CAPUT VII.

Quod justitia commutativa stat in aequalitatis medio.

Signum autem quod vera sint quae praedicta sunt, est quod quando dubitant quantum injuriae intulerit qui fecit, et quantum passus sit qui sustinuit, refugium habent ad judicem : ad judicem autem ire est ire ad justum quod secundum se justum est. Judex enim secundum judicis rationem, vult esse velut justum quoddam animatum, quod nullam habeat electivam animam nisi justitiam : et ideo quaerunt judicem ut medium quoddam quod secundum se justum est : et propter hoc quidam judices vocant mesidices, hoc est, medios justos, non ita quod dimidii justi sint, sed secundum hoc quod ipsi secundum seipsos medii sint et justi, ut dicantur medii justi quasi medi ales justi. Verbi gratia, ut si dicamus quod injusti componantur, hoc est, coordinentur : uterque continget justum medium, unus excedendo, et alter deficiendo ab ipso. Sicut est cum proportionantur hoc medio quod est judex arithmetica proportione. Medium ergo justum est quoniam judex et medium et justum est. Justus autem adaequat excedens et excessum ad. se ipsum habita proportione.

Sicut si dicamus, quod linea significata

per a B, per inaequalia secta sit: tunc judex inaequales sectiones considerans, eam quae plus medietate habet, dividit separans partem quae medietatem excedit, et addens illi quae a medietate deficit minor secundum sectionem : et sic sectiones ad aequalitatem reducit. Cujus exemplum est, si linea novem cubitorum in tres et sex cubitos dividatur, inaequales erunt sectiones. Inter tria autem et novem sex medium est, ad quod judex respiciens praecipit amputari a novem tantum quantum excedit medium, et addit tribus qua) in eadem quantitate ad sex exceduntur : et sic inaequalitatem extremorum ad. aequalitatem medii reduxit. Propter quod cum totum quod est actionis et passionis dividatur et ad aequalitatem dicae reducatur : tunc proverbio communi aiunt, unumquemque habere quod ipsius est: et hoc est cum ad dicam unumquodque aequale accipiat. aequale autem hujus medium est inter majus et minus secundum arithmeticam proportionalitatem. Propter quod communiter judex qui quasi dica injuriam mensurat actionis et passionis, dicastes vocatur. Et ratio medii qua mensurat,dicitur dicaeon.

Dicaeon ergo duplex est, scilicet mensurans, et mensuratum. Mensurans in mente judicis, mensuratum in emendae quantitate. Unde dicaeon est dicaeon sive dicaeonis : quia hoc quod est in anima judicis, dicaeon est dicaeonis quod est in quantitate emendae. Similiter dicastes duplex est. Unus quidem dicaeam determinans ut judex : alter autem dicaeam determinans ut lex quae judicem informat ad dicare determinandum et determinationem : et sic dicastes lex erit dicastis judicis. Propter hoc enim medium nominatur dicaeon quemadmodum si quis dicat dicaeon esse dicaeonis, mensurans scilicet mensurati, et dicastem esse dicastis, legem scilicet judicis. Si enim duabus aequalibus quantitatibus positis, ut praedictum est, pars auferatur ab altera et ad alterum apponatur, altera quantitatum, scilicet cui apponitur, in duobus excedet eam cui ablatum est : excedit enim aequale et excedit minus : si enim sit tantum ablatum ab una et non sit appositum ad alteram. , tunc utique non super excedit nisi in uno solo.

Cujus exemplum est, si tres lineae sumantur, quarum quaelibet ei in quo est sicut mensura, aequalis sit, sicut mensura hominis aequalis est homini, quamvis inaequales sint secundum se : auferatur autem ab illa aliquid, et addatur ad reliquam, illa cui additur excedet et mediam et extremam. Mediam quidem, quia media major est, et ideo excedit in uno : extremam autem excedit in duobus. Excedit enim excessum medii, hoc est, quantitate, quia medium excedit minus : et excedit excessu oppositi quo crevit super medium, et sic excedit in duobus : et sic major cui appositum est medium, excedit uno, scilicet apposito, et ipsum medium illud a quo ablatum, etiam excedit uno excessu medii super ablatum. Cujus exemplum est in linea novem cubitorum quam induximus, quae si per ter.tria dividatur,quantitates erunt aequaes : si autem una sectio alteri adda- tur, inaequales erunt sex ad tria. Sumatur ergo quantitas proportionata toti quantitati quae erat novem, et parti quantitatis quae erat tria secundum arithmeticam proportionem, illa quantitas sex erit excedens tria in tribus et deficiens a novem in tribus : ad judicium ergo illius inaequalia ad aequalitatem reducentur. Novem enim duobus ternariis excedit tria, etiam uno excedit sex. Sex autem ad tria non nisi in uno ternario excedit. Consideretur igitur quantitas medii quod aequaliter habet ad excedens et excessum, et non auferatur ab excedente quod duplo plus habet quam excessum, et simplo plus quam medium : et tantum quantum excedit medium., auferatur ab eo quod est simplum, et addatur ei quod est excessum tantum : et omnia ad aequalitatem reducta sunt. Hoc igitur sive tali justo medio et aequali cognoscimus quid et quantum auferre oportet a plus habente, et quid et quantum apponere oportet minus habenti. Illud enim quo excedens medium excedit, oportet apponere minus habenti. Illud autem quo medium superexceditur a plus habente, auferre oportet a maximo quod plurimum habet.

Descriptio autem hujus quod aequales quantitates sunt tres, quarum prima designetur per lineam a a. Secunda designetur per lineam b b. Tertia designetur per lineam sig. g: sintque omnes aequaliter sex cubitorum. Dividatur autem linea a a in puncto e per medium : tunc linea a e trium erit cubitorum, et linea ea etiam trium. Si ergo sectio e a apponatur ad totam lineam gg, linea sig. g

excedit lineam a e in tanto quantum est E a secundum duplum : tria enim addita ad sex, novem faciunt : novem autem in duplo excedit super tria. Iste ergo excessus signetur linea gg, cum E a sibi apposita in tria aequalia divisa, et una pars signetur per d g, altera per ge, tertia per e g: ita quod linea signis istis divisa sit d ge g. Haec enim linea in D G excedit sectionem ae, et eamdem excedit

in G E, sicut novem in duobus ternariis excedit tria. Lineam autem b b quae media est, non excedit lineam d sig. e sig. nisi in uno, scilicet in parte apposita quae fuit E G, sicut novem sex excedit tantum in uno ternario. Linea igitur quae est D

G E G tractionem eam quae a e duobus superexcedit, eo scilicet quod d sig. et eo quod est ge. Eam autem lineam quae est B B non superexcedit nisi in eo quo est D G.

Talis autem conjectatio medii in comi mutatione artium mechanicarum est. Artes enim illae destruerentur utique, nisi faciens qui per modum agentis se habet in contractu emptionis et venditionis, tantum et tale faceret, quantum et quale patiens passus est, hoc est, vendens qui per modum patientis se habet in artificiati, quod operatus est laboribus et expensis, commutatione. Si enim lectorum factor pro lecto non tantum et tale accipiat, quantum et quale posuit in expensis, lectum de caetero non faciet : et sic destruetur ars quae lectorum factrix est. Similiter autem est et in aliis artibus.

Nomina autem haec quae dicimus damnum, generaliter secundum primam originem venerunt ex voluntaria commutatione. Plus quidem habere quam sit valor rei quae suiipsius est, dicitur ultra debitum lucrari. Minus autem habere in valore his quae ex principio fuerunt ante commutationem, vocatur damnificari. Puta sicut est videre in vendere et emere et in quantiscumque aliis lex cedit licentiam commutandi, sicut in fidejussione, locatione, usu, depositione, et in aliis similibus. Quaedam enim commutare prohibet lex, sicut uxorem, depositum., et multa alia. Quando autem neque pius habet, neque minus, sed ipsa commutata fiunt secundum valorem quae habent per seipsa communiter: tunc dicitur quod contractum facientes habent quae ipsorum sunt secundum debitum, et neque damnificari, nec lucrari dicuntur.

Ergo cujusdam lucri et cujusdam damni justum medium est. Et hoc quidem est quando in contracto voluntario aequale habet id quod est prius, et id quod est posterius, hoc est, ante contractum et post contractum. Verbi gratia, quia ante contractum lectus quinque valuit : si ergo post contractum quinque accepit, id quod est posterius, aequale anteriori fuit : et non potest conqueri quod in aliquo sit damnificatus.