CAPUT V.

Quod affirmare et negare in intellectu sequitur prosequi et fugere in appetitu.

Intellectus autem qui dominativus est actus, procul dubio compositus intellectus est: quia non nisi componendo et dividendo et ordinando et disponendo operabile determinare potest : talis autem intellectus mensurando et ponderando procedit : et ideo mens vocatur quod a metiendo nomen accepit. Cum autem talis mens ad alias vires se habeat, in ratione justi denominatim non determinat operabile nisi secundum quod exsequendum est ab appetitu sicut a sub- jecto et servo : hoc igitur facere non potest nisi determinate affirmando et decernendo quod operabile operandum sit, et negando et inhibendo quod: non operabile non operari ciuili sit, et quod operabile non dimittatur vel negligatur, et ne non operabile aliquo modo fiat. Tale enim affirmare decernere et praecipere est, et talo negare est inhibere et prohibere. Quod autem in domino praecipere est et decernere, hoc est in servo prosequi et perficere : et quod in domino est negare et inhibere, hoc est in servo averti ab illo et fugere. Patet igitur quod idem quod est in mente dominativa affirmare et negare, hoc in appetitu subjecto est prosequi et fugere : non quod rationes eorum caedem sint, sicut nec nomina eadem sunt, sed quia ad unum et idem secundum morem referuntur. Propter hoc autem, quia (sicut ex antehabitis patuit) moralis virtus est habitus electivus, electio autem appetitus consiliativus, oportet necessario propter hoc rationem sive mentem practicam veram esse in praecipiendo et decernendo vel inhibendo, et oportet appetitum esse rectum et ad formam rationis reductum in persequendo vel fugiendo. Electio enim quae in diffinitione virtutis cadit, studiosa est sicut et virtus ipsa de numero studiosorum est. Electio autem per appetitum eligit id idem quod per intellectum decernit. In omnibus talibus oportet quod eadem secundum rem intellectus sive mens practica dicat, et appetitus persequatur. Sic enim appetitus est rectus. Talis autem mens et talis veritas ad operabile determinata, practica vocatur sive operatura : ideo quod finis est opus et non veritas : verum enim quod in talibus assumitur, ad formam operabilis refertur : et sic non gratia sui, sed gratia alterius sumitur : finis autem dat speciem et nomen : ideo ab opere quod finis est, et non a vero quod ad finem est moris, dicitur practica, sive operativa et non veridica.

Sunt tamen et aliae rationes quas Avi-

cenna ponit, quare intellectus dicitur practicus ? Operativum enim est, in quo principium operis est. Intellectus igitur in quo totum operis principium est, operativus dicitur. Intellectus autem in quo sui. operis non est principium, sed potius in rebus extra operativus et activus dici non potest, sed potius a passione et acceptione denominatur : et ideo dicitur speculativus. Speculari enim pati est, cujus principium potissimum in activo est, et non in passivo. Et ex. hoc consequitur alia differentia quam etiam dat Avicenna, quia scilicet intellectus practicus formam suae veritatis ponit in alio, sicut in membris corporalibus quas movet nihil accipiens ab eis. Intellectus autem speculativus a corporalibus accipit, et nihil ponit : accipit enim a sensibili acceptione, per inductionem universale colligens. Ex hoc iterum alia differentia accipitur, scilicet quod intellectui practico vires sensibiles subjiciantur per hoc quod in eas imprimit, et non imprimitur ab ipsis, quamvis denominativum habet ad ipsas. Intellectus autem speculativus, cum accipiat a sensibilibus, nullum habet jus dominationis : nec etiam sensibiles vires dominantur in intellectu speculativo, sed per modum liberorum ministrant ei. Sunt et aliae multae differentiae de quibus modo.dicere non oportet.

GAPUT VI.

De mente speculativa.

Speculativae autem mentis quae nec practica est ut prudentia, nec factiva bene et male sicut ars, finis est verum vel falsum. Omnis enim intellectivi sive

speculativi sive practici hoc opus est, constituere verum et falsum. Sed intellectivi quod dicitur practicum construere non est verum simpliciter, sed veritas quam constituit, confesse habet se ad appetitum rectum. Haec autem est veritas operabilis ad quam semper confesse se habet appetitus rectus, sicut bonus servus semper confesso et devote se habet ad ea quae praecipit dominus. Talis autem veritas non est intentionis finis, sed ad opus ordinatur ut ad finem. Utrumque enim horum convenit tam prudentiae quae principium est actus, quam arti quae super extrinsecam materiam principium est factionis. In hoc enim differunt actio et factio, quod actio est in operabilibus per nos et in nobis sicut in his quae sunt circa passiones a nobis et in nobis expletas. Factio autem est circa ea quae fiunt a nobis, sed in materiam extrinsecam per nostram factionem inducuntur, sicut patet in omnibus operibus artis, in quibus ab anima artificis et a parte animae quae est intellectus operativus, forma procedit motu membrorum corporis et instrumentorum in materiam extrinsecam. Speculativae au- tem partis opus est etiam verum constituere : sed haec veritas est vera rei entitas ex principiis entis accepta : et tunc veritas est in intellectu, quando ex talibus principiis veritatis in re existentibus et intellectu acceptis adaequatio rerum fit : et hoc non ulterius ordinatur, sed accipitur ut Unis speculationis.

Si quis igitur subtiliter considerat, actus principium immediatum est electio. Est autem principium unde motus sive effectivum, et non est principium ejus sicut gratia fiat, sive sicut finis. Principium autem electionis est appetitus et ratio practica quae verum determinat, non gratia sui, sed gratia alicujus operabilis. Si enim investigetur quid immediatum principium sit actionis vel operationis, oportet quod secundum praedicta ad principiurm illud duo concurrant, scilicet determinatio et decretum operabilis, et appetitus impetum faciens ad opus : et haec duo non colliguntur nisi in electione quae est appetitus consiliativus, et in quantum consiliativa est, decernit et praecipit : in quantum autem appetitiva, impetum facit ad opus : et electio sufficiens principium est secundum rationem causae efficientis ad actum et opus. Cujus autem gratia opus fit, non est electio, sed potius finis voluntatis. Illius enim gratia fit quidquid fit in actu et opere. Non autem sic se habent ratio et appetitus ad electionem, sed potius sunt principia constituentia electionem. Electio enim in duobus est vel in pluribus propositis unius praeoptatio. Duo autem vel plura non proponuntur, nisi per judicium rationis. Per illam enim proponuntur et disponuntur, ordinantur et ponderantur quantum quodlibet valeat ad. opus intentum : et decreta et determinata veritate determinatur et completur electio per appetitum impetum ad opus facientem. Unde in electione ratio est sicut incipiens et disponens, et appetitus sicut terminans et complens. Et hoc

verum est de appetitu terminato et perfecto, Ille enim appetitus qui indeterminatus est et quasi in omnibus diffusus, et est inclinatio potentiae ad actum proprium, aliquando antecedit intellectum sive rationem practicam : quia nec inquireret operabilia, nec disponeret, nec ordinaret, nec pondarerot, nisi hoc libere appeteret et vellet : et secundum hunc modum appetitus antecedit intellectum practicum ut genus, et intellectus sequitur, et format appetitum generalem, et specificat ut appetitus intellectivus efficiatur : et sic appetitus est potentia, et intellectus forma et actus : et hoc modo proprie appetitus intellectivus vocatur : de hoc tamen melius in sequentibus determinabitur.

Ex his accipitur, quod electio nunquam sine intellectu et mente practica, nec unquam potest esse sine morali habitu. Electio autem appetitus consiliativus : consilium autem non nisi de operabilibus per nos : operabilia autem per nos omnia ad moralem habitum reducuntur. Bona enim actio et contrarium actionis bonae esse non possunt sine intellectu et mente et more. Sine intellectu esse non possunt, quia necesse est quod appetitus exsequens vel convertatur ad intellectum confesse et obedienter : et sic fit actio bona : omne enim quod rationale est, bonum est, ut dicit Plato. Vel oportet quod avertatur a mente et ratione : et sic fit actio mala : omnia autem haec cum sint operabilia per nos, ad morem reducuntur. Mens autem secundum se accepta sive intellectus speculativus est, et nihil movet : sed mens quae verum determinat gratia, hujus vel illius operabilis, est quae movet, et practica vocatur. Haec enim practica mens non tantum principatur principio activo, sed et potentiae factivae, in factivis enim omnis faciens aliquid per artem, verum praeaccipit non absolute, sed gratia hujus quod operari intendit, quod superius apotelesma vocavimus : et tamen hoc opus non est finis artis simpliciter et ultimus, sed et ipsum ulterius ad aliquid ordinatur quod est finis intentionis ultimus : sed hoc verum est quod non ordinatur ad actum vel operationem interiorem, sed ordinatur ad utilitatem intentam per opus. In activis autem non sic est, sed potius bona actio in talibus finis ultimus est intentus, et appetitus bonae actionis est propter seipsam.

Propter quod electio vel est appetitivus intellectus, vel appetitus intellectivus : et tale principium operum suorum per talem electionem inter omnia est solus homo. Quod sic patere potest, quia in factivis de necessitate tres termini sunt. Unus quidem electionis, alter autem motus et operationis,tertius vero intentionis, et ille est status. Verbi gratia, in aedificativa domus primum quidem electio stat ad determinationem eorum ex quibus fit domus faciendo et operando, dolando et comparando. Dolatio autem et factio stat in domo facta. Domus autem facta non est ut domus sit tantum, sed sit protectio ab imbribus et caumatibus, et tuta conservatio divitiarum : et in hoc stat intentio aedificantis domum. Similiter et in viellando electio stat quidem in his quae pertinent ad viellae constructionem et chordarum. Viellatio autem ipsa, finis est temperationis etmodulationis chordarum. Ipsa autem viellatio ulterius refertur ad suavitatem in auditu in quo quiescit intentio vi citantis. In activis non sic est : haec enim stant in uno primo quod est actus. In his necesse est quod actus et opus sit finis, vel virtutis vel vitii non haberet nomen, sicut patet ex his quae in quinto hujus scientiae libro dicta sunt. Unde actus non ulterius refertur ad aliud opus quod apotelesma sit, nec apotelesma etiamsi esset in talibus, referri posset ad aliquem finem ulterius intentum, cum ipsa actio prima finis ultimus sit et per seipsam intenta. Propter quod si appetitus communiter sumatur, qui quocumque modo demonstrato appetibili sive nun-

tiato statim cupit antequam determinatur utrum appetibile et operabile sit, vel non ille est appetitus movens primum intellectum practicum, ut inquirendo, disponendo, per judicium ponderando determinat : et talis operatio animae ab appetitu incipit sicut ab imperfecto, et perficitur in ratione decernente et determinante sicut in differentia constituente : et hoc modo electio appetitus intellectivus est. Si autem appetitus accipiatur qui impetum facit ad opus, ex hoc quod jam sibi operabile per intellectum determinatum est haec operatio incipit ab opere intellectus, et terminatur et completur per appetitum : et hoc modo electio intellectus appetitus est, in qua operatio intellectus est sicut genus et potentia, appetitus autem sicut differentia et actus : et Quaecumque entium vel supra consilium sunt,vel consilium attingere non possunt per electionem sui actus non possunt esse principia. Cum autem omne consilium ex indigentia sapientia) sit, et dii indigentiam sapientiae non sustineant, bruta autem inquisitionem non attingunt, constat quod solus homo per talem electionem suorum actuum est principium.