γνώσεως γινώσκεται καί δι᾿ ἀγνωσίας»˙ ὅτι μέν γάρ ἔστι καί ὅτι ἕν ἐστι καί γινώσκεται καί ἀποδείκνυται, τί δέ ἐστι καί τί γε ἕν ἀπερινόητον ἐστι παντάπασιν.

Ἀλλ᾿ ὁ φιλόσοφος ἀκούων ∆ιονυσίου τοῦ μεγάλου λέγοντος ὡς «ἡ θεότης καί μονάς καί Τριάς ὑμνουμένη οὐκ ἔστι οὐδέ μονάς οὐδέ τριάς ὑπό τινος τῶν ὄντων διεγνωσμένην οὕτω πως ὡς ἔοικεν ἐνόησεν ὡς ὑπ᾿ οὐδενός ὅτι ἔστι μονάς ἐγνώσθη˙ ὁ δέ μέγας ἐκεῖνος οὐ τοῦτό φησιν, ἀλλ᾿ ὅτι μέν ἔστι μονάς γνώσκεταί τε καί ὑμνεῖται, ἀλλ᾿ οὐ τῶν συνεγνωσμένων ἐν τοῖς οὖσιν ἐναρίθμων μονάδων, αἵ γε οὐδέ μονάδες ἄν κυρίως εἶεν, εἴ γε ἡ μονάς οὐκ ἀριθμός, ὥστε διά τοῦτο ἐκεῖνο μᾶλλον ἔγνωσται μονάς καί μόνον, (σελ. 542) ὅ,τι μή δι᾿ ἀριθμοῦ τε καί ἐν ἀριθμοῖς γνωρίζεται˙ ἡ γάρ κυρίως οὐκ ἀριθμός˙ μονάς οὖν ἡ θεότης, ἀλλ᾿ οὐ τῶν ἐν τοῖς οὖσι διεγνωσμένη, καθάπερ καί Γρηγόριος ὁ θεολόγος εἰπών «τήν τοῦ Θεοῦ φύσιν ἄληπτόν τε καί ἀπερίληπτον» εὐθύς ἐπάγει, τῆς τοῦ ρητοῦ διανοίας ἑρμηνεύς γινόμενος˙ «λέγω δέ οὐχ ὅτι ἐστίν, ἀλλ᾿ ἥτις ἐστίν». Ὁ δέ φιλόσοφος οὗτος ἄληπτον ἐπίσης καί ἀναπόδεικτον τίθεται καί τό τί ἐστι καί τό ὅτι ἐστί, καί ἡ σεμνή πρόφασις αὐτῷ τό δι᾿ τἀποδείξεως δεικνύειν ὅτι πάντα τά θεῖα ὑπέρ ἀπόδειξιν. Ἐγώ δέ μικρόν τι περί τούτου πρός αὐτόν εἰπών ἐπί τά προτεθειμένα μετοίσω τόν λόγον.

Οὐ σύ γε αὐτός εἶ ὁ λέγων ἐπ᾿ οὐδενός εἶναι τῶν θείων ἀπόδειξιν; Εἰ τοίνυν ἀποδέδεικταί σοι τό ὑπέρ ἀπόδειξιν, οὐ θεῖον˙ εἰ δέ πρέπον ἐστί τῷ Θεῷ τό πρόσρημα, ἀπόδειξιν οὐκ ἐπιδέξαιτ᾿ἄν˙ σύ δ᾿ οὐκ οἶδ᾿ ὅπως ἄλλοτε ἄλλα λέγεις καί τἀντανία πρός ἄλληλα, οὐ μόνον ἐπί τοῦ ἀποδεδειγμένου θείου, ὡς αὐτός λέγεις, ὑπέρ ἀπόδειξιν, ἀλλά καί ὁπηνίκα τῆς ἐγγινομένης ἀπό τῶν κτισμάτων ἐπί τόν δημιουργόν ἀνόδου μέμνησαι. Τίς γάρ, οὐδέ ἀπό τῶν δημιουργημάτων ἔσται ἀπόδειξις ὅτι ἐστί δημιουργός; Οὐδέ γνωστά ἐστί τινα τῶν ἀοράτων ἀπό τῶν ὁρωμένων; Οὐδέ τόν θεῖον Παῦλον δέξῃ μαρτυροῦντα ὅτι «τά ἀόρατα τοῦ Θεοῦ ἀπό κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται», ἀλλ᾿ ὑπέρ πᾶσαν ἐπαφήν καί γνῶσιν πάντ᾿ ἐρεῖς τά θεῖα;

«Ναί» φησιν, «ἀλλ᾿ ἐμοί περί ὧν ἑκάστου συντίθεμεν συλλογισμῶν κατά τόν ἔξω λόγον ὁ λόγος˙ τά τοιαῦτα δ᾿ ἕκαστος καθ᾿ ἑαυτόν διανοεῖται». Τί οὖν, ἅπερ ἕκαστος καθ᾿ ἑαυτόν διανοεῖται, ταῦτ᾿ οὐχί καί προφέρειν ἔχει διά γλώττης ἤ χειρός διά τοῦ ἔξω λόγου ποιούμενος τήν ὁμιλίαν ἤ συγγράμματα συντάττων, ὥσπερ κἀπί τῶν ἀμέσων καί καθόλου γίνεται προτάσεων; Τούτων γάρ ἡ (σελ. 544) γνῶσις δι᾿ ἐπαγωγῆς διανοητικῶς ἐπισυναγομένη τῇ ψυχῇ πέφυκεν ἐγγίνεσθαι, ἀλλά καί πρός τόν ἔξω λόγον φέρεται δι᾿ ἐπαγωγῆς γνωριζομένη πάλιν. Σύ δ᾿ ὅμως καί τοῦτ᾿ ἄν ἡμῖν ἐκφήναις, ὁ κτά πᾶσαν ἐξουσίαν ὅ,τι ἄν ἐθέλοις λέγων, καί μάρτυρα ἡμῖν σοι παρέξεις θαυμαστόν λέγοντα˙ «Θεόν νοῆσαι μέν χαλεπόν, φράσαι δέ ἀδύνατον». Ἀλλ᾿ εἰ τοῦθ᾿ οὕτω σοι δοκεῖ, τί τε ἐκεῖνο ὅπερ οὐκ οἶδ᾿ ἤ τοι περί σαυτοῦ ἤ κατά σαυτοῦ προοιμιαζόμενος πρός τούς Λατίνου γράφεις, ὅτι «πλείω λέγεις ἤ νοεῖς»; Ἐγώ δέ οὐ μόνον ὅτι ἔστι δημιουργός κατανοῶ ἐκ τῶν δημιουργημάτων, ἀλλά καί ὅτι εἷς ἐστι καί νοῶ καί ἀποδείκνυμι˙ πάντα γάρ ὁρῶ μιᾶς καί τῆς αὐτῆς βουλήσεως καί σοφίας καί δυνάμεως δεόμενα γενέσθαι ἐκ μή ὄντων˙ μία δέ βούλησις ἅμα καί σοφία καί δύναμις μιᾶς φύσεώς ἐστιν˙ εἷς ἄρα τῇ φύσει ὁ δημιουργός Θεός ἡμῶν.

Πάλιν ἀνάλαβέ σου τά ἀμυντήρια, προβαλοῦ τούς Ἀριστοτέλους τοῦ σοῦ κανόνας, ἐρώτα τάς πεύσεις τάς ἀμφικρήμνους, μικρόν δ᾿ ὅμως μεῖνον καί ταῦτά σοι προθήσομεν εἰς ἐξέτασιν. Νῦν δ᾿ ἴδωμεν διά τίνων κατασκευάζει μηδαμῶς εὔλογον εἶναι τόν Θεόν ἕνα λέγεσθαι. «Κατά μετοχή» φησιν «οὐκ ἔστι, καθ᾿ ὕπαρξιν οὐκ ἔστι, κατ᾿ αἰτίαν οὐκ ἔστιν ἕν˙ κατ᾿ οὐδένα ἄρα τρόπον ἔστιν ὁ Θεός ἕν». Τήν μέν οὖν μετοχήν καί ὕπαρξιν