CAPUT I.

Qualiter tractatus de continentia ei virtutibus hominis pertinet ad alium tractatum quam praecedentia ?

In superioribus satis quantum ad praesentem Intentionem pertinet, de virtutibus secundum sua principia essentialia determinatum est, tam de moralibus quam etiam de intellectualibus. Sed quia hoc opus non est contemplationis gratia, sed ut boni fiamus, ad quam bonitatem non tam oportet scire substantias virtutum, quam etiam modos quos habent in nobis, secundum quod perfectiores et minus perfectae sunt : ideo aliud principium faciendo dicendum est deinceps de modis virtutum et vitiorum secundum quod perficiunt hominem. Secundum enim hoc a Plotino distinguuntur in purgantes, et purgatorias, et virtutes animi purgati : et a Stoicis, praecipue autem a Platone qui quosdam heroas, quosdam autem homines mortales, et quosdam humanitatem inchoantes ex modis virtutum esse dicebat. Considerans enim quod non tantum justum communicativum et distributivum in ratione est super partem irrationalem, sed etiam justum dominativum et paternum, dixit rationem quae per substantiam ratio est, aliquando in tantum in se trahere irrationale participans

qualiter rationem, quod passiones vel immutationes passionum penitus evadit. Et hos tales heroas appellavit quasi semideos. Deos enim in hoc esse dixit, quod passionibus non mutantur ad conversationis immutationem : homines autem in hoc quod passiones sentiunt, quamvis in eis regimen rationis in nullo emoveatur. Quinimo in hoc dixit diis esse fortiores hos, quoniam dii per naturam difformes remanent intellectu : isti autem passionibus tacti in nullo etiam quantum ad irrationale quod rationem participat, sentiunt immutationem. Adhuc autem isti sunt qui fortitudinem habent super omnem fortitudinem, qui nec timore in aliquo deterrentur, nec audacia ali qua feruntur ad pericula : habent temperantiam super omnem temperantiam, nec illecebris allecti, nec insensibilitati subjacentes : habent justitiam super omnem justitiam, ad inaequale et in communicatione sive distributione nunquam respicientes : habent prudentiam super omnem prudentiam, penitus magis conferentia semper providentes, nulla impedimenta dubitationis inspicientia. Propter quod, aiunt, quidem virtutes heroicas nominavit Plato.

Socrates vero has virtutes quatuor signis notificavit. Primum quidem et potissimum est, quod quia appetitio finis ex habitu est, heroica virtus est, quae semper optima pro finibus in omni actu et operatione facit apparere, et nunquam inclinatur ad contrarium. Secundum autem est, quod semper bonum et honestum et id quod ad honestum est, ex affectu et ratione est eligens, et eligens propter hoc et non propter aliud, ut actum temperantiae propter temperantiam, et actum fortitudinis propter fortitudinem, et similiter actum justitiae propter bonum et honestatem justitiae,et non propter aliud, nunquam retorquens electionem ad aliquid utile vel delectabile propter virtutem. Tertium autem est, quod adeo firmat et immobilitat ad bonum honestum voluntatem, quod nullus sensus est vel affectus contrarii. Quartum autem, quod in tantum delectatur in opere virtutum, quod impossibile renutat in aliquo alio quaerendam esse delectationem, et intantum aspernatur contrarium, quod ad hoc nullum penitus habet respectum. Tales igitur talium virtutes heroicas Stoici vocabant. Sicut et Tullius in secundo Paradoxa per tales virtutes Romulum in coelum ascendisse fatebatur. Dicit enim sic : " Quibus gradibus Romulus ascendit in caelum ? his quae isti bona appellant, aut rebus gestis atque virtutibus ? " Quasi diceret, non divitiis (quae bona a quibusdam appellantur), sed gestis magnificis et virtutibus altissimis inter deos in coelum translatus est.

Haec est causa, quod etiam Plato in secundo Timei Deum deorum loquentem ad subjectos inducit, et dicentem, quod " sementem quem ipse fecit et secundis tradidit, a se sumerent, si justitiam colerent et pietatem amarent, et perfectum adipiscerentur intellectum. " Tales enim in deos consecrabant Antiqui. Secundum hoc igitur sunt virtutes heroicae, quibus rationale dominativum irrationale ducit in modum naturae ad medium : et hoc aliqua perfecte, aliqua imperfecte. Consideravit etiam Plato, quod rationale dominativum vel paternum in modum naturae operatur in irrationali, ducens ipsum ad formam rationis quantum potest. Hoc autem dupliciter fit, scilicet perfecte et imperfecto. Sicut in natura medium aliquando removetur ab excellentiis contrariorum, et tunc contraria quiescunt in medio et fit complexio perfecta : aliquando autem ad medium non devenit, et tunc habet in se contrariorum pugnantiani majorem vel minorem secundum quod plus et minus distat a medio quod secundum veritatem vitium est : ita dicebat in ratione. Si enim ratio quae mediatrix passionum est et ordinatrix et moderatrix ad medium veniat per distantiam ab excellentiis,tale medium passionum erit in quo quiescit passio sine contrarii excellentiis : et haec virtus vo-

catur moralis : et oppositum ejus vocatur malitia : quia adimit talis medii bonum. Si autem ad medium excellentiae passionum non deveniant, in forma tamen rationis irrationale teneant, erit sensus pugnae passionum et tentio irrationalis : et tale bonum rationis paternum et dominativum est, quod in disciplina et forma rationis tenet id quod servile et juvenile est : et talis habitus continentia vocatur a continendo in forma rationis. Oppositum autem ejus vocatur incontinentia. Continentia autem vocatur, sicut jam diximus, eo quod tali habitu irrationale sparsum per concupiscentias, intra metas rationis restringitur et tenetur et colligitur. Nisi isti modi virtutum determinarentur, perfecta notitia non haberetur secundum quod per ipsas boni efficimur. Tales enim modi ex principiis in antehabitis determinatis libris sciri non possunt: sed principia alia oportet dare, ex quibus tales modi ex dominativo rationlai in irrationali causantur, quod secundum diversum modum formam rationis participat. Hac igitur necessitate post hoc dicendum de istis virtutum modis. Et aliud principium faciendum est ex quo tales modi virtutibus possint determinari.

Incipientes igitur dicimus, quoniam circa mores qui sunt in his quae fugienda sunt et pervertunt homines, tres sunt species modorum. Malitia scilicet quae corruptiva est virtutis mediatricis et moderatricis passionum. Et incontinentia quae corruptiva est habitus illius, qui tentivus est partis irrationalis, ne excellentiis passionum evadat extra metas rationis. Et bestialitas quae in tantum irrationalibus passionibus subjacet, quod nihil divinum vel heroicum, in ea apparet, sed feraliter et brutaliter fertur in ea quae desiderat. Contraria autem duorum dictorum valde sunt manifesta. Malitiae enim contrarium est virtus : incontinentiae autem contrarium vocamus continentiam. Contrarium autem ad bestialitatem, licet non manifestum sit, propter hoc quod pauci adeo virtutibus perfecti sunt, quod dii esse videantur : tamen in ponendo nomen, maxime congruit dicere, quod contrarium bestialitatis sit divina quaedam et heroica super hominem existens virtus, quemadmodum Homerus Priamum inducit dicentem de Hectore. Dixit enim, quod Hector erat in omni virtute conspicuus et valde bonus, ita quod non videbatur viri mortalis puer vel filius esse, sed Dei, in divinam quamdam transmutatus perfectionem . Quod et Josephus de Moyse dicit, quod " Scriptura eum mortuum et mortalem commemorat, ne propter nimias virtutes ejus in Deum transmutatus esse dicatur. " Propter quod si hoc est verum, quemadmodum aiunt Stoici quod ex hominibus fiunt dii propter virtutis excellentiam, tunc congrue dicitur quod talis quidem habitus qui deos facit homines, bestialitati oppositus est.

Cujus est haec ratio, quia sicut bestiae propter indignitatem naturae, neque virtus est, neque malitia : neque Dei propter naturae suae dignitatem, neque virtus est, neque malitia. Deus enim aliquid honorabilius est, quam quod virtus moderatrix et ordinatrix passionum possit ei convenire : bestia autem indignius est, quam unquam possit pervenire ad moderans passiones. Et ideo bestialitas non proprie malitia est quae virtuti opponitur, sed est quoddam genus malitiae adimens omne quod divinum et honorabile est in. homine. Quia autem rarum est virum esse divinum, et ideo etiam rarus in hominibus qui secundum totum bestialis sit. Propter raritatem enim si aliquis divinus vir apparet, in admiratione est. Quemadmodum Lacones consueverunt appellare quando admirantur

aliquem excell entem in virtute. Dicunt enim, quod talis sit vir divinus. Bestiales autem rari sunt, eo quod rarus in quo nihil humanum appareat. Ex duabus tamen causis accidere consuevit, scilicet propter laesionem et orbitatem, sive aegritudinem orbitatem facientem. Barbar os enim dicimus, qui nec lege nec civilitate nec alicujus disciplinae ordine disponuntur ad virtutem, quos Tullius in principio Rethoricae " sylvestres homines vocat, more ferarum cum sylvestribus feris conservantes : " quales non sunt Graeci vel Latini, qui disciplinati sunt et connutriti regimine dominativo et paterno. Taliter enim bestiales crudas carnes comedunt, et sanguinem humanum bibunt, de craneis hominum comedere et bibere delectantur : nova genera suppliciorum inveniunt, quibus delectantur homines interficere,sicut de Dionysio Siculorum tyranno scribitur in Chronicis. Et hoc comprehendit Dionysius in tribus , quae omne divinum depravant in ratione et intellectu, scilicet furore irrationali, demente concupiscentia, et phantasia proterva : ut scilicet ad omne nocivum quod sibi putat contrarium esse, furore irrationali feratur : ad omne delectabile ducatur concupiscentia demente quae nullam servat metam mentis : et ad omne verum non secundum rationem rei, sed secundum propriam phantasiam protervam. Quod enim nos dementem vocamus, Antiqui bestialem et feralem appellabant. Qui autem propter aegritudinem quae laedebat vim rationis, tales minus quidem sunt vituperabiles : sed eos qui propter malitiam tales sunt, nomine bestialitatis semper infames esse solent. De hac quidem dispositione, quae sic omne humanum depravat, in sequentibus quamdam faciemus recordationem. De malitia autem quae virtuti contraria est, in antehabitis libris determinatum est.

De continentia.

De continentia igitur, et mollitie, et perseverantia. Perseverantiam autem vocamus perductionem intra metas mentis. De his enim determinari non potest, quasi sint habitus idem cum virtute. Similiter malitiae oppositae et malitiae ipsarum quae utrique opponuntur, non sunt omnino idem cum vitiis et malitiis quae virtuti opponuntur : neque etiam suscipi possunt haec ut aliud genus. Et hoc ex hoc patet, quia, cum quies sit in medio, virtus illa quae mediatrix est, pugnam passionum non sentit : quas tamen fortissime sentit continens. Si in malitiis oppositis virtuti nihil sentitur de dominio rationis valde sentit incontinens : eo quod dominio rationali fortiter detinetur, quamvis vi passionis extra metas rationis extrudatur.

Tractantes ergo de his tenebimus modum quem in aliis tenuimus. Primo ponentes opiniones quaecumque apparent sapientibus : et de his primum disputabimus et inquirentes quid est. Sic enim oportet ostendere ea quae maxime probata sunt circa has passiones : et si non possumus omnia talia ponere, plura tamen et principalissima ponemus, et solvemus ea quae disputantur in contrarium. Si enim assumantur probabilia et solvantur difficilia dubia quae videntur esse contraria, suffi.cien.ter erit ostensum de proposito quantum pertinet ad ethici considerationem. In his enim quae ab opere nostro sunt, stabilia non sunt : et propter hoc subtili consideratione tractari non possunt, sed typo et figuraliter tractanda sunt quae magis in opinione et existimatione philosophorum sunt, quam in rerum veritate. luter ea autem quae de continentia ab

Anti quis dicta esse videntur, in quo omnes conveniunt, est hoc primum, quod quantum ad genus continentia et perseverantia sunt de numero bonorum et laudabilium, et mollities sive dissolutio sint de numero pravorum et vituperabilium.

Secundum autem quod respicit differentiam constitutivam continentiae, in quo omnes iterum convenerunt, est quod idem est continens quantum ad differentiam constitutivam (inquam) ad speciem est, quod permansivus in ratione sive intra metas rationis : et quod idem est incontinens, quod egrediens a ratione per oppositum.

Tertium vero in quo omnes conveniunt, est per comparationem ad propositum actum in.propria passione : et hoc est quod dixerunt quod incontinens est,

quia ipse sciens de aliquibus quam prava sint, agit tamen ea propter passionis violentiam, quae eum extrudit extra metas rationis et scientiae. Continens autem per oppositum sciens de aliquibus concupiscentiis quam pravae sunt, tamen retinetur ab eis, ita quod sequitur eas propter rationis imperium : omnia tamen fraenat, et tenet concupiscentiam ne rationi elabatur.

Quartum est, in quo in parte conveniunt Antiqui, et in parte differunt : et sumitur in comparatione ad objectum et materiam circa quam est potissime continentia : et hoc est delectabile tactus in venereis et gustu. Dicunt enim quod continens et perseverativus est temperatus. In hoc omnes conveniunt, sed differunt in hoc, quod quidam eorum omnem incontinentem dicunt esse intemperatum, et e converso, confuse unum accipientes pro alio. Quidam autem eorum aliter dicunt, omnem quidem intemperatum esse incontinentem, sed non e converso, scilicet quod non omnis incontinens intemperatus sit. Est enim incontinens irae, incontinens amoris, pecuniae, et

aliorum quorumdam, qui intemperatus non est.

Quintum est quod Socratici dixerunt, sed non omnes alii consenserunt : et sumitur per comparationem continentiae ad rationem in qua est sicut in subjecto, vel sicut in potentia. Et hoc est quod Socratici dixerunt, quod prudentem nunquam esse convenit incontinentem. Quidam autem contradicentes eis dixerunt, quod non est inconveniens quosdam prudentes qui etiam divini sunt, perfectam existimationem habentes de omnibus quae contendunt ad propositum finem, aliquando incontinentes esse, quando scilicet propter concupiscentiam a bono rationis avertuntur.

Adhuc sextum est, quod a multis Antiquorum dicebatur, quod incontinentes non tantum dicuntur qui indulgent voluptati tactus, sed etiam qui indulgent appetitui irae, et qui indulgent appetitui honoris, et qui indulgent appetitui lucri, et appetibilibus concupiscentiarum aliarum. Et omnia fere quae ab Antiquis inveniuntur dicta sunt : et ipsa enumeratione patet penes quod sumuntur ea quae dicta sunt de opinionibus Antiquorum.