CAPUT IV.

De determinatione ejusdem problematis de accidente per inspectionem ad diffinitionem subjecti vel praedicati problematis vel utriusque.

Alius autem locus intrinsecus ad determinandum problema de inesse sive modo accidentis (ita ut non exprimatur per sermonem, quod insit ut accidens, sed quod simpliciter insit, vel non insit) est diffinitiones facere accidentis seu praedicati quod inesse dicitur, vel utriusque subjecti etiam et praedicati aut alterius eorum : et factis diffinitionibus oportet considerare in diffinitionibus, si aliquid subjecti et praedicati non verum secundum rem, ut verum in propositione sumptum sit : et hoc primum considerandum est in diffinitione praedicati. Cujus exemplum est, ut in problemate quaesitum est, si inest Deo non justitiam facere (hoc est, si hoc praedicatum, injustitiam facere, inest Deo) hoc est, insit vel possit inesse Deo : definiendum est praedicatum sic : Injustitiam facere est proximo nocere sponte et sine causa: statim erit manifestum quoniam non est (vel convenit) Deo hoc praedicatum quod est injustitiam facere : non enim hoc convenit inesse Deo quod est nocere sponte : quia sic Deus esset malus et vitiosus, quod non potest esse. Similiter considerandum est in diffinitione subjecti, quis sit invidus, et quae per diffinitionem sit invidia: quia unum conjugatorum scitur per alterius diffinitionem : nam si invidia est tristitia in apparenti prosperitate alicujus, et studiosus nullos ad mala provocans : tunc manifestum quod invidus non est nec esse potest : sequeretur enim, quod studiosus esset pravus: et si pravus, non studiosus.

Iterum diffiniatur utrumque, et praedicatum et subjectum, ct diffinitio unius referatur ad diffinitionem alterius. Cujus exemplum est, fiat problema conveniens si reprehensor sit invidus : diffinitione notificetur uterque, et reprehensor, et invidus : manifestum erit ex comparatione diffinitorum, utrum verum vel falsum est quod dictum est praedicatum inesse subjecto : videtur ergo si invidus est qui tristatur in bonorum prosperitatibus, reprehensorem esse illum qui in malorum prosperitatibus tristatur. Et sic palam est quoniam invidus non est reprehensor. Impedimentum hujus considerationis posset esse, quod aliquid positum est in divisione non manifestum, propter quod a respondente negaretur tota diffinitio : et hoc impedimentum removendum est sic, quod pro his nominibus (quae sunt non manifesta in diffinitionibus) oportet sumere diffinitiones : et si adhuc in illis diffinitionibus pro nominibus sumptis sunt iterum quaedam non manifesta, pro illis sumendae sunt diffinitiones : et haec oportet non dimittere, sed continue facere, donec ad notum veniat, ita quod respondens per notum habeat occasionem negandi propositionem. Et hoc quidem facere est necessarium : quia saepe fit in disputatione dialectica, in qua ex probabilibus proceditur, quod tota diffinitione assignata adhuc non palam est quod quaeritur : quia quae in diffinitione ponuntur, non sunt manifesta, vel de aliquo illorum quae in diffinitione ponuntur, non est manifestum, quod in problemate quaeritur inesse subjecto. Quando autem diffinitio ponitur pro aliquo eorum quae posita sunt in propositione (hoc est, pro aliquo nominum in diffinitione positorum) manifestum tunc fit utrum insit vel non insit quod inesse quaerebatur aut dicebat : et ideo utile est diffinitionem pro nomine obscuro ponere, cum per hoc problema determinetur, et per hoc respondens non habeat negandi occasionem. Hic autem diffinitionem dicimus omnis nominis declarationem, sive sit diffinitio, sive decla- ratio, sive descriptio, sive nominis interpretatio : eo quod haec omnia prout sunt principium inferendi in syllogismo dialectico, per unum modum communem sunt dispositio medii syllogismi dialectici. Et ideo non distinguitur diffinitio a descriptione vel nominis interpretatione : quia prout suntdispositio medii uno modo ad inferendum dispositionem. Sed si referuntur ad rem quam notificant, oporteret ista distinguere : quia aliter notificant rem ista tria, et aliter diffinitio, quia per substantialia : et aliter descriptio, quia per accidentalia : et aliter nominis interpretatio, quia per causam quae illa imposuit : et hoc modo haec tria sunt tres loci intrinseci, sicut in Topicis suis dicit BOEtius. Sed haec non considerantur sic, sed ut unumquodque istorum, sicut notum faciens manifestum ad considerandum hic sumitur : et ideo uno nomine indistincte haec signatur idoneitas istius considerationis quae penes rem sumpta est hic : quia adhuc praeter ea quae dicta sunt.

Amplius oportet eum qui opponit, quod non secundum inesse ad praedicatum accidentale proponitur universale, propositionem considerare apud se, utrum ista propositio habeat instantiam : et si aptam habeat instantiam, tunc proponit eam cum ipsa instantia: quia tunc respondens facilius admittit eamdem gratia aliorum : nam instantia erit argumentum mentem arguens respondentis ad propositum destruendum : et hoc cavetur per hoc quod ab opponente ponitur instantia, quia tunc non habet respondens occasionem propter quam neget propositionem gratia aliorum. Est autem hic locus de inesse vel de diffinitione accidentis, pene idem cum penultimo sive cum eo qui immediate ponitur ante istam considerationem, et docet aliquid inesse, ut accidens eis subjectis, quibus vel omnibus inest vel nullis, secundum quod dictum est inesse vel non inesse : nam et ibi docetur si aliqua est instantia universalis propositae per divisionem usque ad singularia. Dif-

fert autem in modo quodam : quia ille considerat praedicatum ut accidens inesse subjecto universaliter, hic autem constituit praedicatum inesse subjecto non determinando modum etiam quod ut accidens insit, sed ut simpliciter praedicatum in subjecto esse universaliter. Idem ille docuit considerare utrum insit aliquid ut accidens, hic autem docet considerare, utrum insit ut diffinitio. Adhuc autem quia ille est per comparationem ad opponentem tantum, hic autem per comparationem ad opponentem et respondentem. Alia autem idoneitas qua idonei erimus secundum hunc locum, est sumpta ex parte sermonis.

Amplius praeter ea quae dicta sunt, opportet opponentem determinare quae sunt illa quae oportet dicere ut plures, et quae sunt quae non oportet dicere ut plures. Hoc enim utile est ad destruendum propositum et ad construendum, et sic major est potestas sive facultas istius considerationis quam alterius. Verbi gratia, quoniam nominationibus res ipsas nominandum sive nuncupandum ut plures, sive communitas hominum nominat ipsas easdem. Sed quae rerum sint hujus virtutis vel effectus, jam non attendendum est pluribus qui vires et naturas rerum ignorant. Cujus exemplum est, ut istud nomen quod dicitur sanativum : quod autem sanativum perfectivum sit sanitas, dicendum est ut plures : ad hoc enim significandum utimur dicto nomine : utrum vero res proposita, scilicet dicat vel medicina secundum actum sit sa nitas perfectiva vel non, non dicendum ut plures dicunt, quia non per interiora rei judicant: sed dicendum est de talibus rebus ut dicit medicus sapiens, qui scientiam talium experimentalem habet et artem, quod non est plurium, sed paucorum et sapientium. Propter quod dicitur communiter, quod loquendum est ut plures, sentiendum autem ut pauci: quia sapientes sunt pauci.

Si autem alius objiciat quod nomina imposita sunt a rerum proprietatibus et formis, et sic a sapientibus, et sapientis est hoc considerare, et loquendum est vocabulis et utendumprout sunt imposita : et sic videtur quod loquendum sit ut sapientes. Dicendum quod hoc rerum est, quod a rerum proprietatibus sapientes imposuerunt et imponunt vocabula, sed ab exterioribus rei imposita sunt et communibus : et sic sunt in usu communiter loquentium : et hoc modo etiam in loquendo sumenda sunt vocabula : sed sapientes in usu vocabulorum profundantes in rebus inspiciunt proprietates, et ad illas referunt vocabula, et ideo transgrediuntur positam locutionem, et ideo peccant in problematibus. Propter quod non est loquendum ut sapientes, maxime in rerum diffinitionibus et descriptionibus quae loco nominum sive vocabulorum ponuntur, ut ista docuit considerare : idoneus ergo sic efficitur in dicta consideratione opponens, si apertam non in universali proponit instantiam, et si vocem nominum refert ad plures, et rerum virtutes et causas et effectus refert ad sapientes et paucos qui secundum intentum judicant de rebus propositis.

Amplius si obscuritas sit in propositione proposita : aut est obscuritas propter multiplex aliquid in oratione proposita, aut aliter obscuratur oratio, propter quam causam non conceditur a respondente : et siquidem est multiplex, oportet quod illud sit multiplex non valens ad disputationem dialecticam, cum non deserviat nisi deceptioni sophisticae, sicut est multiplex in compositione et divisione et figura dictionis. Si autem in propositione vel problemate proposito dicatur aliud esse multiplex sive dicatur sic, quoniam inest praedicatum subjecto in propositione negativa, hoc est dupliciter in aequivoco multiplici : aut vero multiplex latet respondentem, aut non latet illud multiplex ad propositum. Si quidem latet respondentem ipsum multiplex : tunc sufficit alterum sive unum sensum manifestare sive probare eorum quae multipliciter dicuntur, si non possit in utroque sensu ostendere : si enim in utroque sensu potest

ostendere, tunc omnis occasio negandi aufertur respondenti. Si autem non valet in utroque sensu ostendere propositionem, ostendat saltem in altero : quia tunc conceditur a respondente : quoniam latet multiplex omnis sensus multiplicitatis. Hoc modo est utendum in multiplicibus aequivocis quae latent respondentem : nam si respondentem non lateant quae multipliciter dicuntur, tunc in alio sensu quam probent instabit respondens, dicens quoniam non monstratum est quod ipse dubitabat, hoc est, in hoc sensu non est probatum in quo ipse dubitando negabat. Potestas autem hujus loci est sive considerationis, quod ad utrumque, scilicet ad construendum et destruendum convertitur. Nam construere volentes propositum, ostendemus quoniam alterum, hoc est, in uno sensu inest quod propositum est inesse : quia totum universale construitur una sui parte constructa. Construemus ergo alterum inesse si ambo non poterimus. Destruentes autem sive destruere volentes propositum, ostendemus quoniam ipsum multiplex alterum (hoc est, in altero sensu acceptum) non inest, si non poterimus ostendere ambo (hoc est, in utroque sensu) non inesse, et tunc destruere secundum omnem sensum inesse. Sic ergo et ad construendum et ad destruendum valet ista consideratio, et locus considerationis qui est locus a partibus.

Sed differentia est inter haec, quod alicui opponenti in destruendo nihil oportet uti praeconfessione respondentis addestruendam universalem propositionem, sive sit affirmativa, sive negativa : non enim oportet uti in disputando praeconfessione respondentis, quod si velimus destruere omni inesse, sive velimus destruere nulli inesse. Si enim ostenderimus uni alicui singularium non inesse, sive quod secundum unum sensum non inest, sive praeconfiteatur respondens sive non, interemptum est omni inesse, sive secundum omnem sensum multiplicitatis inesse. Similiter autem in proposito. Si enim ostenderimus, quoniam uni alicui inest secundum unum sensum multiplicitatis inest, interimemus nulli inesse, sive secundum nullum sensum verum esse. Sed construentibus, hoc est, construere volentibus universale ex particulari, praeconfitendum, hoc est, praeconfessione respondentis utendum et in negativa et in affirmativa, ut quod confiteatur respondens, quod sicut est in uno, ita est in aliis : vel sicut non est in uno, ita non est in aliis : et hoc est ideo, quia non aliter ex uno particulari infertur universale universaliter distributum. Praeconfitendum ergo si uni inest, omni inessc. Et si similis sit propositio, hoc est quod sicut se habet in uno, ita se habeat in omnibus propositio posita : non enim sufficit disputasse si uni inest, omni inesse, nisi ex praeconfessione : ut si ostendatur quoniam anima unius hominis est immortalis, quod sequitur quoniam omnis hominis anima est immortalis.

Hoc autem non semper faciendum in universalibus problematibus, sed in aliquibus quando non facile est unam dictarum rationum dicere vel ostendere, secundum quam singularia respiciunt universale, sicut faciliter potest ostendere geometer unam communem rationem, quod omnis triangulus rectilineus habet tres angulos aequales duobus rectis. Sic ergo procedendum, quando respondentem latet aequivocum in propositione proposita.

Si autem respondentem non lateat aequivocum quod multipliciter dicitur, tunc ut respondens negandi vel concedendi non habeat occasionem ab opponente, tunc dicendum est vel distinguendum multiplex secundum omnem sensum, et contingit interimere si concedit respondens secundum omnem sensum, et construere si negaverit respondens. Cujus exemplum est, si quaeritur, si opportunum est expediens vel bonum sive honestum. Si hoc negaverit respondens, vel tentandum ambo interimere de proposito problemate si ea concesserit

respondens, si opportunum neque bonum est neque expediens. Si autem non contingit utrumque (hoc est, in utroque sensu construi vel destruD tunc alterum inest (hoc est, quod in altero sensu est verum) id autem non inest, hoc est, in alio sensu falsum est. Eadem autem ratio est, etsi plura sint in quae dividatur (hoc est, si in plures quam in duos dividitur sensus) id quod est multiplex : secundum enim omnes sensus distinguendum est, et secundum omnes sensus est construendum vel destruendum, si fieri potest : vel secundum aliquem construendum vel destruendum si secundum omnem sensum construi vel destrui non potest, propter superius assignatam rationem. Secundum enim modum totius universalis construi vel destrui habet multiplex aequivocationis : quia sicut totum universale se habet ad sua significata : et ideo sicut totum universale construitur ex sui parte, et sic multiplex construitur ex suo significato : et sicut interimitur universale universaliter sumptum si alicui uni non inest, etsicutinterimunturnullisialiuiuniinest, sic multiplex secundum omnem sensum esse verum destruitur si secundum unum sensum verum non est, et secundum nullum sensum esse verum destruitur si secundum unum aliquem sensum verum est. Propter quod etiam similia sunt in construendo vel destruendo totum universale universaliter sumptum, et totum multiplex. Sic ergo proceditur multiplicari secundum aequivocationem.