COMMENTARIUS.

(a) Secundo. Hic Doclor intendit probare, quod ipse Deus possit naturaliter intelligi in aliquo conceptu quidditativo vere univoco sibi et creaturae, et non lanium analogico, accipiendo analogicum ut supra exposui secundum intentionem Henrici. Non enim Doctor negat quin cum univocatione stet analogia, accipiendo analogum prout dicit conceptum communem, qui per prius convenit uni, et per posterius alteri, sicut etiam conceptus enlis est conceptus univocus et analogus, communis Deo et creaturae, licet per prius, id est, perfectius conveniat Deo, et per poster us creaturae. Et quod hoc intendat Doctor, patebit infra distinctione 8. quaestione 2. Sed conceptus analogicus secundum Henricum (ut supra dixi) non est unus conceptus communis Deo et creaturae, sed sunt duo conceptus, qui tamen videntur unus propter approximationem.

(b) Et ne fiat contentio, etc. Hoc dicit propter aequivocum, quod aeque primo importat plura significata, et tantum nomen est commune illis, ideo de eodem nomine verificantur ista : Canis currit, et canis non currit, et talis affirmatio et negatio non sufficit ad contradictionem, quia aeque primo affirmatio verificatur de cane latrabili, et aeque primo negatio verificatur de sidere caelesti vel de pisce marino. Sed quando ultra nomen est conceptus communis, altus a conceptibus inferiorum, esse et non esse respectu illius conceptus aeque primo importati sive significati contradicunt, et sic intenditur probare de conceptu entis, quod non lanium nomen sit commune Deo et creaturae, sed etiam conceptus significatus. Cum ergo ens dicat unum conceptum in se, potest esse medium demonstrativum in syllogismo sine fallacia aequivocationis, quae fit quando medium in una praemissa accipitur pro uno significato, et in alia pro alio, sicut hic : Omne ens est bonum, animal est ens;ergo animal est bonum, id est, in utraque praemissa accipitur idem significatum entis.

(c) Et univocationem sic intellectam probo tripliciter, etc. In ista ratione tam singulari Doctor supponit unum, videlicet quod ens dicatur in quid de Deo et decem Praedicamentis, ut communiter omnes concedunt, quia si quaeratur quid est substantia ? recte respondetur, quod est ens ; et si quaeratur, quid est Deus, recte respondetur, quod est ens. Sed tenentes contrariam opinionem de univocatione entis, dicerent quod substantia non est ens quidditate, ut ly ens dicit conceptum alium a conceptu substantiae et a conceptu Dei ;sed quod substantia est ens quidditative, quod est substantia, ita quod quando quaeritur quid est substantia ? et respondetur quod est ens, ly ens non dicit alium conceptum a conceptu substantiae, sed penitus eumdem: et sensus est, substantia est ens, et cum quaeritur quod ens ? dicerent quod est ens, quod est substantia, et sic de omnibus aliis. Hoc supposito, quod ens dicatur in quid modo praeexposita, nunc probat Doctor quod ens dictum in quid vere dicat conceptum alium a conceptu substantiae et a conceptu Dei, et ex hoc solvuntur multae instantiae factae contra hanc rationem, quae diffusius patebunt infra distinct. 8.

Secundo nota, propter rationem Doctoris, quod quando antiqui disputabant de primo principio, aliqui dicebant quod ignis est primum principium, alii vero dicebant quod aqua, qui dicebant quod primum principium erat ignis, dubitando an illud principium esset creatum vel increatum; certi erant quod creatum erat ens quidditative, et similiter increatum, et sic intellectus eorum erat certus de conceptu entis, et dubius de duobus, puta an illud principium esset creatum vel increatum. Ista certitudo non erat penes nomen tantum, sed penes conceptum, sicut et dubietas non erat penes nomina, sed penes conceptus: non enim disputabant de nominibus tantum, sed de conceptibus, quia non est verisimile, quod tantum nominibus disputasset. Si ergo intellectus eorum fuit certus de conceptu entis, videlicet quod primum principium erat ens, et dubius de duobus conceptibus, scilicet an esset ens creatum vel increatum, sequitur quod ens commune creato et increato vere dicat alium conceptum a conceptu creato et increato. Probo, quia si creatum non dicat alium conceptum a conceptu entis ; ergo idem intellectus de eodem conceptu erit dubius et certus, quod est impossibile; patet, quia certus est quod primum principium est ens, et dubius est an sit ens creatum, et per consequens si ens creatum dicat eumdem conceptum, intellectus erit dubius et certus de conceptu.

Si dicatur quod (quando dicitur quod est certus, quod primum principium est ens, et quod est dubius an sit ens creatum) est certus de conceptu entis non alio a conceptu primi principii, sed certus quod primum principium est ens quod est primum principium, et est dubius an sit ens creatum vel increatum, sic quod non est dubius de eodem conceptu, sed de alio, et sic erit certus de uno et dubius de alio, et ille certus non erit communis. Sed certe hoc nihil est, quia si intellectus est certus quod primum principium est ens, et similiter est certus quod creatum est ens, et increatum est ens, quaero modo a te, an conceptus primi principii sit idem conceptus simpliciter, quod conceptus entis creati vel increati? Si sic, ergo certus et dubius de eodem conceptu. Si non, hoc non videtur, quia primum principium, aut est ens creatum aut increatum ; ergo oportet dicere quod si intellectus est certus quod primum principium, est ens, et creatum est ens, et similiter increatum: et dubius an primum principium sit creatum vel increatum, talis intellectus habebit conceptum entis simpliciter alium a conceptibus entis creati et increati, et sic patet ratio Doctoris, contra quam nulla valet instantia.

(d) Confirmatur etiam ratio. Ista confirmatio multum valet pro univocatione entis, quae duo supponit. Primo, quod quando aliquis videt disputare duos Philosophos, puta .1 et B, an ignis sit substantia vel accidens, certus est quod substantia sit ens, et similiter accidens, et quod sint ens quidditative. Secundo, quod quando habet certitudinem quod substantia sit ens, et similiter accidens non habeat tantum certitudinem de nomine entis, sed habeat certitudinem de conceptu entis, ita quando est certus quod substantia est ens, sit certus de aliquo conceptu et non de nomine tantum, et similiter quando est certus quod accidens est ens.

Istis praesuppositis patet confirmatio, quod si C videat disputare A et B, an ignis sit substantia vel accidens, habet conceptum certum quod substantia et accidens sunt ens quidditative, et similiter certus est quod ignis est ens quidditative, sed dubitat an ipse ignis sit substantia vel accidens ; sequitur ergo quod C habebit conceptum certum alium a conceptibus dubiis, ut patet.

Si dicatur quod est certus, quod substantia est ens quod est substantia, et quod similiter est certus quod accidens est ens, quod est accidens, et sic habet duos conceptus certos; unum de ente quod est substantia, et aliud de ente quod est accidens, et tamen dubitat an ignis sit ens quod est substantia, vel ens quod est accidens, et sic non sequitur, quod habeat conceptum entis communem substantiae et accidenti alium a conceptu substantiae et accidentis.

Dico, quod solutio hujus instantiae patet supra, et dico breviter quod instantia nulla est, quia cum sim certus quod ignis sit ens quidditative, et dubius ar sit ens quod est substantia, vel ens quoc est accidens ; et certus sum quod Substantia est ens, et quod accidens est ens sequitur quod si conceptus de quo sun certus, non ait aliud a conceptu substantiae vel a conceptu accidentis, tunc idem intellectus simul erit certus et dubius de eodem conceptu, patet, quia certus sum quod substantia est ens, et quod tantum est ens quod est substantia. Et similiter dico de accidente, et certus sum quod ignis est ens, et dubius sum an sit ens. quod est substantia, vel ens quod est accidens, et sic applica, ut prius. Et addit Doctor ad ostendendum, quod conceptus entis de quo est certus, ait alius a conceptu substantiae et accidentis, quia si in intellectu C destrueretur conceptus accidentis, ut puta, conclusum esset per syllogismum demonstrativum, quod ignis esset substantia et non accidens, adhuc conceptus entis de accidente remaneret in eodem intellectu ; ergo sequitur quod conceptus entis de quo est certus, sit alius a conceptu accidentis, de quo erat dubius, ibi : Quia si non cures. Ista littera clara est, et magis patebit infra dist. 8.

(e) Secundo principaliter arguo sic. Hic Doctor probat quod ens dicat conceptum: univocum Deo et creaturae alium a conceptu Dei et creaturae ; et hoc probat per argumentum deducens ad impossibile. quia si ens non diceretur de Deo et creatura quidditative et univoce, via. naturali nullus conceptus realis posset haberi de Deo, et sic Deus naturaliter non posset a nobis cognosci, saltem quantum ad aliquem conceptum realem dictum de Deo, quod est inconveniens et impossibile.

Ut clarius intelligatur ista ratio, suppono aliqua. Primo quod causans cognitionem alicujus in ratione objecti intelligibilis, continet vel essentialiter vel virtualiter entitatem illius, cujus cognitionem causat; dicimus enim quod homo causat notitiam animalis in me, quia continet ipsum animal essentialiter et quidditative, et causat cognitionem risibilitatis in me, quia continet ipsam virtualiter: non potest autem causare cognitionem, puta asini, quia asinus secundum suam entita lem nec essentialiter, nec virtualiter continetur in homine, ut patet.

Secundo suppono, quod nulla creatura nec virtualiter, nec essentialiter continet entitatem Deitatis, ut patet. Deitas enim non est de essentia creaturae nec virtualiter, vel eminenter continetur in ea, quia hoc esset imperfectionis, et sic sequitur, quod nulla creatura nec partialiter, nec totaliter potest causare cognitionem Dei in se, et hoc in ratione objecti intelligibilis ; quod dico propter intellectum, quia etsi intellectus possit partialiter concurrere ad cognitionem cujuscumque objecti in ratione potentiae intellectivae, nullum tamen objectum in ratione objecti potest causare nec partialiter, nec totaliter cognitionem alterius objecti, nisi tale objectum virtualiter vel essentialiter, vel eminenter contineatur in illo ; et de hoc vide singularem glossam, quam feci supra quaest. 10. dist. 3. secundi Doctoris.

Tertio praesuppono, quod pro statu isto nihil potest movere intellectum nostrum, causando in illo aliquam cognitionem, nisi tantum quidditas rei sensibilis ut infra patebit, ita quod nulla substantia potest immediate causare in intellectu nostro speciem intelligibilem sui vel actum intelligendi, ut infra patebit praesenti dist. Solum ergo objectum sensibile (et loquor de sensibili per se, non de sensibili per accidens, cujusmodi est substantia ) pro statu isto potest movere intellectum nostrum ad sui cognitionem, et contentorum in eo virtualiter vel essentialiter, et sic sensibilia in ratione objecti possunt in intellectu nostro causare cognitionem superiorum. Exemplum : Visa albedine a potentia visiva exteriori, causatur phantasma albedinis in virtute phantastica, quod phantasma est quaedam similitudo repraesentans albedinem cum conditionibus materialibus ut materialibus, ut hanc albedinem, ut hic et nunc, et ut in tali vel tali subjecto, et ut hujusmodi. Phantasma vero albedinis relucens in phantnsia, est causa partialia causandi speciem intelligibilem albedinis in intellectu possibili, et alia causa partialis et principalis est intellectus agens, et hoc patebit infra praesenti distinct. quaest, penult. quae species intelligibilis, primo repraesentat individuum vagum albedinis: secundo ipsam naturam albedinis in se, et tertio hanc albedinem signatam, ut patet a Doctore. Illa ergo species intelligibilis albedinis est causa partialis cognitionis albedinis, ut expresse patet a Doctore in quodlib. et alia causa est intellectus, non distinguendo modo de intellectu agente et possibili, de quo patebit quaest. 15. quodlib. et sic illa species intelligibilis ut partialis causa, potest causare cognitionem omnium superiorum, puta coloris, qualitatis et entis, quae essentialiter continentur in albedine; potest etiam causare cognitionem omnium passionum virtualiter contentarum in albedine, puta disgregationis et omnium passionum entis, etc. Et hoc dico, sustinendo quod superiora non habeant proprias species intelligibiles, quia tunc species intelligibilis qualitatis esset partialis causa cognitionis illius, utraque tamen via est sustentabilis, ut patebit infra. Et si ponantur singulae species intelligibiles superiorum, tunc dico quod phantasma relucens in phantasia partialiter, primo causat speciem intelligibilem albedinis, et deinde speciem intelligibilem coloris, et sic ascendendo.

Dico ergo, quod naturaliter solum illa intelliguntur ab intellectu nostro pro statu isto, vel quae sunt in se sensibilia, vel quae virtualiter vel essentialiter continentur in illis, et sic per albedinem possum cognoscere ens in communi, et cognito ente in communi, possum illud applicare alteri, ut puta substantiae, intelligendo quod aliqua substantia sit ens quidditative, licet illam non cognoscam in se, ut clarius patebit infra. Si ergo ens non praediceretur univoce de ipso Deo et creatura, non posset haberi naturaliter aliquis conceptus realis de Deo, patet, nam albedo potest immediate causare cognitionem Dei in se, quia Deitas nec virtualiter, nec essentialiter continetur in albedine. Si ergo virtute albedinis possum cognoscere aliqui de Deo quidditative, illud tale virtualiter vel essentialiter continetur in albedine. Pono modo, quod cognoscam pro statu isto, quod Deus est ens, certum est quod cognitio entis dicti de Deo est causata ab aliquo sensibili, puta ab albedine, quaero tunc cum cognosco ens dici quidditative de Deo ; aut conceptus entis, quod est albedo, dicitur de Deo ? et sic albedo praedicaretur formaliter de Deo, quod est impossibile ; aut conceptus entis, qui est alius simpliciter ab albedine, dicitur quidditalive de Deo, et tunc habetur intentum, quod ens praedicatur univoce de Deo et creatura.

Si dicatur, quod conceptus entis qui dicitur de Deo, non est alius a conceptu Dei, licet sit alius a conceptu albedinis, hoc nihil est, quia quaero a quo causatur cognitio illius conceptus ? Certum est quod non potest causari ab aliquo sensibili, quia conceptus entis qui est Deus, nec virtualiter nec essentialiter continetur in aliquo sensibili, ut supra dixi, et tamen intellectus noster pro statu isto tantum natus est moveri a sensibilibus, id est, quod tantum recipit cognitionem causatam a sensibilibus, loquendo semper via naturali, quia supernaturaliter posset immediate recipere cognitionem insensibilis a Deo, et sic patet ratio Doctoris. Sed quia in illa ratione sunt aliqua dicta, quae aliqualem important difficultatem, ideo illa declaro, sequendo litteram. Cum dicit, ergo nullus conceptus realis, sic debet intelligi : nulla cognitio alicujus conceptus realis, etc. Sequitur :

(f) Sed illa sunt phantasma vel objectum relucens in phantasmate. Hoc debet sane intelligi, quia nec phantasma, nec objectum relucens in phantasmate movent immediate intellectum nostrum ad cognitionem alicujus, ut patebit infra praesenti dist. quaest. 7. Sed debet sic intelligi, quod phantasma vel objectum relucens in phantasmate immediate movet intellectum possibilem, causando in eo partialiter speciem intelligibilem talis objecti, ut vult expresse Doctor infra praesenti dist. quaest. penult. Qua specie intelligibili causata, potest postea causari cognitio objecti et contentorum in eo virtualiter vel essentialiter. Sequitur : Ergo nullus conceptus simplex, id est, ergo nulla cognitio, quae terminatur ad conceptum simplicem, etc. vel nullus conceptus, id est, objectum conceplibile fit modo naturaliter in intellectu nostro, id est, praesens intellectui nostro in ratione objecti, actu intelligibilis, nisi virtute intellectus agentis et phantasmatis. Sequitur :

(g) Sed conceptus, qui non esset univocus alicui objecto, relucenti in phantasmate, id est, conceptus sive objectum conceplibile, qui non includeretur essentialiter in aliquo objecto relucenti in phantasmate, id est, in objecto, cujus species intelligibilis esset immediate causata in intellectu possibili virtute intellectus agentis et phantasmatis ; sed ille conceptus esset omnino alius et prior, ad quem iste haberet analogiam, id est, si conceptus quem habet de Deo, non esset inclusus quidditative et univoce in conceptu, puta in albedine conceptibili virtute phantasmatis, sed esset omnino alius , et per consequens non essentialiter inclusus et prior, scilicet et natura et perfectione, ad quem conceptus albedinis tantum haberet analogiam, ita quod conceptus Dei et albedinis non convenirent in aliquo uno communi, sed praecise essent duo conceptus, quorum unus est essentialiter prior et perfectior, scilicet conceptus Dei, et alius posterior et imperfectior, scilicet conceptus objecti relucentis in phantasmate, puta conceptus albedinis, et per consequens dicitur iste habere analogiam, quia cum dico ens, non dico conceptum communem Deo et creaturae, sed tantum nomen est commune ; praedicatur tamen analogice, quia per prius de conceptu Dei, et per posterius de conceptu creaturae. Modo talis conceptus Dei non posset fieri virtute intellectus agentis et phantasmatis, probat hoc Doctor ibi: Objectum quodcumque, sive relucens in phantasmate, secundum opinionem aliquorum, ut infra patebit, quaest. 7. sive in specie intelligibili, et hoc secundum intentionem propriam, ut infra patet, quaest. 6. et 7. tale objectum cum intellectu agente vel possibili cooperante, secundum ultimum suae virtutis facit in intellectu , scilicet possibili, sicut effectum sibi adaequatum conceptum proprium, id est, notitiam immediate terminatam ad ipsum, et notitiam omnium inclusorum in eo, scilicet essentialiter vel virtualiter, id est, quod objectum quodcumque, ut praesens intellectui in ratione objecti, actu intelligibilis praecise causat notitiam sui, et omnium essentialiter vel virtualiter contentorum, et est impossibile causare notitiam alicujus alterius, ideo talis notitia, scilicet objecti et inclusorum, dicitur effectus adaequatus tali objecto, ut causae tamen partiali.Et quod dicit virtualiter contentorum, debet intelligi quod contineat illud, secundum totam ejus entitatem eo modo, quo exposui in dist. tertia quaest. 10.

Sensus tamen litterae est cum dicit objectum relucens in phantasmate vel specie intelligibili facit, etc. id est, quod phantasma talis objecti causat notitiam illius et omnium contentorum, et hoc secundum opinionem Ilenrici, vel scilicet objectum relucens in specie, etc. id est, species intelligibilis causat (partialiter tamen) notitiam objecti proprii, cujus est immediate repraesentativa, et notitiam omnium contentorum, et hoc secundum propriam intentionem. Et nola (ut dixi supra, quod Doctor accipit conceptum aliquando pro objecto conceplibili, aliquando pro actu intelligendi, quo concipitur objectum, aliquando pro objecto, actu intellecto: in proposito accipit et pro actu intelligendi, et pro objecto actu intellecto. In proposito si conceptus Dei, id est, objectum conceptibile, non ponitur univocus Deo et objecto relucenli in phantasmate vel specie intelligibili, sed tantum analogus, modo praedicto non includitur in tali objecto, nec essentialiter, quia non univocus ; nec virtualiter, quia perfectius essentialiter non potest contineri in aliquo virtualiter, secundum totam suam entitatem, et per consequens nullus conceptus, sive nihil poterit cognosci de Deo via naturali, et sic patet ratio.

(h) Et confirmatur ratio. Dicit Doctor quod hujusmodi objectum, puta sensibile, ultra cognitionem sui adaequatam, et ultra cognitionem inclusorum in eo essentialiter vel virtualiter ex tali objecto, nihil aliud potest cognosci, nisi per discursum. Hic respondet tacitae objectioni, quia forte diceretur, licet enim ex objecto sensibili non possit causari cognitio

Dei, quia Deus nec essentialiter nec virtualiter continetur in tali sensibili, tamen potest cognosci ex objecto sensibili per discursum. Sed hoc removet, quia discursus praesupponit cognitionem istius simplicis, ad quod discurritur , ut patet de omni discursu. Sequentia clara sunt.

(i) Tertio sic : Omnis inquisitio Metaphysica, etc.

Haec est tertia ratio Doctoris, qua subliliter probat, quod ens dicat conceptum univocum communem Deo et creaturae ; et ratio consistit in hoc, quia multa attribuimus Deo , et cognoscimus inesse formaliter Deo , ut puta quod est summum bonum, summum ens, et hujusmodi, quae tamen non possent de Deo cognosci, nisi illa ut in se considerata, dicerent conceptum univocum communem Deo et creaturae. Exemplum , dicimus enim, quod Deus est formaliter ens, et cognoscimus ens dici perfectissime de Deo. Certum est, quod intellectus noster .primo movetur ab aliquo ente sensibili, et sic cognoscit aliquod ens sensibile in se, deinde abstrahendo cognoscit ens in se, ut est superius ad omne sensibile, et sic potest cognoscere ipsum ens, applicando illud Deo, quaero tunc, si cognosco conceptum entis formaliter dici de Deo: aut ille conceptus est alius a conceptu Dei et creaturae, et habetur propositumi aut est idem quod conceptus creaturae? et sic cognosceretur creatura dici de Deo, quod est falsum ; aut ille conceptus est idem quod Deus, et tunc talis conceptus non posset cognosci ex creaturis , ut patuit supra. Dicit ergo Doctor, quod omnis inquisitio Metaphysica de Deo supponit intellectum habere conceptum eumdem univocum, quem accipit ex creaturis. Si enim inquirere volo ex creaturis, an Deus sit perfectissimum ens, praesuppono quod tam Deus quam creatura sit ens quidditative, et quod conceptas entis sit communis Deo et creaturae, aliter nulla esset comparatio in entitate, sic dico de bonitate et sapientia, et hujusmodi.

(j) Quod si dicas non, sed alia est formalis ratio eorum quae conveniunt Deo, id est, quod bonitas quae formaliter praedica tur de Deo non est ejusdem rationis cum bonitate creata, nec istae bonitates conveniunt in bonitate in communi, tanquam in conceptu alio. Contra hanc responsionem arguit Doctor, deducendo ad hoc inconveniens, quod ita posset diei Deus formaliter lapis, sicut dicitur formaliter bonus. Et pro intelligentia litterae praemitto unum, scilicet quod Doctor supponit, quod aliqua quae formaliter praedicantur de creatura , praedicentur etiam formaliter de Deo , sicut bonitas formaliter praedicatur de Deo et etiam de creatura. Et nisi bonitas, quae formaliter praedicatur de Deo, esset ejusdem rationis cum bonitate creata, id est, quod si bonitas Dei et bonitas creaturae non convenirent in bonitate transcendent, tanquam in conceptu univoco alio a bonitate creata et increata, nunquam per creaturam posset haberi cognitio de bonitate, conveniente Deo ; patet ut supra in seeunda ratione, quia si non diceret alium concentum, sed tantum conceptum bonitatis creatae, tunc tantum cognoscerem Deum sub ratione bonitatis creatae , quod est falsum: si etiam tantum esset conceptus Dei, tunc cognoscendo Deum sub ratione bonitatis, cognosceretur sub ratione Deitatis, vel saltem illa bonitas increata non cognosceretur ex creaturis, cum in nulla contineatur, nec virtualiter nec essentialiter.

Et quia isti dicerent forte, quod conceptus bonitatis dictus de Deo est simpliciter alius a conceptu bonitatis dictae de creatura , et nullo modo conveniunt m conceptu bonitatis in communi, alio ab illis; sed conceptus bonitatis creaturae habet attributionem ad conceptum bonitatis in Deo, tanquam imperfectum ad perfectum. Doctor contra hoc arguit, quia tunc per creaturam nihil cognosceretur formaliter dictum de Deo, patet, quia cognitio bonitatis Dei non potest causari a creatura, cum non includat illam nec virtualiter nec essentialiter, ut dixi. Et sic ita cognosceretur formaliter lapis dictus de Deo, sicut bonitas et sapientia, patet, quia conceptus lapidis in se habet attributionem ad ideam lapidis in mente divina. Si ergo cognosco bonitatem dictam formaliter de Deo per bonitatem creatam, quia bonitas creata habet attributionem ad illam: ergo similiter lapis potest cognosci, ut dictus formaliter de Deo, quia habet attributionem ad seipsum , ut est idea in mente divina, et sic Deus ita formaliter diceretur lapis, sicut formaliter dicitur bonus vel sapiens. Si ergo cognosco de Deo formaliter, vel conceptum entis, vel boni, et hujusmodi, et hoc per creaturam , ille conceptus communis, quem postea attribuo Deo, continetur in creatura sensibili essentialiter, et erit alius a conceptu Dei in se et a conceptu creaturae in se, ut supra ostendi, alioquin ex creatura nihil simpliciter cognosceretur de Deo naturaliter, quod est falsum, et sic patent istae tres rationes multum evidenles.