CAPUT III.

De divisione rationis in scientificum, et ratiocinativum, sive intellectum speculativum et practicum.

Volentes igitur virtutes accipere secundum rationis proprium actum et optimum, oportet nos dividere ratiocinativum. In praecedentibus autem virtutes hominis divisimus per prima genera virtutum, et quasdam quidem quas diximus esse moris sive morales, quasdam autem diximus esse intellectus sive intellectuales. Et de moralibus quidem intellectus pertractando pertransivimus in libris praehabitis, in quantum motus passionum sunt et operationes appetitus sive voluntatis, quae determinatio valde imperfecta est, sicut jam probatum est, et studiositatem hominis non perficit. Dicit enim Eustratius quod studium est famulatus et cura omnem rem ducens ad id quod secundum naturam est et optimum et ultimum. Jam autem probavimus quod ultimum et optimum hominis non est in moralibus. Studiositas igitur hominis perfecta non est nisi deducatur ad ultima et optima rationis. De reliquis ergo virtutibus quae intellectuales dicuntur, nunc dicere oportet ut studiositas hominis completa sit.

Quod quia harum virtutum principium ratio est, et ratio potentia animae est, oportet ipsum quaedam dicere de potentiis animae, in antehabitis quidem igitur dictum est duas esse potestates animae, quarum unum quoddam est rationem habens : altera autem irrationalis dicitur. Dictum est etiam quod utraque istarum dicitur dupliciter. Rationem enim habens vel est essentialiter rationem habens, vel participative. Similiter autem et irrationale dicitur, vel a privatione rationis secundum naturam, vel a privatione secundum participationem : et haec determinata sunt in fine primi libri.

Nunc autem secundum eumdem modum divisionis dividendum est de parte animae quae dicitur rationem habens. Oportet autem a primo philosopho supponere, quod duae partes in anima sunt quae dicuntur rationem habentes sive rationales. Una quidem pars qua speculamur talia de numero entium, quorum principia non contingunt aliter habere, sicut necessaria. Altera autem qua speculamur contingentia.

Ratio autem est hujus divisionis : quia ad illa objecta quae sunt propria agentia in animam et sunt in forma agendi genere altera, oportet quod in animae potentiis sive potentiae in particulis animae determinentur genere passionis alterae ab invicem, quibus illa objecta proprias inferant passiones. Actus enim activorum praevii sunt passivis potentiis secundum rationem et actum. Oportet enim ad utrumque activum aptum natum esse utrumque passivum. Hujus autem causa est, quia cognitio quae est actus activi scibilis in potentia cognoscente, non fit vel existit in potentia secundum effectum nisi secundum quamdam similitudinem potentiae cognoscentis ad cognitum, sicut et in modo naturali forma secundum esse a generante non fit nisi per similitudinem recipientis materiae ad formam generantis : per inchoationem enim

formae in materia proprium subjectum formae efficitur, et illius formae appetitiva, non alterius. Patet igitur quod materia non est subjectum formae nisi per assimilationem ejus. Similiter autem se habet de intellectu ad intelligibilia. Unde scibile cujus nulla principia sunt in intellectu, in intellectu non potest. Cujus autem principia in intellectu sunt, jam intellectum scibili assimilat : non tamen perfecte, sed confusa et indistincta assimilatione, quae distinguitur et determinatur in adeptione scibilis per scientiam : quia ipsa principia non determinate sunt in forma scibilis, in quibus forma scibilis confusa est et in potentia tantum. Ex his tamen habetur quod differen.tium agentium in genere diversae sunt potentiae passivae assimilatae activis et propriae, quibus illa activa suas inferunt actiones. Necessarium autem et contingens in rebus accepta, nec propria nec communia principia habent esse et quiddilatis, nec propria nec communia habent scientiae principia : quia eadem sunt principia essendi et sciendi, sicut probatur in principio Physicorum. Ergo potentiae passivae quibus ista activa inferunt suas actiones, per eumdem confusum habitum utrique agenti assimilari non possunt. Per diversos ergo assimilabuntur. Diversitas autem talium habituum diversitatem potentiarum propriarum facit. Diversae ergo sunt potentiae rationis acceptiva) necessarii, et acceptivasr contingentis. Adhuc sicut agentia sunt genere altera et non specie tantum, eodem enim genere causae non est necessarium et contingens : ita necesse est potentias passivas genere passionis esse alteras et non specie tantum. Causa enim non stans et stans causa, genere alterae sunt, et non specie tantum. Et quamvis haec ratio fortissima sit ab Aristoteles facta et a Theophrasto et a multis aliis, tamen sunt quidam obnitentes dicentes verum esse finem ntellectus : verum autem in necessariis et contingentibus non habere differentiam nisi materialem. Materialis autem diversitas in agentibus formalem differentiam non requirit in passivis. Et ideonon requiritur quod diversae formales rationes sint ad verum in necessariis, et verum in contingentibus quaecumque. Sed isti finem supponunt, scilicet quod verum in necessariis et contingentibus differant materialiter tantum : necessarium enim et contingens in rebus esse intelliguntur. Unde verum quod est rei entitas secundum principia formalia genere et specie differt in necessario et contingenti. Oportet igitur quod cognoscitivum rationis duas potentias habeat genere et specie alteras. Alteras autem dico genere et specie passionis sive passibilitatis, per quas in genere et specie passivi proprie constituuntur.

Quamvis autem haec sit veritas, tamen multos duxit in errorem. Dicunt enim quod si plantata sunt in natura hominis, quibus scibilia et delectabilia proprias inferunt passiones, videtur non debere redargui, quamquam si talibus potentiis utitur ad actum,et similiter utitur instrumentis, sicut si oculo utatur ad visum : et per hoc licentiam volunt habere ad omnis turpitudinis expletionem, quemadmodum lex data videtur esse Mahumeti, quae ad hoc facit. Est responsio, quod in omni toto potestativo inferior potentia semper ordinatur ad superiorem, nec habet ultimum nisi in summo illo quo superiorem attingit : hoc autem patet tam in civilibus quam in naturalibus. In civilibus quidem totum potestativum est regnum distributum in partes potestativas, sicut in praetoriatum, ducatum, militiae praefectoriam, et hujusmodi. Patet autem quod inferior semper respicit superiorem, et non habet bonum et optimum sui nisi ordinem superioris participando, sicut dux ordinatur a rege ad actum et opus, praetor autem a duce, praefectus autem a praetore : et si talis ordo non sit, cum ordo sit pars potestatis, cadunt a ratione potestatis, et confusum quid

erit non in unum sed in diversa tendens et seipsum destruens. In antehabitis autem exemplum est, quod sensus particularis ordinatur ad sensum communem : et si sensus particularis a communi non accipiat, nec sensus erit : et sic est de omnibus aliis. In omnibus enim ita est, quod potestates ad unum ordinatae sic se habent quod inferiores ad superiores respiciunt, et ordinem potestatis habent ab eis. Quamvis ergo possibile naturaliter infuit, tamen operationes et usus potentiarum non est nisi secundum ordinem per determinationem superiorum. Motus ergo passionum et operationes potentiarum non inesse debent, nisi secundum rationis moderamen : passio enim proprie non habet actum, sed motum. Inferens enim passionem proprie passio est. Illata vero, ut dicit Aspasius,non tam passio quam motus passionis : in. homine enim haec secundum bonum hominis ut homo est, non sunt nisi secundum rationis moderamen.

Dubitabit autem fortasse aliquis cum scientificum et rationale sive practicum et speculativum in una anima rationali sint, quae impartibilis est et indivisibilis nullam habens quantitatem, quomodo haec dicimus esse partes, et quomodo aliquando specie, aliquando genere alteras ?

Ad hoc autem quantum praesenti intentioni sufficit, dicimus quod ad particularitatem totius potestativi non requiritur divisibilitas secundum quantitatem : unitas enim et punctum indivisibilia secundum quantitatem multas habent potentias. Alterius enim potentiae est punctum ut fluens, alterius punctum ut stans, et alterius potentiae est secundum quod est principium, et alterius secundum quod est finis, et alterius secundum quod est contiiians et medium, et alterius secundum quod est signum in circulo duorum actuum, in quo signo linea recta circulari contingit : et in multis planum est hoc videre. Cum ergo anima corporis organici sit perfectio : organicum autem organa genere et specie organorum habeat differentia. Organa enim vegetabilis genero et specie differunt ab organis sensibilis : organa vero sensibilis specie differunt inter se, et similiter organa vegetabilis. Cum igitur potentiae animae talium organorum sint actus proprie, oportet quod ipsae inter se differant genere et specie potentiarum. Probatum enim est in Naturalibus, quod omnis diversitas quae per se est in materia et secundum naturam est, est ex diversitate quae est in forma. Rationalis autem anima differentiis activorum specie et genere accipit diversas potentias, sicut jam ante ea habitum est. Dicimus igitur quodcum istae particulares potentiae ad unitatem totius potestativi referantur, tunc partes sunt, quia partiales potestates. Si vero ad se invicem referantur, tunc genere et specie potentiarum differunt, quemadmodum paulo ante dictum est. Cum autem duae sint partes rationem habentis : una quidem quae est necessariorum, vocatur scientificum : altera autem quae est contingentium, simpliciter vocatur ratiocinativum : consiliari enim quod tali parti rationis proprie convenit, est idem quod ratiocinari quoddam. Dicimus autem jam in tertio,quod nullus consiliatur de non contingentibus aliter habere : ratiocinativum igitur sive consiliativum una quidem pars est partis animae quae dicitur rationem habens.

Ratio autem hujus divisionis est, quia quaecumque accipiuntur, aut accipiuntur per medium stans et essentiale et convertibile, aut per medium non stans. Si autem per stans accipiuntur : tunc discurrere non est necesse, sed vis acceptiva stat in uno : et talis acceptio scientifica est demonstrationis scientiam faciens, quia scientia est demonstrationis. Si vero medium non stat : tunc non certificat sufficienter, et necesse est discurrere ab uno in alterum, ut est ex multitudine mediorum quantum fieri potest, confirmetur quaesitum : et hoc vocat Dionysius discursas scientias : cum tamen non verae scientiae sint, sed existima-

tiones proprie vocantur : et talis discursus proprie vocatur ratiocinatio. Dicit enim Isaac in libro de Diffinitionibus, quod ratio est vis animae faciens currere causam in causatum : et intelligitur de causa consequentiae et non de causa consequentis. Dicitur tamen ratio multipliciter. Est ratio actus ratiocinantis, et est ratio ejus de quo est ratiocinatio, sive (ut melius dicatur) ratiocinium. Primo quidem modo omnis intellectus componens et dividens et quocumque modo ordinans causam ad causatum per rationalem discursum, ratio vocatur. Sic autem ratio est argumentatio, et tot sunt species rationis, quot sunt argumentationis : et hoc modo scientificum sub ratiocinato continetur, et syllogisticus demonstrativus ratio quaedam est : et sic principia etiam quae per inductionem manifestantur, recte sumuntur : quia inductio est ratio. Si vero dicatur rationale a ratiocinio rei de qua est ratio., tunc non est nisi de contingentibus ratio. In illis enim oportet numerare, disponere, et ponderare unumquodque et inquirere per quem modum habeatur inquisitum : et hoc modo scientificum nullo modo potest esse rationale : et haec est causa, quod cum dividitur rationale communiter dictum in duas partes, istud quod de contingentibus est, nomen generis obtinet : quia procul dubio rationalis nomen et diffinitio oritur ab eo quod est secundum rem rationale : quia hoc simpliciter est rationale habens in se causam ratiocinii et ratiocinationis. Idem autem quod ab actu ratiocinantis est rationale, aliquid addit per quod ratiocinatio stat et sistit : propter quod illud non rationale dicitur, sed a differentia contrahente ipsum vocatur scientificum. Rationale autem etiam vocatur consiliativum : cum tamen non sit de operabilibus per nos possibilibus aliter fieri. Hujus autem causa, est quia quaecumque sunt physica vel mathematica vel divina, vel mediate vel immediate ad causas stantes redu- cuntur : et ideo scientia est de illis. Sola autem operabilia per nos ut stans habent nec mediate nec immediate : quia prima et media et ultima in his inconstantia sunt: et haec de solis illis proprie est, de quibus est consilium : et haec est causa, quod ratiocinativum et consiliativum idem proprie loquendo. Istae igitur duae partes sunt rationem habentis.

Sunt tamen qui contra hoc objiciunt, dicentes unam potentiam esse oppositorum, sicut visus est nigri et albi et intermediorum colorum, et gustus, et auditus, et alii sensus. Cum ergo necessarium et contingens opposita sint, non est necessarium quod propter oppositum habeant duas partes potentiarum.

Sed ad hoc facile est respondere, quod opposita quae unum genus habent, unius et ejusdem sunt potentiae passivae, qua respondent unitati generis in activis. Quia sicut genus in activis confusa et indeterminata est inchoatio specierum, sic forma confusa in passivo potentiam dat patiendi a talibus activis, et determinatur per eam ad speciem sicut genus determinatur per differentias. Aliter enim dici non posset secundum veritatem,quod diffinitio data per genus et differentiam, et diffinitio data per potentiam et actum ad se invicem reducerentur. Et ex hoc est, quod ea quae sunt diversorum generum, nec unius potentiae sunt,nec a se invicem transmutantur, sicut linea et album, et acutum in voce et acutum in angulis. Contingens autem et necessarium ad nullum unum genus rerum possunt reduci, et ideo unius potentiae esse non possunt, quae potentia activa sit vel passiva.

Cum ergo duae sint potentiae, oportet nos subtiliter sumere quis utriusque harum sit proprius et optimus habitus, perfectam conferens facultatem potentiae ad proprium et connaturalem et essentialem actum, ut nullo modo impeditus sit. Talis enim habitus procul dubio talis potentiae est virtus. Virtus autem

est, quia ultimum potestatis ejus est ad proprium opus. Haec autem omnia constant ex his quae in primo libro dicta sunt a nobis.

CAPUT TV.

De tribus quae dominativa sunt actus et veritatis.

Volentes igitur investigare quis proprius horam habitus sit, cum habitus sit ad actum proprium sicut dispositio perfecti ad optimum, sicut Aristoteles dicit in septimo Physicorum, oportet nos primum accipere quae et quot sint dominativa veritatis et actus in homine. Est autem communis sententia, quod tria sunt dominativa in anima actus et veritatis, scilicet sensus, intellectus, et appetitus. Inter haec autem tria sensus secundum se acceptus principium actus esse non potest. Cujus signum est manifestum, quia bestiae sensum quidem habent,actum autem cum homine non habent. Hoc autem facile est intelligere ex praehabitis. Dictum est enim quod actus hominis ut homo est, ratio est : propter quod actio hominis non erit quod secundum rationem ab homine non procedit. Unde sensus secundum quod sensus est separatus, nullum penitus potest habere actum. Si autem sensus in formam rationis reductus sit, tunc non ex se, sed ex ratione actus principium erit. Nihil enim in homine est in quo sit totum principium sui. actus, nisi ratio vel intellectus :

hic enim nullo modo actus est ab alio, sed ex seipso facultatem perfectam habet agendi. Ubi autem sensus a ratione separatus est, sicut in brutis, ibi magis agitur quam agit. Talis enim anima statim visis movetur, et visa prosequitur vel fugit, nihil in se habens quo talis impetus fraenetur vel moderetur : propter quod aguntur et non agunt, et tale agi statim moveri est a visis. Cum autem dicimus quod est dominativus actus, sensum pro sensibili cognitione accipimus, quocumque modo sensibiliter de motu nuntium fiat, sive per sensum exteriorem, sive interiorem. Exteriores enim sensus quinque noti sunt, quinque sunt interiores, ut dicunt Avicenna et Algazel, scilicet sensus communis, imaginativa, phantasia, existimativa, et memoria.

Sensibiliter autem dicimus fieri nuntium de motu quadrupliciter, scilicet per sensibile proprium, sicut pecora moventur ad cibum. Secundo modo per comparationem sensibilium vel divisionem, sicut componitur album cum dulci et aromatico. Tertio modo, quando fit motus non per sensibile, sed per quod accipitur cum sensibili non separatum ab ipso, sicut ovis fugit lupum non propter colorem vel figuram lupi, sed. quia accipit ut inimicum natura. Quarto modo, quando fit nuntium ex potentiis reflexivis, sicut ex memoria. vel reminiscentia. Quocumque modo nuntium fiat per sensibilia, totum vocatur sensus, qui sensus dominativus actus non est per hoc quod agitur et movetur visis, sed per hoc quod reducitur in formam rationis : per hoc enim supponitur ut dominativus sit, et per hoc justum dominativum competit ei in ea quae sibi subjecta sunt, ut illa ordinet et formet ad justum dominativum, sicut patet ex his quae in fine quinti dicta sunt. Per hoc patet, quod ea quae ponit Aristoteles in tertio de Anima esse moderativa, phantasiam scilicet, et intellectum, et appetitum, eadem sunt cum his quae hic ponuntur.

Cum autem dicitur quod appetitus est dominativus actus, et appetitus valde communiter dicitur et valde, multipliciter, sicut nos in tertio scientiae hujus libro distinximus, non potest appetitus in communi dictus esse dominativus actus. In multis enim appetentibus agitur et non agit quemadmodum et sensus. Oportet igitur quod sit appetitus determinatus. Non autem determinatur appetitus nisi per formam appetibilis sibi nuntiativam vel per sensum vel per intellectum. Appetitus ergo non movet nisi per formam appetibilis. Formam autem appetibilis determinat ratio per formam rationis. Appetitus ergo non est dominativus actus nisi per formam rationis quae intellectus vocatur. Relinquitur ergo quod solus intellectus ex se dominativus actus est. Appetitus autem et sensus actus non sunt dominativi, nisi secundum quod ad formam intellectus referuntur. Solus enim intellectus cum eo quod immixtus est et separatus, nulli nihil habens commune, ut dicit Anaxagoras, tamen ex forma quae proprius intellectus est, quae est vera operabilis determinatio, habet quod agit et nullo modo agit. Ex hoc enim quod immixtus est, principium agendi est in ipso, et potest agere et non agere : ex forma autem qua est verum in ratione operabilis, directe movet ad. opus, cum ex hoc sit sciens et actum et singularia in quibus est actus. Cum ergo dicitur tria dominativa esse actus, patet quod in dominatione actus non sunt aequalia.

Quod autem ista dicuntur dominativa esse veritatis, non. est dictum de veritate simpliciter, sed de veritate quae est gratia alicujus ut operis vel actus : et haec est veritas quae dicitur practica : haec enim veritas aut respersa est in. sensibilium acceptione, aut separata. Et utroque modo potest accipi ut determinans operabile, vel simpliciter ut non determinans. Et siquidem sensibilis vel insensibilis seipsa veritas accipiatur, tunc sensus est dominativus veritatis, Si autem separata a sensibilibus, tunc intellectus erit dominativus. Si vero accipiatur in appetibili determinato sive operabili, tunc appetitus erit dominativus veritatis. Si vero quarto modo accipiatur veritas absoluta ad. operabile non relata, tunc veritas speculativi intellectus, et nullum trium dominativum est ipsius. Quod autem diximus esse appetitum dominativum actus et veritatis, et non voluntatem, ideo dictum est, quia appetitus communius quid est quam voluntas, et ambit tam desiderium sensus quam appetitum rationis. Motus autem et operatio hominis aliquando est secundum appetitum sensibilem, et aliquando est secundum rationabilem.