem, qui proprie dicitur servitus Dei et adoratio. Et hoc modo non est idem latria et theosebia, ut a principio dictum est. Si autem latria dicatur cultus interior, cum ille consistat in credendo et diligendo et sperando Deum, sicut dicit Augustinus in Enchiridio ; sic non ponitur esse virtus cardinalis, sed theologica, non, inquam, ab aliis distincta, sed consequens ad omnes illas. Sed hoc modo non accipitur ita proprie, sicut modo praediclo, cum latria, proprie loquendo, sit species religionis, sicut dulia: et nomen eius impositum fuit a servitute, sicut dictum fuit a principio. Utroque tamen modo contingit reperiri eam dici, et secundum hoc doctorum positiones diversificari, ut quidam ponunt eam speciem virtutis cardinalis, scilicet iustitiae, quidam vero tres theologicas circumplecti. Et utrumque vere potest dici sine contrarietate propter diversum modum accipiendi .