CAPUT III.

Utrum felicitas vel virtus sit de numero discibilium, vel assuescibilium ?

Inde etiam quaeritur, utrum discibile quid sit felicitas, vel virtus, vel sit assuescibile, vel aliter secundum aliquam rnodutn exercitabile, hoc est, quod per exercitium aliquod aliter quam habitu consuetudinali vel discibili habeatur? Et ulterius quaeritur, si nullo istorum mojdorum habet, utrum advenit homini secundum quamdam divinam particulam, vel advenit propter quamdam fortunam ? Omnia enim haec opiniones jam ab Antiquis acceperunt. Quod enim sit discibile bonum quidam Antiquorum, qui virtutes dixerunt esse sapientias, vel scientias, esse opinati sunt. Et ut hoc bene intelligatur, intelligendum est quod Socrates omnes virtutes sapientias vel scientias esse dixit : cujus quatuor rationes Induxit. Quarum prima est, quod nulla virtus est nisi cum forma rationis. Forma autem rationis aut est forma scientiae, aut forma sapientiae in operatione posita. Et ideo cum forma sit nomen et diffinitio, omnis virtus nominatur et diffinitur per intentionem sapientiae et scientiae.

Secunda ratio est, quod nulla virtus est sine electione. In omni autem electione bonum electionis et bene est secundum scientiam eligibilium. Scientia igitur eligibilium propria causa est virtutum, ut videtur.

Tertia ratio est, quod cum dupliciter dicatur rationale, scilicet secundum essentiam, et secundum participationem obedientiae : et illud quod persuasibiliter est rationale, reducitur ad id quod est simpliciter et secundum se rationale. Cum igitur sicut se habet potentia ad potentiam, ita se habeat habitus ad habitum : in potentiis autem rationale secundum quid reducitur ad rationale simpliciter : ergo in habitibus scientia etiam in his quae ad temperantiam pertinent et fortitudinem, ad scientiam operabilium simpliciter reducitur.

Quarta ratio est, quia in omnibus in quibus est dirigens et exsequens, dirigens secundum formam propriam movens et informans est id quod exsequitur. Forma autem dirigentis scientia est, scientia large sumpta. Cum ergo ratio dirigat in omni virtute, et secundum formam propriam dirigat, videtur quod forma omnisvirtutis scientia sit.

Et his rationibus dixit Socrates virtutes esse scientias et sapientias. Sed sapientiam et prudentiam non satis distinxit, supponens quod idem esset prudentia quod scientia agendorum. Sapientiam autem dixit esse virtutis : quia cum sapientia sit altissimorum et divinorum, ipse virtutem in omni re dixit esse altissimum et divinissimum bonum. Nos autem dicimus quod virtus non omnino discibilis est. Virtus enim moralis indiscibile bonum est. Virtus autem intellectualis secundum aliquem modum discibile est, quem infra determinabimus. Quamvis enim virtus moralis moderativa et ordinativa sit passionum, moderari non respicit ad rationem, sed ad naturae facultatem et medium. Ordinare autem de necessitate respicit ad formam rationis. Et haec cum duo sint de virtute morali, ordinari respicit per analogiam ad moderari, quae non ordinat, nisi secundum quod moderamen naturae admittit: et ideo ordinari materiale est ad moderari. Et cum virtus moralis in hac parte virtutum nomen accipiat, et ratio non, constat

quod a moderamine naturae et non a scientia rationis formam accipiat. Cujus signum est, quod ad medium naturae stat medium virtutis, scilicet in audire audienda et non audire non audienda, et sumere sumenda et non sumere non sumenda. Formam igitur medii secundum hoc virtus moralis accipit a natura, et non a ratione. Sed hoc verum est, quod hoc medium naturae indicat ratio. Et in hoc deceptus fuit Socrates, qui putavit quod indicans formam et dans formam esset idem.

Ad secundum autem videtur esse dicendum, quod hoc verum est. Electio fieri non potest sine collatione et scientia rationis. Sed tamen in his ratio principia electionis non ministrat principiis scibilium, sed ex principiis eorum quae medio naturae proportionantur : et ideo forma virtutis non est ex parte rationis.

Ex quod tertio dicit, quod sicut se habet potentia ad potentiam, ita habitus ad habitum, non est necessarium nisi eodem modo habitus in habitum referatur, quo potentia ad potentiam refertur. Appetitus enim in concupiscibili et irascibili, non ita refertur ad rationem quin propriam formam retineat, per quam non est necesse quod semper sequatur formam rationis. Et similiter in habitibus forma propria invenitur, quae est ex relatione appetibilium ad naturae medium, quam contingeret habitus etiam si ratio non esset : quia dicit, Tullius quod " virtus est in modum naturae rationi consentaneus habitus,)) et Aristoteles dicit propter hoc quod " virtus est arte certior. "

Et quod quarto inducit Socrates, quod ratio est dirigens in omni virtute, dicendum videtur quod dirigens est duplex. Unum quidem per modum ejus quod dirigit dando formam, et per consequens dat ea quae sequuntur formam, quae sunt modus, locus, et finis. Alterum autem est quod est dirigens sicut ostendens et indicans formam et non dans, et sic dirigit ratio in moralibus virtutibus : propter quod etiam necessarium est quod appe- titus qui subjectum moralium est virtutum, talem ostensionem sequatur rationis. Et certe si daret formam, omne quod acciperet formam ab ipso, moveretur ad ipsam, sicut est regulariter in tota natura. Omne enim cui ignis dat formam, movetur ad ignem : et cui terra dat formam, movetur ad terram, et sic de omnibus aliis, et sic est etiam de ratione. In artificialibus enim et prudentialibus omnia stant ad rationis formam. In moralibus autem ad medium naturae nostrae quoad nos, hoc est, ad medium naturalis facultatis. Non ergo generaliter verum est,quod virtus sit de numero discibilium, nec hoc Socrates dixit : quia quamvis diceret virtutes esse scientias et sapientias propter rationes superius inductas : quia scilicet sapientiae et scientiae aliquid sunt virtutis, propter ea quod virtus est in medio facultatis naturae quoad nos determinata ratione prout sapiens determinabit : tamen convictus ipsa virtute dixit virtutes non esse de numero discibilium, videns quod medium et forma, virtutum ad. facultatem naturae determinatur, ad quod influentiam non habet ratio per scientiam suam nisi per modum judicantis et ordinantis, et non per modum facientis vel formantis.

Sunt autem alii qui virtutem et felicitatem de numero assuescibilium dixerunt, et illi quinque rationibus se muniebant. Quarum priiam est, quod omnis consuescibilis habitus in modum naturae movet, et non in modum rationis : propter quod dicit Aristoteles in libro de Memoria et Reminiscentia, quod consuetudinem transpoiiunt in naturam. Cum igitur virtus in modum naturae moveat et non in modum rationis, dicunt virtutem esse assuescibilium.

Secundam rationem assumunt ab inductione : et ita est etiam in artibus mechanicis, quod consuetudo generat virtutem in ipsis. Ex scientia enim citharae non fit citharaedus bonus, sed ex frequenter citharizare : et sic est in omnibus artibus. Igitur dicunt quod in virtutibus si-

militcr est, quod ex frequenter operari iusta et casta generatur habitus justitiae et castitatis et aliarum virtutum moralium.

Tertia ratio sumitur ex fine. Dictum est enim in antehabitis quod omnia moralia stant ad opus. Quorum autem finis opus est, haec generationem accipiunt ab operatione. Ab opere autem generationem non accipiunt nisi per assuetudinem. Igitur omnia moralia generationem accipiunt.

Quarta ratio sumitur ex hoc, quod virtus laudabilium bonorum est. Laudabilium autem bonorum non est nisi cujus nos domini sumus. Scientiae autem quae in ratione est domini non sumus, quia virtute principiorum etiam praeter voluntatem compellimur ad consentiendum scitis. Moralia igitur de numero scibilium non sunt. Si igitur supponatur quod moralia sunt ab his quorum nos domini sumus : quorum autem nos domini sumus, principium habent in nobis : oportet igitur quod principium habeant in voluntate et perseverantia operum. Nihil enim facit nos dominos nisi voluntas et libera operatio.

Quinta ratio sumitur ex quodam signo : quia saepe contingit quod habentes scientiam contrarie operantur. Ex principiis autem scibilium nullus operatur contra rationem, et contra scientiam. Ex principiis igitur scibilium non procedit virtus. Cum ergo supponatur quod a principio intrinseco causentur moralia, et principia intrinseca praeter principia scibilium non sint, nisi voluntas, et usus sive opus, videtur quod ab assuefactione procedit virtus moralis.

Et hoc licet propinquum sit veritati, tamen non in toto verum est : quia licet consuetudo per modum naturae sit, tamen in virtute morali si consuetudo ab ordine rationis separetur, virtutem moralem non perficit. Ratio autem ordinis est secundum formam prudentiae vel sapientiae vel scientiae : propter quod licet forma rationis non sit forma proxima et constitutiva virtutis moralis, tamen est forma prima : et quantum ad hoc non est de numero assucscibilium.

Quod autem inducunt de artibus, omnino simile est in generatione : sed non est simile in forma. Facultas enim artis est in operante, et hanc perficit usus. Bene autem artis est in hoc quod artificiatum attingat formam artis : et ideo in talibus bene est a ratione, et facultas ab usu. In moralibus autem non semper respectus est ad rationem, sed frequenter ad naturae facultatem : et ideo in talibus frequenter ab eodem est bonum et bene. Bene illud tamen non quidem formam esse secundum formam ordinis accepit a ratione.

Et quod dicunt de fine, quod ad opus stant moralia, in hoc pro certo verum dicunt : quia licet ex principiis morum virtus causetur, et sicut a proximis causantibus, quae principia morum sunt voluntas et usus operum : tamen a ratione causantur sicut a primis, scilicet inquirentibus, disponentibus, ordinantibus, et rationem eligendi indicantibus : quae omnia non ab assuetudine generantur nisi per accidens, in quantum scilicet assuetudo causa experientiae est.

Ad id autem quod moralia dicunt causari ex his quorum nos domini sumus, dicendum quod ab his quorum nos domini sumus, nihil causatur in virtute vel virtutis opere, nisi laudabilitas operantis. Laudatur enim qui potuit facere et non facere ex eo quod bonum eligitur. Bonum autem autem et bene non ex hoc causantur, sed ex propria forma vel forma ordinis, sicut dictum est.

Et quod de signo dicunt, dicendum quod non sufficienter dixerunt, hac ratione : quod enim aliquis in contrarium operatur rationi, hoc est ex defectu generantium formam virtutis proxime et constitutive : tamen haec eadem virtus non generatur sine forma universaliter ordinantis et primo : et ideo non in toto virtus moralis est de numero assuescibilium bonorum.