φημί ἄναρχον, ἀΐδιον, ἀτελεύτητον, ταὐτό δ᾿ εἰπεῖν ἄκτιστον καλεῖσθαι κατ᾿ αὐτήν. Κατά γάρ τό θεῖον πάλιν Μάξιμον «ὁ τοῦ ἀεί εὖ εἶναι λόγος κατά χάριν τοῖς ἀξίοις παραγίνεται τόν Θεόν ἐπιφερόμενος τόν πάσης ἀρχῆς καί τέλους κατά φύσιν ἀνώτερον, ποιοῦντα τούς ἀρχήν ἔχοντας κατά φύσιν καί τέλος ἀνάρχους κατά χάριν καί ἀτελευτήτους», ἐπεί καί ὁ μέγας Παῦλος, τήν χρονικήν μηκέτι ζῶν ζωήν, ἀλλά «τήν τοῦ ἐνοικήσαντος λόγου θείαν καί ἀΐδιον», ἄναρχος γέγονε καί ἀτελεύτητος χάριτι, καί Μελχισεδέκ «οὔτε ἀρχήν ἡμερῶν, οὔτε ζωῆς τέλος ἔσχεν», οὐ διά τήν φύσιν τήν κτιστήν, δι᾿ ἥν τοῦ εἶναι ἤρξατο καί ἔληξεν, ἀλλά διά τήν χάριν τήν θείαν καί ἄκτιστον καί ἀεί οὖσαν ὑπέρ πᾶσαν φύσιν καί χρόνον ἐκ τοῦ ἀεί ὄντος Θεοῦ. Κτιστός οὖν ἦν ὁ Παῦλος μόνον μέχρις ἄν ἔζη τήν προστάγματι Θεοῦ ἐξ οὐκ ὄντων γεγονυῖαν ζωήν˙ ὅτε δέ μή ταύτην ἔζη, ἀλλά τήν ἐνοικήσει τοῦ Θεοῦ προσγενομένην, ἄκτιστος γέγονε τῇ χάριτι, καθά καί ὁ Μελχεσεδέκ καί πᾶς ὁ ζῶντα καί ἐνεργοῦντα μόνον τόν τοῦ Θεοῦ λόγον ἐν ἑαυτῷ κτησάμενος.

Ταῦτα ἄρα καί ὁ μέγας φησί Βασίλειος ὅτι «τό κινηθέν ὑπό Πνεύματος ἁγίου κίνησιν ἀΐδιον ζῶον ἅγιον ἐγένετο˙ ἔσχε δέ ἀξίαν ἄνθρωπος, Πνεύματος εἰσοικισθέντος ἐν αὐτῷ, προφήτου, ἀποστόλου, ἀγγέλου, Θεοῦ, ὤν πρότερον γῆ καί σποδός». Καί πάλίν, «διά πνεύματος ἁγίου κοινωνόν γενέσθαι τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ, τέκνον φωτός χρηματίζειν, δόξης ἀϊδίου μετέχειν». Ὁ δέ Νύσσης θεῖος Γρηγόριος «ἐκβαίνει» φησί «τήν ἑαυτοῦ φύσιν ὁ ἄνθρωπος (σελ. 614) ἀθάνατος ἐκ θνητοῦ καί ἐξ ἐπικήρου ἀκήρατος καί ἐξ ἐφημέρου ἀΐδιος καί τό ὅλον Θεός ἐξ ἀνθρώπου γινόμενος˙ ὁ γάρ Θεοῦ Υἱός γενέσθαι καταξιωθείς ἕξει πάντως ἐν ἑαυτῷ τοῦ Πατρός τό ἀξίωμα». Τοιοῦτοι μέν οὖν οἱ θεοειδεῖς πάντες κατά τήν χάριν ὥσπερ καί θεοί. Αὐτή δ᾿ ἡ χάρις ἄκτιστος οὐ κατά χάριν (ἔσται γάρ χάρις χάριτος καί ταύτης πάλιν ἄλλη καί τοῦτ᾿ ἐπ᾿ ἄπειρον οὐ στήσεται προβαῖνον˙ ἄκτιστος οὖν ὡς ἀληθῶς ἡ χάρις. Τόν γάρ κενόφρονα ληρεῖν ἐᾶν, μίμησιν φυσικήν εἶναι λέγοντα τήν χάριν ταύτην, ἐπεί πολλαί τε καί δειναί καί ἀπό τούτου τίκτονται αἱρέσεις καί κατά τόν θεῖον πάλιν Μάξιμον «θεώσεως οὐδέν γενητόν κατά φύσιν ἐστί ποιητικόν, καί τῆς κατά φύσιν δυνάμεως οὐδαμῶς ἡ θέωσις ὑπάρχει κατόρθωμα». Σύ δή φύλαττέ μοι τήν καλήν ταύτην τῶν πατέρων παρακαταθήκην ὅτι ἄκτιστος ἡ θεία χάρις ὡς φύσεως ἐνέργεια Θεοῦ καί κατά τόν ἅγιον Ἰσαάκ «ὡς δόξα τῆς φύσεως αὐτοῦ». Μόνον δέ ἄκτιστον εἰπών τις τόν Θεόν, καί τάς αὐτοῦ φυσικάς ἐνεργείας συμπεριείληφεν ἁπάσας. Τί οὖν ἔτι δεῖ ζητεῖν καί διαιρεῖν;

Ἀλλ᾿ ὁ κενόφρων οὗτος, τά βαθέα τοῦ Σατανᾶ μεμυημένος καί κτιστάς δυσσεβῶς δοξάζων τάς θείας ἐνεργείας, μίαν ἄκτιστον δολίως κηρύττει θεότητα μόνην, τήν θείαν φύσιν, ὡς εὐπαράδεκτος εἴη τοῖς μή καλῶς εἰδύσι τάς φραφάς κτιστάς ἀποφαινόμενος τάς θείας ἐνεργείας, μάλιστα δέ τήν θεοποιόν χάριν τοῦ παναγίου Πνεύματος κακῶς διαιρῶν τῆς ὑπερουσίου φύσεως ἐκείνης. Μή ἀγνοήσαντες οὖν ἡμεῖς τήν τοιαύτην πανουργίαν ἥκιστα συνεθέμεθα τοῖς ὑπ᾿ αὐτοῦ προτεινομένοις, μᾶλλον δέ οὐδέ φάναι τι πρό τῆς ἀκριβοῦς ἐρεύνης ἠξιώσαμεν˙ προὐκαλεσάμεθα δέ αὐτός εἰς λόγους, ἵνα φανερά γένηται ἡ εὐσεβής διάνοια. Ὁ δέ ὑπέπτηξε καί οὐδέ γρύξαι, πίστευσον, ἐτόλμησε, πολλῶν παρόντων. Εἰ δέ νῦν πονηρά διά τοῦτο κηρύττει (σελ. 616) καθ᾿ ἡμῶν αὐτόσε, χαρᾶς ἡμῖν πρόξενος γίνεται καί μισθοῦ πολλοῦ τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς. ∆ιό καί τῷ ἐπαγγειλαμένῳ ταῦτα λέγομεν 'Κύριε, μή στήσῃς αὐτῷ τήν ἁμαρτίαν ταύτην', εἰ καί διά τούς βλαπτομένους ὀδυνώμεθα. Τοῦθ᾿ οὕτως ἔχειν σχεδόν πάντες οἱ ἐνταῦθα συμμαρτυρήσουσι.

Μετά μέντοι τήν πρός τό ἅγον ὄρος ἡμῶν ἀποδημίαν ἐν ᾧ καί Τόμον ἐν ἑπτά