Lectio 4

Supra habitum est quomodo nascenti christo magi testimonium perhibuerunt, nunc autem agitur quomodo innocentes testimonium perhibent, non loquendo sed moriendo.

Et circa hoc tria facit evangelista.

Primo enim ponitur occultatio christi; secundo interfectio puerorum, ibi tunc Herodes; tertio ponitur reditus ipsius christi, ibi defuncto Herode.

Circa primum tria facit.

Primo enim ponitur admonitio Angeli; secundo ostenditur obedientia ioseph; tertio impletio prophetiae.

Secundum ibi ut adimpleretur.

Circa primum tria tanguntur.

Primo ponitur tempus apparitionis; secundo describitur ipsa apparitio et modus apparitionis ibi ecce Angelus; tertio ponitur ipsa admonitio facta per Angelum, ibi surge et accipe puerum.

Tempus describitur ibi qui cum recessissent. Et intelligendum quod non statim post recessum magorum facta est ista apparitio, quia totum quod dicitur Luc. II, 6, debet interponi, scilicet de purificatione: postquam impleti sunt dies etc.. Non enim Herodes statim cogitavit de interfectione puerorum.

Unde cum dicit qui cum recessissent, debet interponi tota historia purificationis.

Consequenter ponitur ipsa apparitio; unde ecce Angelus apparuit in somnis etc..

In somnis dicitur apparere, quia tunc homines ab actibus exterioribus cessant, et talibus fit revelatio per Angelos; Ps. IV, 9: in pace in idipsum dormiam, et requiescam; Prov. III, 24: quiesces, et suavis erit somnus tuus.

In ista admonitione tria ponuntur.

Primo enim persuadet Angelus fugere; secundo determinat moram; tertio assignat causam.

Dicit ergo surge.

Et nota, quod, sicut dicit Hilarius, beata virgo ante nativitatem ab Angelo nominatur coniux, supra I, 5, sed post nativitatem non.

Et hoc propter duo. Primo ad commendationem virginis; sicut enim virgo concepit, ita virgo peperit. Secundo propter dignitatem eius: erat enim mater dei, qua dignitate nulla maior, et denominatio fit a digniori.

Item quod, sicut dicit chrysostomus, puer non venerat propter matrem, sed potius e converso; et ideo dicit accipe puerum, et matrem eius etc..

Sed quare fuge in Aegyptum? nonne dicit Ps. XVIII, 15: dominus adiutor meus, et redemptor meus? sed sciendum quod propter tria fugit. Primo ad manifestandam suam humanitatem; sicut enim divinitas in stella apparuit, ita humanitas in fuga. Phil. II, 7: in similitudinem hominum factus. Secundo propter exemplum; illud enim exemplo ostendit, quod verbo docuit. Infra X, 23: cum autem persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam.

Tertio propter mysterium: sicut enim voluit mori, ut nos a morte revocaret, ita voluit fugere, ut fugientes a facie sua propter peccatum revocaret. Ps. Cxxxviii, 7: quo ibo a spiritu tuo? et esto ibi. Sed quare potius in Aegyptum, quam alibi in aliam regionem? dicendum propter duas rationes. Prima est, quia proprium est dei, ut memor sit misericordiae in ira, Hab. III, 8. Dominus enim iratus fuit contra Aegyptios persequentes filios Israel, quia filii Israel erant primogenitus dei. Et ideo datum est ei, ut obsequeretur unigenito; Is. XIX, 1: ecce dominus ascendet super nubem levem, et ingredietur Aegyptum etc.; ibid. IX, 2: populus qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam: habitantibus in regione umbrae mortis lux orta est eis; Io. I, 14: vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre, plenum gratiae, et veritatis.

Secunda, quia ipse induxerat tenebras in Aegypto, ideo voluit eam primo illuminare; et ideo bene ibi fugit; Is. IX, 2: populus qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam; habitantibus in regione umbrae mortis lux orta est eis.

Nota quod quando aliquis vult fugere peccatum, primo debet excutere pigritiam; Eph. V, 14: surge qui dormis, et exurge a mortuis, et illuminabit te christus. Secundo debet accipere fiduciam a matre, et filio, scilicet christo; Eccli. XXIV, 25: in me omnis spes vitae et virtutis. Tertio debet fugere a peccato adiutus auxilio matris et pueri; Ps. LIV, 8: ecce elongavi fugiens, et mansi in solitudine.

Subdit causam huius fugae futurum est enim, ut Herodes quaerat puerum ad perdendum eum. Deceptus fuit Herodes, quia voluit perdere qui venerat regnum suum communicare; Lc. XXII, 29: et ego dispono vobis, sicut disposuit mihi pater meus regnum.

Secundo, quia eum qui non gloriam mundanam quaerebat; Hebr. XII, 2: qui proposito sibi gaudio, sustinuit crucem.

Qui consurgens. Hic ponitur executio mandati angelici, et ponit eam quantum ad fugam, et quantum ad moram.

Unde qui consurgens accepit puerum et matrem eius. Et fit mentio de tempore, unde dicit nocte, propter timorem et tribulationem, secundum illud Is. XXVI, 9: anima mea desideravit te in nocte, idest in tribulatione; in tribulationibus enim recurrendum est ad deum: Os. VI, 1: in tribulatione sua mane consurgent ad me. Qui consurgens. Tunc adimpletum est illud Is. XIX, 1: ecce dominus ascendet super nubem levem, et ingredietur Aegyptum; quod ad litteram impletum est.

Et erat ibi. Dicitur quod septem annos fuit ibi, et habitavit in civitate Heliopoli.

Quantum autem ad mysterium, per ioseph signantur praedicatores, hoc est apostoli, qui ponuntur ad expellendas tenebras per doctrinam, qui recedentes a Iudaeis conversi sunt ad gentes; Act. XIII, 16: vobis oportebat primum loqui verbum dei; sed quoniam repellitis illud, et indignos vos iudicatis aeternae vitae, ecce convertimur ad gentes.

Et esto ibi usque dum dicam tibi, idest usquequo finiatur infidelitas Iudaeorum.

Rom. II, 25: caecitas ex parte contigit in Israel.

Consequenter adhibet testimonium prophetiae; unde dicit ut adimpleretur quod dictum est a domino per prophetam. Istud est, secundum translationem Hieronymi, Osee c. XI, 1. In translatione autem septuaginta non est ita, sed ex Aegypto vocavi filium eius.

Videtur hic esse quaestio: quia non videtur hoc facere ad propositum, quia praemittitur ibi, puer Israel etc., et sic loqui videtur de vocatione Israel de Aegypto.

Sed dicendum quod in omnibus auctoritatibus, quae in evangeliis vel in epistolis ponuntur de christo, quaedam distinctio notanda est; quia quaedam dicuntur specialiter de christo sicut illud Is. LIII, 7: tamquam ovis ad occisionem ducetur; quaedam autem dicuntur de quibusdam secundum quod duxerunt figuram christi. Et sic est ista auctoritas: isti enim non fuerunt filii Israel, nisi inquantum similitudinem gesserunt veri filii unigeniti. Et hoc est: ex Aegypto vocavi filium meum, scilicet specialem.

Tunc Herodes. Hic agitur de interfectione puerorum; et circa hoc duo facit.

Primo ponitur occasio interfectionis; secundo ponitur interfectio; ibi et mittens occidit omnes pueros; tertio inducuntur prophetiae, ibi tunc impletum est.

Occasio fuit ira Herodis: unde tunc Herodes iratus est. Iac. I, 20: ira viri iustitiam dei non operatur. Et notandum quod quando aliquis rex amissionem regni suspicatur, cito irascitur et accenditur.

Videns quoniam illusus esset a magis, iratus est valde. Et dicitur iratus valde propter duo: quia quando aliquis irascitur, de modica occasione fortiter accenditur. Unde quia in suspicione erat amissionis regni, et illusus fuit a magis, iratus est valde. Eccli. XI, 34: a scintilla una augetur ignis.

Et mittens. In ira ista fuit crudelitas quantum ad tria: quantum ad locum, quantum ad multitudinem et quantum ad tempus.

Quantum ad multitudinem, ut unum quaereret, omnes occidit. Unde dicitur et mittens occidit omnes pueros. Et nota quod dicit Augustinus quod iste numquam profuisset tantum obsequio, quantum profuit odio.

Sed quaeritur, cum non habuerint liberum arbitrium, quomodo dicti sunt mori pro christo.

Sed, sicut dicitur Io. III, 17, non misit deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum. Numquam enim deus permisisset eos occidi, nisi fuisset eis utile. Unde dicit Augustinus quod idem est dubitare utrum profuerit illis ista occisio, quod est dubitare utrum pueris prosit baptismus: passi sunt enim ut martyres et christum moriendo confessi sunt, quamvis non loquendo. Apoc. VI, 9: vidi subtus altare animas interfectorum propter verbum dei.

Secunda crudelitas est, quia occidit in omnibus finibus, timebat enim ne fugeret, scilicet ad aliquam civitatem. Et contigit ei sicut bestiae vulneratae, quae non attendit quem vulnerare debeat; Prov. XXVIII, V. 15: leo rugiens, et ursus esuriens, princeps impius super populum pauperem.

Tertia quantum ad tempus. Unde a bimatu, idest duorum annorum.

Et nota quod Augustinus dicit quod illo anno, quo christus natus est, innocentes sunt occisi.

Sed quare dicit a bimatu et infra? dicunt quidam quod stella apparuit per duos annos ante; unde Herodes dubitabat utrum a tempore stellae natus fuisset. Et ideo dicit secundum tempus quod exquisierat a magis.

Alii autem dicunt quod isti non sunt occisi eodem anno, sed post duos annos.

Sed quare tantum distulit? triplex ratio redditur a diversis. Una est, quia a principio putabat quod magi fuissent decepti et quod nihil invenissent, sed postquam audivit multa verba de christo a zacharia et simeone et Anna, tunc motus fuit ad quaerendum.

Alii dicunt quod hoc fecit ex cautela: timebat enim ne puerum, quem quaerebat, parentes occultassent. Unde primo voluit eos assecurare. Alii quod occupatione impeditus, quia misit post magos usque ad tharsum ciliciae et fecit incendi naves eorum.

Item fuit occupatus, quia citatus fuit Romae accusatus a filiis. Et sic post reversionem incepit saevire.

Et dicit et infra etc., quia cogitavit illum esse tantae potentiae, quod posset commutare faciem suam.

Per istam occisionem significatur occisio martyrum, quia pueri per humilitatem et innocentiam, infra XIX, 14: sinite parvulos, et nolite eos prohibere ad me venire; item infra XVIII, 3: nisi conversi fueritis, et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum caelorum.

In bethlehem, et in omnibus finibus eius; quia per totum mundum occiduntur: Act. I, V. 8: eritis mihi testes, scilicet moriendo.

Duo anni sunt duplex caritas, dei et proximi, quia fides sine operibus mortua est, iac.

C. II, 20.

Et nota quod nato christo, statim persecutio saevit, quia statim quando quis convertitur ad christum, incipit tentari. Eccli. II, V. 1: fili, accedens ad servitutem dei, sta in iustitia et in timore, et praepara animam tuam ad tentationem.

Tunc impletum est quod dictum est per ieremiam prophetam. Posita occisione puerorum, hic more suo evangelista prophetiam annuntiantem ponit, quae est ier.

C. XXXI, 15: vox in Rama audita est, lamentationis, luctus et fletus, Rachel plorantis filios suos, et nolentis consolari super eis, quia non sunt.

Et notandum quod, sicut dicit Hieronymus, ubicumque per apostolos et evangelistas introducitur aliqua auctoritas veteris testamenti, non oportet introducere verbum ex verbo semper, sed sicut dedit eis spiritus sanctus, aliquando sensum ex sensu in usu nostro. Ita habemus Ier. XXXI, 15: vox in excelsis audita est lamentationis, luctus et fletus, Rachel plorantis filios suos, et nolentis consolari super eis, quia non sunt. Et sensus idem est.

Et considerandum quod, quantum ad hanc auctoritatem pertinet, ista est una de illis quae introducuntur in evangelio, quae tamen sensum litteralem habet, qui est figura eius, quod fuit in novo testamento.

Unde ad intellectum eius consideranda est quaedam historia, quae legitur iudicum XIX ubi dicitur quod propter peccatum commissum circa uxorem Levitae fere tota tribus beniamin extincta est; et dicitur quod ibi fuit maximus planctus, ita quod fuit auditus de gabaa usque in Rama longe a bethlehem per duodecim miliaria. Hoc dicitur Rachel plorare, quia mater fuit beniamin; et est locutio figurativa, scilicet ad exprimendum magnitudinem doloris. Sed haec est prophetia de praeterito.

Alio modo est de futuro dupliciter.

Quia uno modo potest referri ad captivitatem Israel, qui quando in captivitatem ducebantur, dicuntur in via iuxta bethlehem plorasse; et tunc dicitur Rachel plorasse, quia sepulta erat ibi, Gen. XXXV, 19. Et dicitur hoc eodem modo loquendi quo locus dicitur plorare mala quae in loco accidunt. Vult ergo dicere propheta quod sicut maximus dolor et luctus fuit, quando extincta est tribus beniamin, ita futurus est maximus alius tempore captivitatis.

Tertio modo exponitur sic. Evangelista assumit factum de occisione innocentum et exaggerat istum dolorem quadrupliciter.

Ex diffusione doloris, ex multitudine doloris, ex materia, et inconsolabilitate.

Dicit ergo: vox in Rama. Quaedam civitas est in tribu beniamin, iosue XVIII, 25, et potest accipi pro civitate Liae. Hic autem accipitur pro excelso; et potest dupliciter exponi.

Primo sic: vox, in excelso prolata, audita est, quia vox quae in loco alto est, longe lateque diffunditur; Is. XL, 9: supra montem excelsum ascende tu qui evangelizas sion, exalta in fortitudine vocem tuam. Vel audita est in excelso, idest in caelo apud deum; Eccli. XXXV, 21: oratio humiliantis se nubes penetrabit, et donec propinquet, non consolabitur, et non discedet donec altissimus aspiciat. Et iterum: nonne lacrimae viduae ad maxillam descendunt, et exclamatio eius super deducentes eas? ploratus: hoc potest referri ad fletum infantium occisorum. Et ululatus multus; hoc ad matrum ploratus. Vel utrumque ad pueros: ploratus inquantum elevabantur a militibus, ululatus inquantum iugulabantur.

Maior est dolor matrum, quam filiorum. Item matrum erat dolor assiduus, puerorum fuit brevis: propter quod dicit Zach. XII, 10: plangent eum quasi super unigenitum, et dolebunt super eum, ut doleri solet in morte primogeniti.

Item ex materia doloris, quia de morte filiorum. Unde Rachel plorat.

Sed obiicitur, quia bethlehem non erat in tribu beniamin, sed in tribu Iuda, qui fuit filius Liae.

Et solvitur tripliciter. Primo, quia Rachel sepulta fuit iuxta bethlehem, Gen. XXXV, 19.

Et ita ploravit pueros eo modo, quo aliquis locus dicitur plorare; Ier. II, 12: obstupescite, caeli, super hoc, et portae eius, desolamini vehementer, dicit dominus.

Vel aliter. Supra habitum est quod Herodes occidit pueros in bethlehem, et in omnibus finibus eius etc.. Bethlehem autem erat in confinio duarum tribuum, scilicet Iudae et beniamin; unde de pueris beniamin occisi sunt: et sic cessat obiectio, sicut exponit Hieronymus.

Augustinus autem aliter exponit et dicit quod consuetudo est quod quando alicui aliqua prospera succedunt, ille, quando adversitates veniunt, magis dolet. Lia et Rachel sorores fuerunt, et isti qui occisi sunt fuerunt de filiis Liae. Et sic corporaliter occisi sunt, ne aeternaliter punirentur, ut in facto gabaa.

Dicitur ergo plorare videns filios suos occidi et damnari.

Vel per Rachel ecclesia signatur, quia interpretatur videns deum, et ecclesia per fidem videt: quae plorat filios suos occisos, non quia occisi sunt, sed quia per ipsos poterat alios acquirere. Vel non plorat propter occisos, sed propter occidentes.

Sequitur de inconsolabilitate doloris: et noluit. Et exponitur illud multipliciter.

Primo ut referatur ad populum, qui tunc erat. Consolatio enim debetur quamdiu speratur aliquod remedium; sed quando non speratur, non est consolatio, sicut patet in infirmo desperato; et ideo dicit, ut referatur ad opinionem matrum, quia non sunt, quia scilicet non apparent; Gen. XXXVII, 30: puer non comparet. Vel noluit consolari, quia non sunt, idest ac si non essent: consolatio enim non debetur nisi de malis. Unde secundum hoc refertur ad opinionem ecclesiae, quae habet eos tamquam regnarent; unde, sicut de regnantibus, gaudet de eis, I Thess. IV, V. 12: nolumus vos ignorare de dormientibus, ut non contristemini, sicut et ceteri qui spem non habent vel noluit consolari de praesenti, sed expectat consolationem in futuro; infra V, 5: beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur.

Consequenter agitur de revocatione christi; unde defuncto Herode, ecce Angelus domini apparuit in somnis ioseph.

Et primo ponitur apparitio Angeli; secundo mandatum Angeli; tertio executio mandati Angeli.

Circa primum tria ponuntur. Primo describitur tempus; secundo persona; tertio modus apparitionis.

Dicit ergo defuncto Herode: non ille qui fuit in morte christi, quia ille fuit filius istius.

Ecce Angelus apparuit.

Notandum quod omnis turbatio ecclesiae secundum mysterium terminatur per mortem persecutorum quia in perditione impii erit laudatio Prov. XI, 10. Item nota quod infidelitate Iudaeorum terminata, christus redibit ad eos. Rom. XI, 26: et tunc omnis Israel salvus fiet.

Ecce... Apparuit. Notandum quod talis est ordo Angelorum et hominum, ut divinae illuminationes non fiant nobis nisi per Angelos; ad Hebr. I, 14: omnes sunt administratorii spiritus in ministerium missi propter eos qui haereditatem capiunt salutis. Unde etiam christus secundum quod homo, voluit per Angelos nuntiari.

Modus, ibi in somnis ioseph in Aegypto.

Mandatum, ibi surge, et accipe puerum. Non dicit filium, non coniugem, sed puerum, ut designetur dignitas pueri, et integritas matris. In hoc significatur, quod ioseph non fuit ei datus ad carnalem copulam, sed ad ministerium et custodiam.

Consequenter assignat causam defuncti sunt enim qui quaerebant animam pueri.

Sed quaeritur, quare dicit sunt. Non enim nisi Herodes mortuus erat.

Hoc solvitur dupliciter. Primo quia iste tot mala fecerat, quod Iudaei gaudebant de morte eius: qui praesentiens mandavit adhuc vivens sorori suae, quod nobiliores de Iudaeis interficeret in morte sua; et isti quaesiverant animam pueri cum Herode; et hoc est defuncti sunt enim qui quaerebant animam pueri.

Vel aliter. Mos est sacrae Scripturae ponere plurale pro singulari: unde mortui sunt, idest mortuus est etc..

Unde in hoc quod dicit qui quaerebant animam pueri, destruitur error Apollinaris, qui dixit, quod divinitas erat in christo loco animae.

Ponitur executio huius mandati qui consurgens, accepit puerum et matrem eius; et circa hoc duo facit: primo ostendit quomodo reversus est in terram Israel; secundo quam partem vitavit; tertio qua parte declinavit, ibi et admonitus in somnis secessit in partes Galilaeae.

Dicit ergo qui consurgens. Notandum, quod Angelus non dixit vade in terram Iuda, vel in ierusalem, sed universaliter in terram Israel, sub qua etiam Galilaea potest comprehendi. Unde potest dici, quod ioseph intravit fines terrae, quam habitabat Iudas.

Consequenter ponitur quam partem vitavit, ibi audiens autem quod Archelaus regnaret in Iudaea.

Et notanda est hic historia Herodis. Iste Herodes habuit sex filios, et ante mortem suam occidit Alexandrum et Aristobolum; in morte autem sua mandavit ut occideretur Antipater.

Unde tres remanserunt, inter quos Archelaus primogenitus fuit, et usurpavit sibi regnum; sed tandem accusatus a Iudaeis apud caesarem augustum, ablatum fuit ei regnum et divisum fuit in quatuor partes, et duas habuit Archelaus, duas alias alii diviserunt sibi, ita quod unam tetrarchiam habuit Herodes, aliam Philippus, sicut habetur Lc. III, V. 1. Iste Archelaus missus est in exilium post novem annos regni sui.

Et admonitus in somnis. Dixerat primo Angelus, quod iret ad terram Israel; sed quia ioseph nondum intellexerat, ideo Angelus, qui prius indeterminate revelaverat, nunc determinat.

Et hoc est et admonitus... Secessit in partes Galilaeae.

Sed contra. Sicut Archelaus in Iudaea, ita Herodes in Galilaea regnabat. Sed dicendum, quod hoc fuit statim post mortem Herodis, quando Archelaus tenebat totum, quia postmodum facta est divisio.

Sed tunc etiam quaeritur, quare non timuit Archelaum.

Dicendum, quod in ierusalem erat sedes regni; unde ibi quasi semper morabatur.

Sed quaeritur, quare Luc. II, 41 dicitur quod singulis annis ducebant puerum in ierusalem.

Et solvit Augustinus, quod secure ducebant per turbam magnam, quae tunc ascendebat; sed periculum fuisset si ibi diu moratus fuisset.

Item quaeritur, quare innuit evangelista quod quasi per accidens venit ioseph in Nazareth, sed Lc. II, 39 dicitur quod in Nazareth habuit proprium domicilium.

Sed dicendum, quod Angelus dixerat ei, quod iret in terram Israel, quae stricte accepta non continebat Galilaeam, nec Nazareth: et sic intellexit ioseph; et ideo non proponebat ire in Nazareth.

Ut adimpleretur quod dictum est per prophetam: quoniam Nazaraeus vocabitur.

Hoc non invenitur scriptum, sed potest dici, quod ex multis locis colligitur. Nazarenus igitur interpretatur sanctus: et quia christus dicitur sanctus; Dan. IX, 24: donec ungatur sanctus; ideo signanter dicitur per prophetam.

Vel potest dici, quod per Nazarenum interpretatur floridus; et hoc habetur Is. XI, 1: egredietur virga de radice iesse, et flos de radice eius ascendet etc.; et convenit cum eo, quod dicitur Cant. II, 1: ego flos campi et lilium convallium.