αὐτοῦ, εἰ καί τοῖς χείλεσιν εἶναι δῆθεν θεόν ἰσχυρίζεται. «Ἀλλ᾿ ἔχει», φησίν, «ἐνεργείας ὁ Θεός κτιστάς δέ˙ πᾶσα γάρ ἐνέργεια Θεοῦ χωρίς τῆς τά πάντα ἐνεργούσης οὐσίας κτιστή, καί ἕν ἄναρχον καί ἀτελεύτητον ἡ θεία φύσις, καί αὕτη ἐστί τό μόνον ἄκτιστον φῶς καί ἡ ἄκτιστος δόξα τοῦ Θεοῦ». Τῆς δυσσεβείας, οἰκειότερον δ᾿ εἰπεῖν τῆς ἀθεΐας καί τελεωτάτης ἀσεβείας. Ἤ γάρ οὐκ ἔχει φυσικάς καί οὐσιώδεις ἐνεργείας ὁ Θεός, καί ἄθεός ἐστιν ὁ τοῦτο λέγων (τοῦτο γάρ πάλιν ἄντικρύς φησιν ὅτι οὐκ ἔστι Θεός˙ οἱ γάρ ἅγιοι φανερῶς λέγουσιν ὅτι φυσικῆς καί οὐσιώδους ἐνεργείας μή οὔσης οὔτε Θεός ἔσται οὔτε ἄνθρωπος ὁ ἐν δυσί ταῖς τοιαύταις ἐνεργείαις καί δυσί ταῖς φύσεσι προσκυνούμενος Χριστός) ἤ, εἴπερ εἰσίν ἐνέργειαι Θεοῦ φυσικαί καί οὐσιώδεις, κτισταί δέ εἰσιν αὗται, κτιστή ἔσται καί ἡ ταύτας ἔχουσα οὐσία τοῦ Θεοῦ˙ ἧς γάρ οὐσίας τε καί φύσεως αἱ φυσικαί καί οὐσιώδεις ἐνέργειαι κτισταί, ἄκτιστος αὐτή οὐκ ἔστιν. Ἀλλά καί ἡ θεία πρόνοια καί ἡ θεατική δύναμις καί ἡ τοῦ Θεοῦ λαμπρότης, ἡ καί κατά τό Θαβώριον ἐπιφανεῖσα Μωσεῖ καί Ἡλιού καί τοῖς συναναβᾶσιν ἐπί τό ὄρος τῷ Χριστῷ, τήν οἰκείαν ἐκφαίνοντι θεότητα καί βασιλείαν, καί αὗται τοίνυν κτίσματά εἰσιν, εἴπερ ἡ φύσις μόνη (σελ. 594) ἄναρχός ἐστι καί ἀτελεύτητος καί αὕτη μόνη ἐστί τό ἄκτιστον φῶς καί ἡ ἄκτιστος δόξα τοῦ Θεοῦ, καί οὕτω μία ἀκτιστος θεότης ὡς μόνης ἀκτίστου τῆς θείας οὐσίας ὑπαρχούσης.

Ἥ τε γάρ πρόνοια σχέσις ἐστί τοῦ Θεοῦ πρός τά τῆς παρ᾿ αὐτοῦ προμηθείας ἀπολαύοντα καί ἡ θεατική δύναμις πρός τά ὁρώμενα καί ἡ λαμπρότης πρός τά θείως λαμπρυνόμενα˙ ἡ δέ θεία φύσις σχέσις οὐκ ἔστι, πάντῃ πάντων ἀπολελυμένη τε καί ὑπερανιδρυμένη. Καί τῆς μέν θεατικῆς ἐνεργείας τό δημιουργεῖν οὐκ ἔστιν˙ ἐθεᾶτο γάρ τά πάντα ὁ Θεός καί πρό γενέσεως, οὐκ ἐδημιούργει δέ αὐτά καί πρό γενέσεως. Μή οὖσα τοιγαροῦν ἡ πάντα ἐνεργοῦσα φύσις αὕτη, κτιστή ἔσται κἀντεῦθεν κατά τόν Βαρλαάμ ἡ θεατική ἐνέργεια τοῦ Πνεύματος. Ἡ δέ θεία πρόνοια μετέχεται παρά τῶν ἐπιτυγχανόντων ταύτης˙ «πάντα γάρ», φησί, «τά ὄντα μετέχει προνοίας, παρά τῆς παναιτίου θεότητος ἐκβλυζομένης»˙ κατ᾿ οὐσίαν δέ ὁ Θεός ἀμέθεκτός ἐστι κατά τόν θεῖον Μάξιμον καθ᾿ ἥν μόνην ἄκτιστός ἐστι κατά τόν Βαρλαάμ. Οὐκοῦν κατ᾿ αὐτόν κἀντεῦθεν καί ἡ θεία πρόνοια κτιστή. Ἡ δέ τοῦ Θεοῦ λαμπρότης καί μετέχεται καί μερίζεται˙ «ἀμυδρά» γάρ, φησίν, «αὐτήν παρεγύμνωσεν ὁ Κύριος ἐπ᾿ ὄρους» οἵ τε μύσται ταύτην εἶδον οὐχ ὁλόκληρον «ἵνα μή σύν τῇ ὁράσει καί τό ζῆν ἀπολέσωσιν». Τό δέ μερίζεσθαι τῆς ἐνεργείας ἀλλ᾿ οὐ τῆς οὐσίας ὁ Χρυσόστομος ἀποφαίνεται πατήρ. Ἀλλά καί «ἡ λαμπρότης τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἔστω ἐφ᾿ ἡμᾶς», φησίν ὁ ψαλψῳδός προφήτης˙ καί «εἰς τοῦτό με φέρει τό μέτριον ἐνταῦθα φέγγος, λαμπρότητα Θεοῦ ἰδεῖν καί παθεῖν, φησίν ὁ θεολόγος Γρηγόριος˙ καί ὁ ἀπαστράπτων τό ἀληθινόν καί ἀδιάδοχον φῶς, κατά τόν μέγαν Βασίλειον, τούς αὐτοῦ μετέχοντας ἄλλους (σελ. 596) ἡλίους ἀπεργάζεται θείους˙ «λάμψουσι γάρ καί οἱ δίκαιοι ὡς ὁ ἥλιος». Ἡ δέ θεία φύσις ὑπέρ πᾶσαν μέθεξίν ἐστιν, ἥν μόνην ἄκτιστον φῶς ὁ Βαρλαάμ ἀπεφήνατο. Κατ᾿ αὐτόν οὖν κτιστόν ἐστι καί τό θειότατον φῶς, ἐπεί καί ὀνομάζεταί πως τοῦτο˙ ἡ δέ θεία φύσις παντάπασιν ἀνώνυμός ἐστιν ὡς ὑπερώνυμος.

Ταῦτα καί τά τοιαῦτα λεγόντων ἡμῶν πρός τά τοῦ Βαρλαάμ δυσσεβῆ συγγράμματά τε καί κηρύγματα, δέον ἐντεῦθεν ἐκεῖνον τἀληθές καταμαθόντα τήν δυσσεβῆ γνώμην ἀποθέσθαι. Μεθ᾿ ἱλαρότητος γάρ πόσης, ἄν εἴπῃς! Καί πρό τῶν ἐλέγχων πολύν ὑπεμείναμεν εὖ ἴσθι χρόνον, τοῦτον ἐνάγοντες πρός τήν εὐσέβειαν. Ὁ δέ μηδέ τοῖς ἐλέγχοις εἴξας, καθάπερ οὐδέ πρότερον τοῖς προτρετικοῖς καί παρακλητικοῖς τῶν λόγων, ἔτι μᾶλλον, ὡς ᾤετο, κτιστόν ἀποφαίνων τό θειότατον φῶς καί πᾶσαν θείαν