EPISTOLA ENCYCLICA 397

Haec certe sunt omnia per se clara ; sed renovanda rerum ge- starum memoria fiunt clariora. - Simul ac iter divortiis tutum lege praestari coepit, dissidia, simultates, secessiones plurimum cre- vere ; et tanta est vivendi turpitudo consecuta, ut eos ipsos, qui fuerant talium discessionum defensores, facti poenituerit ; qui nisi contraria lege remedium mature quaesissent, timendum erat, ne praeceps in suam ipsa perniciem respublica dilaberetur. - Romani veteres prima divortiorum exempla][dicuntur inhorruisse ; sed non longa mora sensus honestatis in animis obstupescere , moderator cupiditatis pudor interire , fidesque nuptialis tanta cum licentia violari coepit, ut magnam veri similitudinem habere videatur quod a nonnullis scriptum legimus , mulieres non mutatione consulum , sed maritorum enumerare annos consuevisse. - Pari modo apud Protestantes principio quidem leges sanxerant , ut divortia fieri liceret certis de causis , iisque non sane multis : istas tamen pro- pter rerum similium affinitatem, compertum est in tantam multi- tudinem excre visse apud G-ermanos, Americanos, aliosque , ut qui non stulte sapuissent , magnopere deflendam putarint infinitam morum depravationenf, atque intoleràndam legum temeritatem. - Neque aliter se res habuit in civitatibus catholici nominis : in qui^ bus si quando datus est coniugiorum discidiis locus, incommodorum, quae consecuta sunt, multitudo opinionem legislatorum longe vicit. Nam scelus plurimorum fuit, ad omnem malitiam fraudemque ver- sare mentem , ac per saevitiam adhibitam per iniurias , per adul- teria fingere caussas ad illud impune dissolvendum, cuius pertae- sum esset, coniunctionis maritalis vinculum: idque cum tanto pu- blicae honestatis detrimento, ut operam emendandis legibus quam- primum dari omnes iudicaverint oportere. - Et quisquam dubi- tabit, quin exitus'aeque miseros et calamitosos habiturae sint leges divortiorum fautrices, sicubi forte in usum aetate nostra revocen- tur? Non est profecto in hominum commentis vel decretis facul- tas tanta, ut immutare rerum naturalem indolem conformationem- que possint : quapropter parum sapienter publicam felicitatem in- terpretantur , qui germanam matrimonii rationem impune per- verti posse putant ; et, qualibet sanctitate cum religionis tum Sa- cramenti posthabita, diffingere ac deformare coniugia turpius velle videntur , quam ipsa ethnicorum instituta consuevissent. Ideoque nisi consilia mutentur, perpetuo sibi metuere familiae et societas humana debebunt, ne miserrime coniiciantur in illud rerum omnium certamen atque discrimen, quod est Socialistarum ac Communista- rum flagitiosis gregibus iamdiu propositum. - Unde liquet quam