CAPUT VI.

De modis justi et injusti, et justificationis et injustificationis.

Quia autem ante de modis hujus justi et injusti paucum dicere praemisimus, nunc : aggredi opportunum est. Cum enim tria sint in genere nocumenta justitiae quae in commutationibus est, oportet nos in genere primum dicere de illis. Voluntarium enim dividitur in id quod secundum electionem factum est, et id quod sine electione factum est. Involuntarium etiam dividitur in ignoratum et paralogum. Ignoratum enim non semper inopinatum ut evenire non possit : et hoc simpliciter ignoratum est. Aliquando etiam inopinatum est, quod nunquam eveniat : et tunc vocatur paralogum, hoc est, inexspectatum et inopinatum, et ex natura negotii non creditum unquam posse evenire. Tria ergo sunt, impraeconsiliatum, ignoratum, et paralogum, quae in hoc nocumenta justitiae sunt et dicuntur : quia quando in opere sunt, rationem justitiae et justi et justificationis diminuunt, et similiter per oppositum diminuunt ratione injustitiae et injusti et iniustificationis. Quamvis autem sic tria in genere sint, tamen speciales eorum differentiae et modos considerando plura erunt.

Involuntariorum enim per nos factorum quaedam sunt per violentiam, quaedam autem per ignorantiam. Et facta per violentiam, nocumentum faciunt ad justitiam : quia quod per violentiam fit, justum vel injustum quidem esse potest, justificatio autem vel injustificatio dici non potest. Quae autem ex ignorantia involuntaria sunt, quaedam quidem facimus ignorantes et per ignorantiam, quaedam autem ignorantes, per ignorantiam autem non. Et Michael quidem Ephesius dicit, quod ignorans facit qui universale ignorat, sicut qui fartum ignorat esse malum, vel moechiam, vel deos non esse verendos, vel parentes non esse honorandos, vel ad aliud quodcumque eorum justorum de quibus supra diximus, quod natura vel ordine instituentis determinata sunt, et ad opera nostra se habet, sicut universale ad particulare : quae ignorantia quamvis neminem excuset, tamen aliquod nocumentum fert ad rationem justitiae : quia sic factum non verae justificationis habet nomen. Quae autem per ignorantiam fiunt, his ignorantia causa operis est. Opus enim facit qnod ignorat, quod nullo modo faceret si non ignoraret : et sic ignorantia causa est : quia posita ea ponitur opus, et destructa ea destruitur. Per ignorantiam ergo factorum quaedam sunt, quorum totum principium est in nobis : quaedam autem, quorum aliquid est extra. Ea vero quorum aliquid est extra, talia sunt, quorum quidem principium operis est in nobis non conscientibus singularia in quibus est actus, sed eventus circa opus non est in nobis : sicut si gladium teneam ad aspiciendum vel emendum, operam rei licitae dans, alius autem ex impetu vel casu irruat in gladium et perfodiatur : tunc enim injustum est quod fit, sed tamen peccati propriam non habet rationem, sed infortunii.

Eorum autem quae in toto sunt in nobis et fiunt per ignorantiam, duo sunt modi. Quaedam enini omni cautela adhibita nullo modo sunt exspectata, et tamen eveniunt. Quaedam autem non tantam habent cautelam, ut opinari possit quod nullo modo eveniant. Exemplum

primi est in eo qui exercitando projicit sagittas in loco solitario, ubi nunquam consuevit aliquis ambulare : et ex inopinato apparet qui interficitur vel vulneratur : et talia vocantur paraloga, hoc est, ex inopinato vel inexspectato evenientia. In quibus autem tanta diligentia non est, ut evenire non possint, et tamen fiunt per ignorantiam singularium in quibus est actus, per ignorantiam facta dicuntur, et justificationis vel injustificationis non habent rationem, quamvis justa vel injusta sint.

Adhuc autem eorum quorum principium est in nobis, quae nec ignorantes nec per ignorantiam facimus, quaedam facimus praeconsiliantes, quaedam non praeconsiliantes. In quibusdam autem passionis impetus ad consilium pervenire non permittit. Et quae quidem injusta praeconsiliantes facimus, malitiae dicuntur : et justa quae sic facimus, virtutis nomen habent. Quae autem ex passionis vel necessitatis impetu non praeconsiliantes, peccaminis vel peccati nomen habent, sed non malitiae : eo quod haec ex studio facta non sunt. Electio enim principium operis est : quia, sicut in secundo diximus, in operibus nostris attenduntur haec : primum quidem si sit sciens, deinde si eligens et eligens propter hoc. Adhuc autem eorum quae prae electione fiunt, duo sunt modi : quaedam enim simpliciter peccata sunt et malitiae : quaedam autem cum injuria sunt proximi : et haec quia cum studio et insidis fiunt, insidiae vocantur, et circa illa sunt iiijustificationes.

Sunt ergo ista, violentum, ignoratum, infortunium, paralogicum, peccatum, malitiae, et insidiae, in quibus omnis mo dus accipitur injustificationis et justificationis. Sicut igitur diximus cum tria sint nocumenta justorum quae in communicationibus sunt, illa quidem quae non per violentiam, sed cum ignorantia sunt et per ignorantiam facta, peccata sunt : et tunc per ignorantiam fieri dicuntur, quando neque circa quae operatus est, neque factum quod fecit, neque quo, scilicet instrumento, neque cujus gratia existimavit, hoc fecit quod operatus est. Aut enim percutiens non vulnerare intendit, et tamen vulnerat : vel non intendit hoc facere quod facit : putabat enim parum abscindere, et forte membrum abscidit : vel non putavit hunc esse patrem quem occidit scilicet, vel filium : vel non putavit hujus gratia facere, sed accidit finem sui operis esse quem non intendit. Puta chirurgus ferrum apponens pungere intendit et apostema aperire, et graviter vulnerat, quod non intendit. Et similiter dicimus si ignorat quem, vel si non intendit ut fecit : remisse enim intendens, vehementer factum accidit. Quandoquidem igitur paralogice nocumentum fit per ignorantiam, a quibusdam infortunium vocatur, large sumpto nomine infortunii. Quando autem non paralogice fit, nec per ignorantiam, et fit sine malitia : tunc vocatur peccatum. Sic enim operans peccat, eo quod in seipso habet principium operis quod est causa : facit enim sciens et volens, sed non praeconsilians. Ille autem cujus principium secundum aliquid est extra quod praevi non potest, infortunat et non proprie peccat ; quamvis Theophrastus infortunia in justis nolit esse supposita.

Quando autem sciens quod operatur, non praeconsilians autem hoc, injustificatio vocatur. Verbi gratia, quicumque propter iram et alias quascumque passiones necessarias sive naturales accidunt hominibus : haec enim quia nocent et a nocentibus et peccantibus fiunt : qui quidem faciunt ea, et injustum faciunt, et injustificationes sunt quae faciunt.

Et tamen ipsi injusti non sunt proprie loquendo neque mali propter ea quae faciunt : quia nocumentum quod inferunt, non propter malitiam faciunt, sed propter passionem. Naturales autem pas-

siones vocamus quaecumque ex sensibilibus illatae in diversos affectus alterant animam, ut timor, spes, gaudium, tristitia, amor, misericordia, et confidentia, et caeterae hujusmodi. Necessarias autem dicimus, quae in ipsa hominis natura habent originem sine quibus natura hominis esse non potest : et ideo ad diversa compellunt, sicut fames, sitis, nuditas, et infirmitas, et caeterae hujusmodi, quae multos facere compellunt, quae non faciunt electione : cum tamen scientes et volentes faciant. Quando autem ex electione facit injusta et mala, tunc injustus et malus est.

Proptei quod optime dictum est, quod ea quae ex passione irae fiunt, non ex providentia fieri judicantur, sed ex passione. Non enim incipit ut quieto corde providere possit, qui in ira aliquid facit, sed potius jam detentus et praeventus ex impetu facit quod facit, et non ex provisione : sed ille qui ad iram provocat non provocatus, incipit, et providere potest : et ideo ex insidiis facit quod facit.