S. AURELII AUGUSTINI HIPPONENSIS EPISCOPI AD MARCELLINUM DE CIVITATE DEI CONTRA PAGANOS Libri viginti duo .

 PRAEFATIO. De suscepti operis consilio et argumento.

 CAPUT PRIMUM. De adversariis nominis Christi, quibus in vastatione Urbis propter Christum Barbari pepercerunt .

 CAPUT II. Quod nulla unquam bella ita gesta sunt, ut victores, propter deos eorum quos vicerant, parcerent victis.

 CAPUT III. Quam imprudenter Romani deos penates, qui Trojam custodire non potuerant, sibi crediderunt profuturos.

 CAPUT IV. De asylo Junonis in Troja, quod neminem liberavit a Graecis, et basilicis Apostolorum, quae omnes ad se confugientes a Barbaris defenderunt.

 CAPUT V. De generali consuetudine hostium victas civitates evertentium, quid Caesar senserit.

 CAPUT VI. Quod nec Romani quidem ita ullas ceperint civitates, ut in templis earum parcerent victis.

 CAPUT VII. Quod in eversione Urbis quae aspere gesta sunt, de consuetudine acciderint belli quae vero clementer, de potentia provenerint nominis Chri

 CAPUT VIII. De commodis atque incommodis, quae bonis ac malis plerumque communia sunt.

 CAPUT IX. De causis correptionum, propter quas et boni et mali pariter flagellantur.

 CAPUT X. Quod sanctis in amissione rerum temporalium nihil pereat.

 CAPUT XI. De fine temporalis vitae, sive longioris, sive brevioris.

 CAPUT XII. De sepultura humanorum corporum, quae Christianis etiamsi fuerit negata, nil adimit.

 CAPUT XIII. Quae sit ratio sanctorum corpora sepeliendi.

 CAPUT XIV. De captivitate sanctorum, quibus nunquam divina solatia defuerunt.

 CAPUT XV. De Regulo, in quo captivitatis, ob religionem etiam sponte tolerandae, exstat exemplum: quod tamen illi deos colenti prodesse non potuit.

 CAPUT XVI. An stupris, quae etiam sanctarum forte virginum est passa captivitas, contaminari potuerit virtus animi sine voluntatis assensu.

 CAPUT XVII. De morte voluntaria ob metum poenae sive dedecoris.

 CAPUT XVIII. De aliena violentiarum libidine, quam in oppresso corpore meus invita perpetitur.

 CAPUT XIX. De Lucretia, quae se ob illatum sibi stuprum peremit.

 CAPUT XX. Nullam esse auctoritatem, quae Christianis in qualibet causa jus voluntariae necis tribuat.

 CAPUT XXI. De interfectionibus hominum, quae ab homicidii crimine excipiuntur.

 CAPUT XXII. Quod nunquam possit mors voluntaria ad magnitudinem animi pertinere.

 CAPUT XXIII. Quale exemplum sit Catonis, qui se, victoriam Caesaris non ferens, interemit.

 CAPUT XXIV. Quod in ea virtute, qua Regulus Catone praestantior fuit, multo magis emineant Christiani.

 CAPUT XXV. Quod peccatum non per peccatum debeat declinari.

 CAPUT XXVI. De his quae fieri non licent, cum a sanctis facta noscuntur, qua ratione facta credenda sint.

 CAPUT XXVII. An propter declinationem peccati mors spontanea appetenda sit.

 CAPUT XXVIII. Quo judicio Dei in corpora continentium libido hostilis peccare permissa sit.

 CAPUT XXIX. Quid familia Christi respondere debeat infidelibus, cum exprobrant quod eam a furore hostium non liberaverit Christus.

 CAPUT XXX. Quam pudendis prosperitatibus affluere velint qui de christianis temporibus conqueruntur.

 CAPUT XXXI. Quibus vitiorum gradibus aucta sit in Romanis cupido regnandi.

 CAPUT XXXII. De scenicorum institutione ludorum.

 CAPUT XXXIII. De vitiis Romanorum, quos patriae non correxit eversio.

 CAPUT XXXIV. De clementia Dei, quae Urbis excidium temperavit.

 CAPUT XXXV. De latentibus inter impios Ecclesiae filiis, et de falsis intra Ecclesiam christianis.

 CAPUT XXXVI. De quibus causis sequenti disputatione sit disserendum.

 LIBER SECUNDUS. In quo disputatione instituta de malis quae ante Christum, vigente deorum falsorum cultu, perpessi sunt Romam, demonstratur primum eos

 CAPUT PRIMUM. De modo, qui necessitati disputationis adhibendus est.

 CAPUT II. De his quae primo volumine expedita sunt.

 CAPUT III. De assumenda historia, qua ostendatur quae mala acciderint Romanis, cum deos colerent, antequam religio christiana obcresceret.

 CAPUT IV. Quod cultores deorum nulla unquam a diis suis praecepta probitatis acceperint, et in sacris eorum turpia quaeque celebraverint.

 CAPUT V. De obscenitalibus, quibus Mater deûm a cultoribus suis honorabatur.

 CAPUT VI. Deos Paganorum nunquam bene vivendi sanxisse doctrinam.

 CAPUT VII. Inutilia esse inventa philosophica sine auctoritate divina, ubi quemquam ad vitia pronam magis movet quod dii fecerint, quam quod homines d

 CAPUT VIII. De ludis scenicis, in quibus dii non offenduntur editione suarum turpitudinum, sed placantur.

 CAPUT IX. Quid Romani veteres de cohibenda poetica licentia senserint, quam Graeci deorum secuti judicium, liberam esse voluerunt.

 CAPUT X. Qua nocendi arte daemones velint vel falsa de se crimina, vel vera narrari.

 CAPUT XI. De scenicis apud Graecos in reipublicae administrationem receptis, eo quod placatores deorum injuste ab hominibus spernerentur.

 CAPUT XII. Quod Romani auferendo libertatem poetis in homines, quam dederunt in deos, melius de se, quam de diis suis senserint.

 CAPUT XIII. Debuisse intelligere Romanos, quod dii eorum, qui se turpibus ludis coli expetebant, indigni essent honore divino.

 CAPUT XIV. Meliorem fuisse Platonem, qui poetis locum in bene morata urbe non dederit, quam hos deos, qui se ludis scenicis voluerint honorari.

 CAPUT XV. Quod Romani quosdam sibi deos non ratione, sed adulatione instituerint.

 CAPUT XVI. Quod si diis ulla esset cura justitiae, ab eis Romani accipere debuerint praecepta vivendi potius, quam leges ab aliis hominibus mutuari.

 CAPUT XVII. De raptu Sabinarum, aliisque iniquitatibus, quae in civitate Romana etiam laudatis viguere temporibus.

 CAPUT XVIII. Quae de moribus Romanorum, aut metu compressis, aut securitate resolutis, Sallustii prodat historia.

 CAPUT XIX. De corruptione Romanae reipublicae, priusquam cultum deorum Christus auferret.

 CAPUT XX. Quali velint felicitate gaudere, et quibus moribus vivere, qui tempora christianae religionis incusant.

 CAPUT XXI. Quae sententia fuerit Ciceronis de Romana republica.

 CAPUT XXII. Quod diis Romanorum nulla unquam cura fuerit, ne malis moribus respublica deperiret.

 CAPUT XXIII. Varietates rerum temporalium, non ex favore aut impugnatione daemonum, sed ex veri Dei pendere judicio.

 CAPUT XXIV. De Syllanis actibus, quorum se daemones ostentaverunt adjutores.

 CAPUT XXV. Quantum maligni spiritus ad flagitia incitent homines, cum in committendis sceleribus quasi divinam exempli sui interponunt auctoritatem.

 CAPUT XXVI. De secretis daemonum monitis, quae pertinebant ad bonos mores, cum palam in sacris eorum omnis nequitia disceretur.

 CAPUT XXVII. Quanta eversione publicae disciplinae Romani diis suis placandis sacraverint obscena ludorum.

 CAPUT XXVIII. De Christianae religionis salubritate.

 CAPUT XXIX. De abjiciendo cultu deorum cohortatio ad Romanos.

 LIBER TERTIUS. Ut in superiori libro de malis morum et animi, sic in praesenti de corporis externarumque rerum incommodis ostendit Augustinus, Romanos

 CAPUT PRIMUM. De adversitatibus quas soli mali metuunt, et quas semper passus est mundus, cum deos coleret.

 CAPUT II. An dii, qui et a Romanis et a Graecis similiter colebantur, causas habuerint quibus Ilium paterentur exscindi.

 CAPUT III. Non potuisse offendi deos Paridis adulteterio, quod inter ipsos traditur frequentatum.

 CAPUT IV. De sententia Varronis, qua utile esse dixit ut se homines diis genitos mentiantur.

 CAPUT V. Non probari quod dii adulterium Paridis punierint, quod in Romuli matre non ulti sunt.

 CAPUT VI. De parricidio Romuli, quod dii non vindicarunt.

 CAPUT VII. De eversione Ilii, quod dux Marii Fimbria excidit.

 CAPUT VIII. An debuerit diis Iliacis Roma committi.

 CAPUT IX. An illam pacem, quae sub Numae regno fuit, deos praestitisse credendum sit.

 CAPUT X. An optandum fuerit quod tanta bellorum rabie Romanorum augeretur imperium, cum eo studio, quo sub Numa auctum est, et quietum esse potuisset

 CAPUT XI. De simulacro Cumani Apollinis, cujus fletus creditus est cladem Graecorum, quibus opitulari non poterat, indicare.

 CAPUT XII. Quantos sibi deos Romani praeter constitutionem Numae adjecerint, quorum eos numerositas nihil juverit.

 CAPUT XIII. Quo Jure, quo foedere Romani obtinuerint prima conjugia.

 CAPUT XIV. De impietate belli quod Albanis Romani intulerunt, et de victoria dominandi libidine adepta.

 CAPUT XV. Qualis Romanorum regum vita atque exitus fuerit.

 CAPUT XVI. De primis apud Romanos consulibus, quorum alter alterum patria pepulit, moxque Romae post atrocissima parricidia a vulnerato hoste vulnerat

 CAPUT XVII. Post initia consularis imperii, quibus malis vexata fuerit Romana respublica, diis non opitulantibus quos colebat.

 CAPUT XVIII. Quantae clades Romanos sub bellis Punicis triverint, frustra deorum praesidiis expetitis.

 CAPUT XIX. De afflictione belli Punici secundi, qua vires partis utriusque consumptae sunt.

 CAPUT XX. De exitio Saguntinorum, quibus propter Romanorum amicitiam pereuntibus dii Romani auxilium non tulerunt.

 CAPUT XXI. Quam ingrata fuerit Romana civitatis Scipioni liberatori suo, et in quibus moribus egerit, quando eam Sallustius optimam fuisse describit.

 CAPUT XXII. De Mithridatis edicto, quo omnes cives Romanos, qui intra Asiam invenirentur, jussit occidi.

 CAPUT XXIII. De interioribus malis, quibus Romana respublica exagitata est, praecedente prodigio, quod in rabie omnium animalium, quae hominibus servi

 CAPUT XXIV. De discordia civili, quam Gracchiae seditiones excitaverunt.

 CAPUT XXV. De aede Concordiae ex senatusconsulto in loco seditionum et caedium condita.

 CAPUT XXVI. De diversis generibus belli, quae post conditam aedem Concordiae sunt secuta.

 CAPUT XXVII. De bello civili Mariano atque Syllano.

 CAPUT XXVIII. Qualis fuerit Syllana victoria vindex Marianae crudelitatis.

 CAPUT XXIX. De comparatione Gothicae irruptionis cum eis cladibus quas Romani vel a Gallis, vel a bellorum civilium auctoribus exceperunt.

 CAPUT XXX. De connexione bellorum, quae adventum Christi plurima et gravissima praecesserunt.

 CAPUT XXXI. Quod impudenter praesentia incommoda Christo imputent qui deos colere non sinuntur, cum tantae clades eo tempore, quo colebantur, exstiter

 LIBER QUARTUS . In quo probatur amplitudinem Romani imperii ac diuturnitatem adscribendam esse, non Jovi diisve Paganorum, quibus singulis vix singula

 CAPUT PRIMUM. De his quae primo volumine disputata sunt.

 CAPUT II. De his quae libro secundo et tertio continentur.

 CAPUT III. An lalitudo imperii, quae nonnisi bellis acquiritur, in bonis sive sapientium habenda sit, sive felicium.

 CAPUT IV. Quam similia sint latrociniis regna absque justitia.

 CAPUT V. De fugitivis gladiatoribus, quorum potentia similis fuerit regiae dignitatis.

 CAPUT VI. De cupiditate Nini regis, qui, ut latius dominaretur, primus intulit bella finitimis.

 CAPUT VII. An regna terrena inter profectus suos atque defectus deorum vel juventur vel deserantur auxilio.

 CAPUT VIII. Quorum deorum praesidio putent Romani imperium suum auctum atque servatum, cum singulis vix singularum rerum tuitionem committendam esse c

 CAPUT IX. An imperii Romani amplitudo et diuturnitas Jovi fuerit adscribenda, quem summum deum cultores ipsius opinantur.

 CAPUT X. Quas opiniones secuti sint, qui diversos deos diversis mundi partibus praefecerunt.

 CAPUT XI. De multis diis, quos doctores Paganorum unum eumdemque Jovem esse defendunt.

 CAPUT XII. De opinione eorum qui Deum animam mundi, et mundum corpus Dei esse putaverunt.

 CAPUT XIII. De his qui sola rationalia animantia partes esse unius Dei asserunt.

 CAPUT XIV. Augmenta regnorum Jovi incongruenter adscribi: cum, si Victoria, ut volunt, dea est, ipsa huic negotio sola sufficeret.

 CAPUT XV. An congruat bonis latius velle regnare.

 CAPUT XVI. Quid fuerit quod Romani omnibus rebus et omnibus motibus deos singulos deputantes, aedem Quietis extra portas esse voluerunt.

 CAPUT XVII. An, si Jovis summa potestas est, etiam Victoria dea debuerit aestimari.

 CAPUT XVIII. Felicitatem et Fortunam qui deas putant, qua ratione secernunt .

 CAPUT XIX. De Fortuna muliebri.

 CAPUT XX. De Virtute et Fide, quas Pagani templis et sacris honoraverunt, praetermittentes alia bona, quae similiter colenda fuerunt, si recte aliis d

 CAPUT XXI. Quod dona non intelligentes Dei, Virtute saltem et Felicitate debuerint esse contenti.

 CAPUT XXII. De scientia colendorum deorum, quam a se Varro gloriatur collatam esse Romanis.

 CAPUT XXIII. De Felicitate, quam Romani, multorum veneratores deorum, diu non coluerunt honore divino, cum pro omnibus sola sufficeret.

 CAPUT XXIV. Qua ratione defendant Pagani, quod inter deos colant ipsa dona divina.

 CAPUT XXV. De uno tantum colendo Deo, qui, licet nomine ignoretur, tamen felicitatis dator esse sentitur.

 CAPUT XXVI. De ludis scenicis, quos sibi dii celebrari a suis cultoribus exegerunt.

 CAPUT XXVII. De tribus generibus deorum, de quibus Scaevola pontifex disputavit.

 CAPUT XXVIII. An ad obtinendum dilatandumque regnum profuerit Romanis cultus deorum.

 CAPUT XXIX. De falsitate auspicii, quo Romani regni fortitudo et stabilitas visa est indicari.

 CAPUT XXX. Qualia de diis Gentium etiam cultores eorum se sentire fateantur.

 CAPUT XXXI. De opinionibus Varronis, qui reprobata persuasione populari, licet ad notitiam veri Dei non pervenerit, unum tamen deum colendum esse cens

 CAPUT XXXII. Ob quam speciem utilitatis principes Gentium apud subjectos sibi populos falsas religiones voluerunt permanere.

 CAPUT XXXIII. Quod judicio et potestate Dei veri omnium regum atque regnorum ordinata sint tempora.

 CAPUT XXXIV. De regno Judaeorum, quod ab uno et vero Deo institutum atque servatum est, donec in vera religione manserunt.

 LIBER QUINTUS . Initio de tollenda fati opinione agit, ne demum existant qui Romani imperii vires et incrementa, quae non posse diis talsis adscribi s

 PRAEFATIO.

 CAPUT PRIMUM. Causam Romani imperii omniumque regnorum nec fortuitam esse, nec in stellarum positione consistere.

 CAPUT II. De geminorum simili dissimilique valetudine.

 CAPUT III. De argumento quod ex rota figuli Nigidius mathematicus assumpsit in quaestione geminorum.

 CAPUT IV. De Esau et Jacob geminis, multum inter se morum et actionum qualitate disparibus.

 CAPUT V. Quibus modis convincantur mathematici vanam scientiam profiteri.

 CAPUT VI. De geminis disparis sexus.

 CAPUT VII. De electione diei quo uxor ducitur, quove in agro aliquid plantatur aut seritur.

 CAPUT VIII. De his qui non astrorum positionem, sed connexionem causarum ex Dei voluntate pendentem fati nomine appellant.

 CAPUT IX. De praescientia Dei et libera hominis voluntate, contra Ciceronis definitionem.

 CAPUT X. An voluntatibus hominum aliqua dominetur necessitas.

 CAPUT XI. De universali providentia Dei, cujus legibus omnia continentur.

 CAPUT XII. Quibus moribus antiqui Romani meruerint ut Deus verus, quamvis non eum colerent, eorum augeret imperium.

 CAPUT XIII. De amore laudis, qui cum sit vitium, ob hoc virtus putatur, quia per ipsum vitia majora cohibentur.

 CAPUT XIV. De resecando amore laudis humanae, quoniam justorum gloria omnis in Deo sit.

 CAPUT XV. De mercede temporali, quam Deus reddidit bonis moribus Romanorum.

 CAPUT XVI. De mercede sanctorum civium civitatis aeternae, quibus utilia sunt Romanorum exempla virtutum.

 CAPUT XVII. Quo fructu Romani bella gesserint, et quantum his quos vicere, contulerint.

 CAPUT XVIII. Quam alieni a jactantia esse debeant Christiani, si aliquid fecerint pro dilectione aeternae patriae, cum tanta Romani gesserint pro huma

 CAPUT XIX. Quo inter se differant cupiditas gloriae, et cupiditas dominationis.

 CAPUT XX. Tam turpiter servire virtutes humanae gloriae, quam corporis voluptati.

 CAPUT XXI. Romanum regnum a Deo vero esse dispositum, a quo est omnis potestas, et cujus providentia reguntur universa.

 CAPUT XXII. Tempora exitusque bellorum ex Dei pendere judicio.

 CAPUT XXIII. De bello in quo Rhadagaisus rex Gothorum, daemonum cultor, uno die cum ingentibus copiis suis victus est.

 CAPUT XXIV. Quae sit christianorum imperatorum, et quam vera felicitas.

 CAPUT XXV. De prosperitatibus, quas Constantino imperatori christiano Deus contulit.

 CAPUT XXVI. De fide et pietate Theodosii Augusti.

 LIBER SEXTUS. Hactenus contra eos qui propter hanc temporalem vitam colendos deos putant: nunc autem adversus eos qui cultum ipsis credunt propter vit

 PRAEFATIO.

 CAPUT PRIMUM. De his qui dicunt deos a se non propter praesentem vitam coli, sed propter aeternam.

 CAPUT II. Quid Varronem de diis Gentium sensisse credendum sit, quorum talia et genera et sacra detexit, ut reverentius cum eis ageret, si de illis om

 CAPUT III. Quae sit partitio Varronis librorum suorum, quos de Antiquitatibus rerum humanarum divinarumque composuit.

 CAPUT IV. Quod ex disputatione Varronis apud cultores deorum antiquiores res humanae quam divinae reperiantur.

 CAPUT V. De tribus generibus theologiae secundum Varronem, scilicet uno fabuloso, altero naturali, tertioque civili.

 CAPUT VI. De theologia mythica, id est fabulosa, et de civili, contra Varronem.

 CAPUT VII. De fabulosae et civilis theologiae similitudine atque concordia.

 CAPUT VIII. De interpretationibus naturalium rationum, quas doctores pagani pro diis suis conantur ostendere.

 CAPUT IX. De officiis singulorum deorum.

 CAPUT X. De libertate Senecae, qui vehementius civilem theologiam reprehendit, quam Varro fabulosam.

 CAPUT XI. Quid de Judaeis Seneca senserit.

 CAPUT XII. Quod Gentilium deorum vanitate detecta, nequeat dubitari aeternam eos vitam nemini posse praestare, qui nec ipsam adjuvent temporalem.

 LIBER SEPTIMUS. De diis selectis civilis theologiae, Jano, Jove, Saturno, et caeteris, quod nec eorum cultu perveniatur ad aeternae vitae felicitatem.

 PRAEFATIO.

 CAPUT PRIMUM. An, cum in theologia civili deitatem non esse constiterit, in selectis diis eam inveniri posse credendum sit.

 CAPUT II. Qui sint dii selecti, et an ab officiis viliorum deorum habeantur excepti.

 CAPUT III. Quam nulla sit ratio, quae de selectione quorumdam deorum possit ostendi, cum multis inferioribus excellentior administratio deputetur.

 CAPUT IV. Melius actum cum diis inferioribus, qui nullis infamentur opprobriis, quam cum selectis, quorum tantae turpitudines celebrentur.

 CAPUT V. De Paganorum secretiore doctrina physicisque rationibus.

 CAPUT VI. De opinione Varronis, qua arbitratus est Deum animam esse mundi, qui tamen in partibus suis habeat animas multas, quarum divina natura sit.

 CAPUT VII. An rationabile fuerit, Janum et Terminum in duo numina separari.

 CAPUT VIII. Ob quam causam cultores Jani bifrontem imaginem ipsius finxerint, quam tamen etiam quadrifrontem videri volunt.

 CAPUT IX. De Jovis potestate, atque ejusdem cum Jano comparatione.

 CAPUT X. An Jani et Jovis recta discretio sit.

 CAPUT XI. De cognominibus Jovis, quae non ad multos deos, sed ad unum eumdemque referuntur.

 CAPUT XII. Quod Jupiter etiam Pecunia nuncupetur.

 CAPUT XIII. Quod dum exponitur quid Saturnus, quidve sit Genius, uterque unus Jupiter esse doceatur.

 CAPUT XIV. De Mercurii et Martis officiis.

 CAPUT XV. De stellis quibusdam, quas Pagani deorum suorum nominibus nuncuparunt.

 CAPUT XVI. De Apolline et Diana caeterisque selectis diis, quos partes mundi esse voluerunt.

 CAPUT XVII. Quod etiam ipse Varro opiniones suas de diis pronuntiarit ambiguas.

 CAPUT XVIII. Quae credibilior causa sit, qua error Paganitatis inoleverit.

 CAPUT XIX. De interpretationibus, quibus colendi Saturni ratio concinnatur .

 CAPUT XX. De sacris Cereris Eleusinae.

 CAPUT XXI. De turpitudine sacrorum, quae Libero celebrabantur.

 CAPUT XXII. De Neptuno, et Salacia, ac Venilia.

 CAPUT XXIII. De Terra, quam Varro deam esse confirmat, eo quod ille animus mundi, quem opinatur deum, etiam hanc corporis sui infimam partem permeet,

 CAPUT XXIV. De Telluris cognominibus eorumque significationibus, quae etiamsi erant multarum rerum indices, non debuerunt multorum deorum firmare opin

 CAPUT XXV. Quam interpretationem de abscisione Atidis Graecorum sapientium doctrina repererit.

 CAPUT XXVI. De turpitudine sacrorum Matris magnae.

 CAPUT XXVII. De figmentis physiologorum, qui nec veram divinitatem colunt, nec eo cultu quo colenda est vera divinitas.

 CAPUT XXVIII. Quod doctrina Varronis de theologia in nulla sibi parte concordet.

 CAPUT XXIX. Quod omnia quae physiologi ad mundum partesque ipsius retulerunt, ad unum verum Deum referre debuerint.

 CAPUT XXX. Qua pietate discernatur a creaturis Creator, ne pro uno tot dii colantur, quot sunt opera unius auctoris.

 CAPUT XXXI. Quibus proprie beneficiis Dei, excepta generali largitate, sectatores veritatis utantur.

 CAPUT XXXII. Quod sacramentum redemptionis Christi nullis retro temporibus defuerit, semperque sit diversis significationibus praedicatum.

 CAPUT XXXIII. Quod per solam christianam religionem manifestari potuerit fallacia spirituum malignorum, de hominum errore gaudentium.

 CAPUT XXXIV. De libris Numae Pompilii, quos senatus, ne sacrorum causae, quales in eis habebantur, innotescerent, jussit incendi.

 CAPUT XXXV. De hydromantia, per quam Numa, visis quibusdam daemonum imaginibus, ludificabatur.

 LIBER OCTAVUS. Venit ad tertium genus theologiae, quae dicitur naturalis, deque diis eo pertinentibus quaestionem, an istorum videlicet deorum cultus

 CAPUT PRIMUM. De quaestione naturalis theologiae cum philosophis excellentioris scientiae discutienda.

 CAPUT II. De duobus philosophorum generibus, id est, Italico et Ionico, eorumque auctoribus.

 CAPUT III. De Socratica disciplina.

 CAPUT IV. De praecipuo inter Socratis discipulos Platone, qui omnem philosophiam triplici partitione distinxit.

 CAPUT V. Quod de theologia cum Platonicis potissimum disceptandum sit, quorum opinioni omnium philosophorum postponenda sint dogmata.

 CAPUT VI. De Platonicorum sensu in ea parte philosophiae, quae physica nominatur.

 CAPUT VII. Quanto excellentiores caeteris in logica, id est rationali philosophia, Platonici sint habendi.

 CAPUT VIII. Quod etiam in morali philosophia Platonici obtineant principatum.

 CAPUT IX. De ea philosophia quae ad veritatem fidei christianae propius accessit.

 CAPUT X. Quae sit inter philosophicas artes religiosi excellentia christiani.

 CAPUT XI. Unde Plato eam intelligentiam potuerit acquirere, qua christianae scientiae propinquavit.

 CAPUT XII. Quod etiam Platonici, licet de uno vero Deo bene senserint, multis tamen diis sacra facienda censuerint.

 CAPUT XIII. De sententia Platonis, qua definivit deos non esse nisi bonos amicosque virtutum.

 CAPUT XIV. De opinione eorum qui rationales animas trium generum esse dixerunt, id est, in diis coelestibus, in daemonibus aeriis, et in hominibus ter

 CAPUT XV. Quod neque propter aeria corpora, neque propter superiora habitacula daemones hominibus antecellant.

 CAPUT XVI. Quid de moribus atque actionibus daemonum Apuleius Platonicus senserit.

 CAPUT XVII. An dignum sit eos spiritus ab homine coli, a quorum vitiis eum oporteat liberari.

 CAPUT XVIII. Qualis religio sit, in qua docetur quod homines, ut commendentur diis bonis, daemonibus uti debeant advocatis.

 CAPUT XIX. De impietate artis magicae, quae patrocinio nititur spirituum malignorum.

 CAPUT XX. An credendum sit quod dii boni libentius daemonibus quam hominibus misceantur.

 CAPUT XXI. An daemonibus nuntiis et interpretibus dii utantur, fallique se ab eis aut ignorent, aut velint.

 CAPUT XXII. De abjiciendo cultu daemonum, contra Apuleium.

 CAPUT XXIII. Quid Hermes Trismegistus de idololatria senserit, et unde scire potuerit superstitiones Aegyptias auferendas.

 CAPUT XXIV. Quomodo Hermes patenter parentum suorum sit confessus errorem, quem tamen doluerit destruendum.

 CAPUT XXV. De his quae sanctis Angelis et hominibus possunt esse communia.

 CAPUT XXVI. Quod omnis religio Paganorum circa homines mortuos fuerit impleta.

 CAPUT XXVII. De modo honoris, quem Christiani martyribus impendunt.

 LIBER NONUS. Postquam dixit in superiore libro de abjiciendo daemonum cultu, quippe qui spiritus malos se ipsi prodant tam multis argumentis in isto

 CAPUT PRIMUM. Ad quem articulum disputatio praemissa pervenerit, et quid discutiendum sit de residua quaestione.

 CAPUT II. An inter daemones, quibus dii superiores sunt, sit aliqua pars bonorum, quorum praesidio ad veram beatitudinem possit humana anima pervenire

 CAPUT III. Quae daemonibus Apuleius adscribat quibus cum rationem non subtrahat, nihil virtutis assignat.

 CAPUT IV. De perturbationibus quae animo accidunt, quae sit Peripateticorum Stoicorumque sententia.

 CAPUT V. Quod passiones, quae christianos animos afficiunt, non in vitium trahant, sed virtutem exerceant.

 CAPUT VI. Quibus passionibus daemones, confitente Apuleio, exagitentur, quorum ope homines apud deos asserit adjuvari.

 CAPUT VII. Quod Platonici figmentis poetarum infamatos asserant deos de contrariorum studiorum certamine, cum hae partes daemonum, non deorum sint.

 CAPUT VIII. De diis coelestibus et daemonibus aeriis hominibusque terrenis Apuleii Platonici definitio.

 CAPUT IX. An amicitia coelestium deorum per intercessionem daemonum possit homini provideri.

 CAPUT X. Quod secundum Plotini sententiam, minus miseri sint homines in corpore mortali, quam daemones in aeterno.

 CAPUT XI. De opinione Platonicorum, qua putant animas hominum daemones esse post corpora.

 CAPUT XII. De ternis contrariis, quibus secundum Platonicos daemonum et hominum natura distinguitur.

 CAPUT XIII. Quomodo daemones, si nec cum diis beati, nec cum hominibus sunt miseri, inter utramque partem sine utriusque communione sint medii.

 CAPUT XIV. An homines, cum sint mortales, possint vera beatitudine esse felices.

 CAPUT XV. De Mediatore Dei et hominum, homine Christo Jesu.

 CAPUT XVI. An rationabiliter Platonici definierint deos coelestes, declinantes terrena contagia, hominibus non misceri, quibus ad amicitiam deorum dae

 CAPUT XVII. Ad consequendam vitam beatam, quae in participatione est summi boni, non tali mediatore indigere hominem qualis est daemon, sed tali quali

 CAPUT XVIII. Quod fallacia daemonum, dum sua intercessione viam spondet ad Deum, hoc annitatur, ut homines a via veritatis avertat.

 CAPUT XIX. Quod appellatio daemonum jam nec apud cultores eorum assumatur in significationem alicujus boni.

 CAPUT XX. De qualitate scientiae, quae daemones superbos facit.

 CAPUT XXI. Ad quem modum Dominus voluerit daemonibus innotescere.

 CAPUT XXII. Quid intersit inter scientiam sanctorum Angelorum, et scientiam daemonum.

 CAPUT XXIII. Nomen deorum falso adscribi diis Gentium, quod tamen et Angelis sanctis et hominibus justis ex divinarum Scripturarum auctoritate commune

 LIBER DECIMUS. In quo docet Augustinus divinum honorem, qui latriae cultus dicitur et sacrificiis agitur, nolle Angelos bonos exhiberi nisi uni Deo, c

 CAPUT PRIMUM. Veram beatitudinem sive Angelis, sive hominibus, per unum Deum tribui, etiam Platonicos definisse: sed utrum hi, quos ob hoc ipsum colen

 CAPUT II. De superna illuminatione quid Plotinus Platonicus senserit.

 CAPUT III. De vero Dei cultu, a quo Platonici, quamvis creatorem universitatis intellexerint, deviarunt colendo angelos sive bonos sive malos honore d

 CAPUT IV. Quod uni vero Deo sacrificium debeatur.

 CAPUT V. De sacrificiis quae Deus non requirit, sed ad significationem eorum observari voluit quae requirit.

 CAPUT VI. De vero perfectoque sacrificio.

 CAPUT VII. Quod sanctorum Angelorum ea sit in nos dilectio, ut nos non suos, sed unius veri Dei velint esse cultores.

 CAPUT VIII. De miraculis quae Deus ad corroborandam fidem piorum, etiam per Angelorum ministerium, promissis suis adhibere dignatus est.

 CAPUT IX. De illicitis artibus erga daemonum cultum, in quibus Porphyrius Platonicus, quaedam probando, quaedam quasi improbando, versatur.

 CAPUT X. De theurgia, quae falsam purgationem animis daemonum invocatione promittit.

 CAPUT XI. De epistola Prophyrii ad Anebontem Aegyptium, in qua petit de diversitate daemonum se doceri.

 CAPUT XIII. De miraculis quae per sanctorum Angelorum ministerium Deus verus operatur.

 CAPUT XIII. De invisibili Deo, qui se visibilem saepe praestiterit, non secundum quod est, sed secundum quod poterant ferre cernentes.

 CAPUT XIV. De uno Deo colendo, non solum propter aeterna, sed etiam propter temporalia beneficia, quia universa in ipsius providentiae potestate consi

 CAPUT XV. De ministerio sanctorum Angelorum, quo providentiae Dei serviunt.

 CAPUT XVI. An de promerenda beata vita his angelis sit credendum, qui se coli exigunt honore divino an vero illis, qui non sibi, sed uni Deo sancta p

 CAPUT XVII. De arca Testamenti miraculisque signorum, quae ad commendandam Legis ac promissionis auctoritatem divinitus facta sunt.

 CAPUT XVIII. Contra eos qui de miraculis, quibus Dei populus eruditus est, negant ecclesiasticis Libris esse credendum.

 CAPUT XIX. Quae ratio sit visibilis sacrificii, quod uni vero et invisibili Deo offerri docet vera religio.

 CAPUT XX. De summo veroque sacrificio, quod ipse Dei et hominum Mediator effectus est.

 CAPUT XXI. De modo potestatis daemonibus datae ad glorificandos sanctos per tolerantiam passionum , qui aerios spiritus non placando ipsos, sed in Deo

 CAPUT XXII. Unde sit sanctis adversum daemones potestas, et unde cordis vera purgatio.

 CAPUT XXIII. De principiis, in quibus Platonici purgationem animae esse profitentur.

 CAPUT XXIV. De uno veroque principio, quod solum naturam humanam purgat et renovat.

 CAPUT XXV. Omnes sanctos et sub Legis tempore, et sub prioribus saeculis, in sacramento et fide Christi justificatos fuisse.

 CAPUT XXVI. De inconstantia Porphyrii inter confessionem veri Dei et cultum daemonum fluctuantis.

 CAPUT XXVII. De impietate Porphyrii, qua etiam Apuleii transcendit errorem.

 CAPUT XXVIII. Quibus persuasionibus Porphyrius obcaecatus non potuerit veram sapientiam, quod est Christus, agnoscere.

 CAPUT XXIX. De incarnatione Domini nostri Jesu Christi, quam confiteri Platonicorum erubescit impietas.

 CAPUT XXX. Quanta Platonici dogmatis Porphyrius refutaverit, et dissentiendo correxerit.

 CAPUT XXXI. Contra argumentum Platonicorum, quo animam humanam Deo asserunt esse coaeternam.

 CAPUT XXXII. De universali via animae liberandae, quam Porphyrius male quaerendo non reperit, et quam sola gratia christiana reseravit.

 LIBER UNDECIMUS . Incipit operis hujus pars altera , quae est de duarum civitatum, terrenae et coelestis, exortu, et procursu, ac debitis finibus. Hoc

 CAPUT PRIMUM. De ea parte operis, qua duarum civitatum, id est coelestis ac terrenae, initia et fines incipiunt demonstrari.

 CAPUT II. De cognoscendo Deo, ad cujus notitiam nemo hominum pervenit, nisi per Mediatorem Dei et hominum hominem Jesum Christum.

 CAPUT III. De auctoritate canonicae Scripturae, divino Spiritu conditae.

 CAPUT IV. De conditione mundi, quod nec intemporalis sit, nec novo Dei ordinata consilio, quasi postea voluerit, quod antea noluerit.

 CAPUT V. Tam non esse cogitandum de infinitis temporum spatiis ante mundum, quam nec de infinitis locorum.

 CAPUT VI. Creationis mundi et temporum unum esse principium, nec aliud alio praeveniri.

 CAPUT VII. De qualitate primorum dierum, qui antequam sol fieret, vesperam et mane traduntur habuisse.

 CAPUT VIII. Quae qualisve intelligenda sit Dei requies, qua post opera sex dierum requievit in septimo.

 CAPUT IX. De Angelorum conditione quid secundum divina testimonia sentiendum sit.

 CAPUT X. De simplici et incommutabili Trinitate, Patris et Filii et Spiritus sancti, unius Dei: cui non est aliud qualitas, aliud substantia.

 CAPUT XI. An ejus beatitudinis, quam sancti Angeli ab initio sui semper habuerunt, etiam illos spiritus qui in veritate non steterunt, participes fuis

 CAPUT XII. De comparatione beatitudinis justorum, necdum tenentium promissionis divinae praemium, et primorum in paradiso hominum ante peccatum.

 CAPUT XIII. An ita unius felicitatis omnes Angeli sint creati, ut neque lapsuros se possent nosse qui lapsi sunt, et post ruinam labentium perseverant

 CAPUT XIV. Quo genere locutionis dictum sit de diabolo, quod in veritate non steterit, quia veritas non est in eo.

 CAPUT XV. Quid sentiendum sit de eo quod scriptum est, Ab initio diabolus peccat.

 CAPUT XVI. De gradibus et differentiis creaturarum, quod aliter vendit usus utilitatis, aliter ordo rationis.

 CAPUT XVII. Vitium malitiae non naturam esse, sed contra naturam, cui ad peccandum non Conditor causa est, sed voluntas.

 CAPUT XVIII. De pulchritudine universitatis, quae per ordinationem Dei etiam ex contrariorum fit oppositione luculentior.

 CAPUT XIX. Quid sentiendum videatur de eo quod scriptum est, Divisit Deus inter lucem et tenebras.

 CAPUT XX. De eo quod post discretionem lucis atque tenebrarum dictum est, Et vidit Deus lucem, quia bona est.

 CAPUT XXI. De aeterna et incommutabili scientia Dei ac voluntate, qua semper illi universa quae fecit, sic placuerunt facienda, quemadmodum facta.

 CAPUT XXII. De his quibus in universitate rerum a bono Creatore bene conditarum quaedam displicent, et putant nonnullam esse naturam malam.

 CAPUT XXIII. De errore, in quo Origenis doctrina inculpatur.

 CAPUT XXIV. De Trinitate divina, quae per omnia opera sua significationis suae sparsit indicia.

 CAPUT XXV. De tripartita totius philosophiae disciplina.

 CAPUT XXVI. De imagine summae Trinitatis, quae secundum quemdam modum in natura etiam necdum beatificati hominis invenitur.

 CAPUT XXVII. De essentia et scientia, et utriusque amore.

 CAPUT XXVIII. An etiam ipsum amorem, quo et esse et scire diligimus, diligere debeamus, quo magis divinae Trinitatis imagini propinquamus.

 CAPUT XXIX. De sanctorum Angelorum scientia, qua Trinitatem in ipsa ejus deitate noverunt, et qua operum causas prius in operantis arte, quam in ipsis

 CAPUT XXX. De senarii numeri perfectione, qui primus partium suarum quantitate completur.

 CAPUT XXXI. De die septimo, in quo plenitudo et requies commendatur.

 CAPUT XXXII. De opinione eorum qui Angelorum creationem anteriorem volunt esse, quam mundi.

 CAPUT XXXIII. De duabus Angelorum societatibus diversis atque disparibus, quae non incongrue intelliguntur lucis et tenebrarum nominibus nuncupatae.

 CAPUT XXXIV. De eo quod quidam putant, in conditione firmamenti aquarum discretarum nomine Angelos significatos, et quod quidam aquas existimant non c

 LIBER DUODECIMUS. In quo prius quidem de Angelis inquirit Augustinus, unde nimirum aliis bona voluntas, aliis mala, et quae causa beatitudinis bonorum

 CAPUT PRIMUM. De una bonorum malorumque angelorum natura.

 CAPUT II. Nullam essentiam Deo esse contrariam, quia ab eo qui summe est et semper est, hoc totum videtur diversum esse quod non est.

 CAPUT III. De inimicis Dei, non per naturam, sed per contrariam voluntatem, quae cum ipsis nocet, bonae utique naturae nocet: quia vitium si non nocet

 CAPUT IV. De natura irrationalium, aut vita carentium, quae in suo genere atque ordine ab universitatis decore non discrepat.

 CAPUT V. Quod in omni naturae specie ac modo laudabilis sit Creator.

 CAPUT VI. Quae causa sit beatitudinis Angelorum bonorum, et quae causa sit miseriae angelorum malorum.

 CAPUT. VII. Causam efficientem malae voluntatis non esse quaerendam.

 CAPUT VIII. De amore perverso, quo voluntas ab incommutabili bono ad commutabile bonum deficit.

 CAPUT IX. An sancti Angeli quem habent creatorem naturae, eumdem habeant bonae voluntatis auctorem per Spiritum sanctum in eis charitate diffusa.

 CAPUT X. De falsitate ejus historiae, quae multa millia annorum praeteritis temporibus adscribat.

 CAPUT XI. De his qui hunc quidem mundum non sempiternum putant, sed aut innumerabiles, aut eumdem unum certa conclusione saeculorum semper nasci et re

 CAPUT XII. Quid respondendum sit his, qui primam conditionem hominis tardam esse causantur.

 CAPUT XIII. De revolutione saeculorum, quibus certo fine conclusis, universa semper in eumdem ordinem eamdemque speciem reditura quidam philosophi cre

 CAPUT XIV. De temporali conditione generis humani, quam Deus nec novo consilio constituerit, nec mutabili voluntate.

 CAPUT XV. An ut Deus semper, etiam dominus fuisse semper intelligatur, credendum sit creaturam quoque nunquam defuisse cui dominaretur: et quomodo dic

 CAPUT XVI. Quomodo intelligenda sit promissa homini a Deo vita aeterna ante tempora aeterna.

 CAPUT XVII. Quid de incommutabili consilio aut voluntate Dei fides sana defendat, contra ratiocinationes eorum qui opera Dei ex aeternitate repetita p

 CAPUT XVIII. Contra eos qui dicunt, ea quae infinita sunt nec Dei posse scientia comprehendi.

 CAPUT XIX. De saeculis saeculorum.

 CAPUT XX. De impietate eorum qui asserunt animas summae veraeque beatitudinis participes, iterum atque iterum per circuitus temporum ad easdem miseria

 CAPUT XXI. De conditione unius primi hominis, atque in eo generis humani.

 CAPUT XXII. Quod praescierit Deus hominem, quem primum condidit, peccaturum simulque praeviderit quantum piorum populum ex ejus genere in angelicum c

 CAPUT XXIII. De natura humanae animae creatae ad imaginem Dei.

 CAPUT XXIV. An ullius vel minimae creaturae possint dici Angeli creatores.

 CAPUT XXV. Omnem naturam et omnem speciem universae creaturae nonnisi opere Dei formari.

 CAPUT XXVI. De Platonicorum opinione, qua putaverunt angelos quidem a Deo conditos, sed ipsos esse humanorum corporum conditores.

 CAPUT XXVII. In primo homine exortam fuisse omnem plenitudinem generis humani, in qua praevidit Deus quae pars honoranda esset praemio, quae damnanda

 LIBER DECIMUS TERTIUS. In quo docetur, mortem in hominibus esse poenalem, ortamque ex Adami peccato.

 CAPUT PRIMUM. De lapsu primi hominis, per quem est contracta mortalitas.

 CAPUT II. De ea morte quae animae semper utcumque victurae accidere potest, et ea cui corpus obnoxium est.

 CAPUT III. Utrum mors, quae per peccatum primorum hominum in omnes homines pertransiit, etiam sanctis poena peccati sit.

 CAPUT IV. Cur ab his qui per gratiam regenerationis absoluti sunt a peccato, non auferatur mors, id est, poena peccati.

 CAPUT V. Quod sicut iniqui male utuntur lege quae bona est, ita et justi bene utuntur morte quae mala est.

 CAPUT VI. De generalis mortis malo, quo animae et corporis societas separatur.

 CAPUT VII. De morte, quam non regenerati pro Christi confessione suscipiunt.

 CAPUT VIII. Quod in sanctis primae mortis pro veritate susceptio, secundae sit mortis absolutio.

 CAPUT IX. Tempus mortis, quo vitae sensus aufertur, in morientibus, an in mortuis esse dicendum sit.

 CAPUT X. De vita mortalium, quae mors potius quam vita dicenda est.

 CAPUT XI. An quisquam simul et vivens esse possit, et mortuus.

 CAPUT XII. Quam mortem primis hominibus Deus, si mandatum ejus transgrederentur, fuerit comminatus.

 CAPUT XIII. Praevaricatio primorum hominum, quam primam senserit poenam.

 CAPUT XIV. Qualis homo sit factus a Deo, et in quam sortem deciderit suae voluntatis arbitrio.

 CAPUT XV. Quod Adam peccans prius reliquerit Deum, quam relinqueretur a Deo et primam fuisse animae mortem a Deo recessisse.

 CAPUT XVI. De philosophis, qui animae separationem a corpore non putant esse poenalem, cum Plato inducat summum Deum diis minoribus promittentem, quod

 CAPUT XVII. Contra eos qui asserunt, terrena corpora incorruptibilia fieri et aeterna non posse.

 CAPUT XVIII. De terrenis corporibus, quae philosophi affirmant in coelestibus esse non posse quia quod terrenum est, naturali pondere vocetur ad terr

 CAPUT XIX. Contra eorum dogmata, qui primos homines, si non peccassent, immortales futuros fuisse non credunt.

 CAPUT XX. Quod caro sanctorum, quae nunc requiescit in spe, in meliorem reparanda sit qualitatem, quam fuit primorum hominum ante peccatum.

 CAPUT XXI. De paradiso, in quo primi homines fuerant, quod recte possit significatione ejus spirituale aliquid intelligi, salva veritate narrationis h

 CAPUT XXII. De corporibus sanctorum post resurrectionem, quae sic spiritualia erunt, ut non in spiritum caro vertatur.

 CAPUT XXIII. Quid intelligendum sit de corpore animali et de corpore spirituali: aut qui moriuntur in Adam, qui vero vivificantur in Christo.

 CAPUT XXIV. Qualiter accipienda sit vel illa insufflatio, in qua primus homo factus est in animam viventem vel illa quam Dominus fecit, dicens,

 LIBER QUARTUS DECIMUS . Rursum de primi hominis peccato, ex quo vitae carnalis et vitiosorum affectuum causam profluxisse docet Augustinus: sed praese

 CAPUT PRIMUM. Per inobedientiam primi hominis in secundae mortis perpetuitatem ruituros omnes fuisse, nisi multos Dei gratia liberaret.

 CAPUT II. De vita carnali, quae non ex corporis tantum, sed etiam ex animi sit intelligenda vitiis.

 CAPUT III. Peccati causam ex anima, non ex carne prodiisse, et corruptionem ex peccato contractam, non peccatum esse, sed poenam.

 CAPUT IV. Quid sit secundum hominem, quidve secundum Deum vivere.

 CAPUT V. Quod de corporis animaeque natura tolerabilior quidem Platonicorum quam Manichaeorum sit opinio sed et ipsi reprobantur, quoniam vitiorum ca

 CAPUT VI. De qualitate voluntatis humanae, sub cujus judicio affectiones animi aut pravae habentur, aut rectae.

 CAPUT VII. Amorem et dilectionem indifferenter et in bono et in malo apud sacras Litteras inveniri.

 CAPUT VIII. De tribus perturbationibus, quas in animo sapientis Stoici esse voluerunt, excluso dolore sive tristitia, quam virtus animi sentire non de

 CAPUT IX. De perturbationibus animi, quarum affectus rectos habet vita justorum.

 CAPUT X. An primos homines in paradiso constitutos nullis perturbationibus, priusquam deliquerint, affectos fuisse credendum sit.

 CAPUT XI. De lapsu primi hominis, in quo bene condita natura est, nec potest nisi a suo Auctore reparari.

 CAPUT XII. De qualitate primi peccati per hominem admissi.

 CAPUT XIII. Quod in praevaricatione Adae ad opus malum voluntas praecessit mala.

 CAPUT XIV. De superbia transgressionis, quae ipsa fuit transgressione deterior.

 CAPUT XV. De justitia retributionis, quam primi homines pro sua inobedientia receperunt.

 CAPUT XVI. De libidinis malo, cujus nomen cum multis vitiis congruat, proprie tamen motibus obscenis corporis adscribitur.

 CAPUT XVII. De nuditate primorum hominum, quam post peccatum turpem pudendamque viderunt.

 CAPUT XVIII. De pudore concubitus, non solum vulgari, sed etiam conjugali.

 CAPUT XIX. Quod partes irae atque libidinis tam vitiose moventur, ut eas necesse sit frenis sapientiae cohiberi, quae in illa ante peccatum naturae sa

 CAPUT XX. De vanissima turpitudine Cynicorum.

 CAPUT XXI. De benedictione multiplicandae fecunditatis humanae ante peccatum, quam praevaricatio non adimeret, et cui libidinis morbus accesserit.

 CAPUT XXII. De copula conjugali a Deo primitus instituta, atque benedicta.

 CAPUT XXIII. An etiam in paradiso generandum fuisset, si nemo peccasset vel utrum contra actum libidinis pugnatura illic fuisset traditio castitatis.

 CAPUT XXIV. Quod insontes homines et merito obedientiae in paradiso permanentes, ita genitalibus membris fuissent usuri ad generationem prolis, sicut

 CAPUT XXV. De vera beatitudire, quam temporalis vita non obtinet.

 CAPUT XXVI. Quod felicitas in paradiso viventium sine erubescendo appetitu generandi officium credenda sit implere potuisse.

 CAPUT XXVII. De peccatoribus et angelis et hominibus, quorum perversitas non perturbat providentiam Dei.

 CAPUT XXVIII. De qualitate duarum civitatum, terrenae atque coelestis.

 LIBER QUINTUS DECIMUS. Postquam egit quatuor proxime antecedentibus libris de civitatum duarum, terrenae ac coelestis exortu, libros totidem de earumd

 CAPUT PRIMUM. De duobus ordinibus generationis humanae in diversos fines ab initio procurrentis.

 CAPUT II. De filiis carnis, et filiis promissionis.

 CAPUT III. De sterilitate Sarrae, quam Dei gratia fecundavit.

 CAPUT IV. De terrenae civitatis vel concertatione, vel pace.

 CAPUT V. De primo terrenae civitatis auctore fratricida, cujus impietati Romanae urbis conditor germani caede responderit.

 CAPUT VI. De languoribus, quos ex poena peccati etiam cives civitatis Dei in hujus vitae peregrinatione patiuntur, et a quibus Deo medente sanantur.

 CAPUT VII. De causa et pertinacia sceleris Cain, quem a facinore concepto nec Dei sermo revocavit.

 CAPUT VIII. Quae ratio fuerit, ut Cain inter principia generis humani conderet civitatem.

 CAPUT IX. De longa vita hominum, quae fuit ante diluvium, et de ampliore humanorum corporum forma.

 CAPUT X. De differentia qua inter hebraeos et nostros codices videntur annorum numeri dissonare.

 CAPUT XI. De annis Mathusalem, cujus aetas quatuordecim annis diluvium videtur excedere.

 CAPUT XII. De opinione eorum, qui primorum temporum homines tam longaevos, quam scribitur, fuisse non credunt.

 CAPUT XIII. An in dinumeratione annorum, Hebraeorum magis quam Septuaginta interpretum sit sequenda auctoritas.

 CAPUT XIV. De parilitate annorum, qui iisdem quibus nunc spatiis et in prioribus saeculis cucurrerunt.

 CAPUT XV. An credibile sit, primi saeculi viros usque ad eam aetatem, qua filios generasse referuntur, a concubitu continuisse.

 CAPUT XVI. De jure conjugiorum, quod dissimile a subsequentibus matrimoniis habuerint prima connubia.

 CAPUT XVII. De duobus ex uno genitore procreatis patribus atque principibus.

 CAPUT XVIII. Quid significatum sit in Abel, et Seth, et Enos, quod appareat ad Christum et corpus ejus, id est Ecclesiam, pertinere.

 CAPUT XIX. De significatione quae in Enoch translatione monstratur.

 CAPUT XX. De eo quod Cain successio in octo ab Adam generationes clauditur, et in posteris ab eodem patre Adam Noe decimus invenitur.

 CAPUT XXI. Qua ratione commemorato Enoch, qui fuit filius Cain, totius generationis ejus usque ad diluvium sit continuata narratio commemorato autem

 CAPUT XXII. De lapsu filiorum Dei alienigenarum mulierum amore captorum, unde et omnes, exceptis octo hominibus, diluvio perire meruerunt.

 CAPUT XXIII. An credendum sit angelos substantiae spiritualis, amore speciosarum mulierum captos, earumdem iniisse conjugia, ex quibus gigantes sint c

 CAPUT XXIV. Quomodo intelligendum sit, quod de eis qui diluvio perdendi erant, Dominus dixit, Erunt dies eorum centum viginti anni.

 CAPUT XXV. De ira Dei, quae incommutabilem tranquillitatem nulla inflammatione perturbat.

 CAPUT XXVI. Quod arca quam Noe jussus est facere, in omnibus Christum Ecclesiamque significet

 CAPUT XXVII. De arca atque diluvio, nec illis esse consentiendum, qui solam historiam recipiunt sine allegorica significatione nec illis qui solas fi

 LIBER DECIMUS SEXTUS. In cujus priore parte , a capite videlicet primo ad duodecimum, civitatis utriusque, coelestis ac terrenae, procursus exhibetur

 CAPUT PRIMUM. An post diluvium, a Noe usque ad Abraham, aliquae familiae secundum Deum viventium reperiantur.

 CAPUT II. Quid in filiis Noe prophetice fuerit praefiguratum.

 CAPUT III. De generationibus trium filiorum Noe.

 CAPUT IV. De diversitate linguarum, principioque Babylonis.

 CAPUT V. De descensione Domini ad confundendam linguam aedificantium turrem.

 CAPUT VI. Qualis intelligenda sit esse locutio, qua Deus Angelis loquitur.

 CAPUT VII. An omne bestiarum genus etiam remotissimae a terris insulae ex eo numero acceperint, qui in arca a diluvii inundatione servatus est.

 CAPUT VIII. An ex propagine Adam vel filiorum Noe quaedam genera hominum monstrosa prodierint.

 CAPUT IX. An inferiorem partem terrae, quae nostrae habitationi contraria est, Antipodas habere credendum sit.

 CAPUT X. De generatione Sem, in cujus progenie tendens ad Abraham civitatis Dei ordo dirigitur.

 CAPUT XI. Quod ea primitus lingua in usu hominum fuerit, quae postea Hebraea ab Heber nomine nuncupata est, et in cujus familia remansit, cum diversit

 CAPUT XII. De articulo temporis in Abraham, a quo sanctae successionis novus ordo contexitur.

 CAPUT XIII. Quae ratio fecisse videatur, ut in transmigratione Tharae, qua Chaldaeos deserens in Mesopotamiam transiit, nulla filii ejus Nachor facta

 CAPUT XIV. De annis Tharae, qui in Charra vitae suae tempus implevit.

 CAPUT XV. De tempore profectionis Abrahae, qua secundum praeceptum Dei exiit de Charra.

 CAPUT XVI. De ordine et qualitate promissionum Dei, quae ad Abraham factae sunt.

 CAPUT XVII. De tribus excellentioribus gentium regnis, quorum unum, id est Assyriorum, jam Abraham genito sublimius eminebat.

 CAPUT XVIII. De iterato alloquio Dei ad Abraham, quo ei et semini ejus Chanaan terra promittitur.

 CAPUT XIX. De Sarrae pudicitia in Aegypto per Deum custodita, quam Abraham non uxorem suam esse dixerat, sed sororem.

 CAPUT XX. De secessione Lot et Abrahae, quae illis salva charitate complacuit.

 CAPUT XXI. De tertia promissione Dei, qua terram Chanaan Abrahae et semini ejus in perpetuum pollicetur.

 CAPUT XXII. De superatis ab Abraham hostibus Sodomorum, quando et Lot de captivitate eripuit, et a Melchisedech sacerdote benedictus est.

 CAPUT XXIII. De verbo Domini ad Abraham, quo ei promittitur secundum multitudinem stellarum multiplicanda posteritas quod credens justificatus est ad

 CAPUT XXIV. De significatione sacrificii, quod Abraham offerre praeceptus est, cum poposcisset ut de his quae crediderat , doceretur.

 CAPUT XXV. De Agar ancilla Sarrae. quam eadem Sarra Abrahae voluit esse concubinam.

 CAPUT XXVI. De testificatione Dei ad Abraham, qua eidem seni de sterili Sarra filium spondet, patremque eum gentium statuit, et promissi fidem sacrame

 CAPUT XXVII. De masculo, qui si octavo die non fuerit circumcisus, perit anima ejus, quia testamentum Dei dissipavit.

 CAPUT XXVIII. De commutatione nominum Abrahae et Sarrae, qui cum ob unius sterilitatem, ob utriusque autem senectutem generare non possent, munus fecu

 CAPUT XXIX. De tribus viris vel angelis, in quibus ad quercum Mambre apparuisse Abrahae Dominus indicatur.

 CAPUT XXX. De Lot a Sodomis liberato, atque eisdem coelesti igne consumptis et de Abimelech cujus concupiscentia castitati Sarrae nocere non potuit.

 CAPUT XXXI. De Isaac secundum promissionem nato, cui nomen ex risu utriusque parentis est inditum.

 CAPUT XXXII. De obedientia et fide Abrahae, qua per oblationem immolandi filii probatus est, et de morte Sarrae.

 CAPUT XXXIII. De Rebecca nepte Nachor, quam Isaac accepit uxorem.

 CAPUT XXXIV. Quid intelligendum sit in eo quod Abraham post mortem Sarrae accepit uxorem Cethuram.

 CAPUT XXXV. De geminis adhuc in utero Rebeccae matris inclusis quid indicaverit divina responsio.

 CAPUT XXXVI. De oraculo et benedictione, quam Isaac non aliter quam pater ipsius, merito ejusdem dilectus , accepit.

 CAPUT XXXVII. De his quae in Esau et Jacob mystice praefigurabantur.

 CAPUT XXXVIII. De misso Jacob in Mesopotamiam ad accipiendam uxorem, et de visione quam in itinere somniavit, et de quatuor ipsius feminis, cum unam p

 CAPUT XXXIX. Quae ratio fuerit ut Jacob etiam Israel cognominaretur.

 CAPUT XL. Quomodo Jacob cum septuaginta quinque animabus Aegyptum narretur ingressus cum plerique ex his qui commemorantur, tempore posteriore sint g

 CAPUT XLI. De benedictione, quam Jacob in Judam filium suum promisit.

 CAPUT XLII. De filiis Joseph, quos Jacob prophetica manuum suarum transmutatione benedixit.

 CAPUT XLIII. De temporibus Moysi, et Jesu Nave, ac Judicum, atque exinde Regum, quorum quidem Saül primus est, sed David praecipuus et sacramento habe

 LIBER DECIMUS SEPTIMUS. In quo agitur de civitatis Dei procursu temporibus Regum et Prophetarum a Samuele et David usque ad Christum, et quae sacris L

 CAPUT PRIMUM. De temporibus Prophetarum.

 CAPUT II. Quo tempore sit impleta promissio Dei de terra Chanaan, quam in possessionem etiam Israel carnalis accepit.

 CAPUT III. De tripartitis significationibus Prophetarum, quae nunc ad terrenam, nunc ad coelestem Jerusalem, nunc autem ad utramque referuntur.

 CAPUT IV. De praefigurata commutatione Israelitici regni et sacerdotii, et de his quae Anna mater Samuelis, personam gerens Ecclesiae, prophetavit.

 CAPUT V. De his quae ad Heli sacerdotem homo Dei prophetico locutus est spiritu, significans sacerdotium, quod secundum Aaron institutum fuerat, aufer

 CAPUT VI. De Judaico sacerdotio et regno, quae cum in aeternum dicantur statuta , non permanent ut alia intelligantur, quorum spondetur aeternitas

 CAPUT VII. De disruptione regni Israelitici, qua praefiguratur perpetua divisio Israelis spiritualis ab Israele carnali.

 CAPUT VIII. De promissionibus ad David in filio ejus, quae nullatenus in Salomone, sed plenissime inveniuntur in Christo.

 CAPUT IX. Quam similis in Psalmo octogesimo octavo sit prophetia de Christo, his quae in Regnorum libris Nathan prophetante promittuntur.

 CAPUT X. Quam diversa acta sint in regno terrenae Jerusalem, ab his quae promiserat Deus, ut intelligeretur promissionis veritas ad alterius Regis et

 CAPUT XI. De substantia populi Dei, quae per susceptionem carnis in Christo est: qui solus eruendi ab inferis animam suam habuit potestatem.

 CAPUT XII. Ad quorum personam pertinere intelligenda sit flagitatio promissorum, de quibus in Psalmo dicitur, Ubi sunt misericordiae tuae, Domine, ant

 CAPUT XIII. An promissae pacis veritas illis temporibus possit adscribi, quae sub Salomone fluxerunt.

 CAPUT XIV. De studio David in dispositione mysterioque Psalmorum.

 CAPUT XV. An omnia quae in Psalmis de Christo et Ecclesia prophetantur, ad contextum hujus operis coaptanda sint.

 CAPUT XVI. De his quae in quadragesimo quarto Psalmo ad Christum et Ecclesiam pertinentia, aut aperte dicuntur, aut tropice.

 CAPUT XVII. De his quae ad sacerdotium Christi in Psalmo centesimo nono, et de his quae in Psalmo vigesimo primo ad passionem ipsius spectant.

 CAPUT XVIII. De Psalmo tertio, et de quadragesimo, et de quinto decimo, et de sexagesimo septimo, in quibus mors et resurrectio Domini prophetantur.

 CAPUT XIX. De Psalmo sexagesimo octavo, in quo Judaeorum pertinax infidelitas declaratur.

 CAPUT XX. De regno ac merito David, et de filio ipsius Salomone, eaque prophetia quae ad Christum pertinens invenitur, vel in eis libris qui scriptis

 CAPUT XXI. De regibus post Salomonem, sive in Juda, sive in Israel.

 CAPUT XXII. De Jeroboam, qui impietate idololatriae subditum sibi populum profanavit, in quo tamen non destitit Deus et Prophetas inspirare , et multo

 CAPUT XXIII. De vario utriusque regni Hebraeorum statu, donec ambo populi in captivitatem diverso tempore ducerentur, revocato postea Juda in regnum s

 CAPUT XXIV. De Prophetis qui vel apud Judaeos postremi fuerunt, vel quos circa tempus nativitatis Christi evangelica prodit historia.

 LIBER DECIMUS OCTAVUS . Dicit de terrenae civitatis a tempore Abraham ad mundi finem procursu cum ipsa civitate coelesti: et attingit oracula de Chris

 CAPUT PRIMUM. De his quae usque ad tempora Salvatoris decem et septem voluminibus disputata sunt.

 CAPUT II. De terrenae civitatis regibus atque temporibus, quibus ab exortu Abrahae sanctorum tempora supputata conveniunt.

 CAPUT III. Quibus regnantibus apud Assyrios atque Sicyonios Abrahae centenario Isaac de promissione sit natus, vel ipsi Isaac sexagenario Esau et Jaco

 CAPUT IV. De temporibus Jacob et filii ejus Joseph.

 CAPUT V. De Api rege Argivorum, quem Aegyptii Serapim nominatum divino honore coluerunt.

 CAPUT VI. Quo regnante apud Argivos, quove apud Assyrios, Jacob in Aegypto sit mortuus.

 CAPUT VII. Quorum regum tempore Joseph in Aegypto defunctus sit.

 CAPUT VIII. Quorum regum aetate Moyses natus sit, et quorum deorum iisdem temporibus sit orta religio.

 CAPUT IX. Quando Atheniensium civitas sit condita, et quam causam nominis ejus Varro perhibeat.

 CAPUT X. Quid Varro tradat de nuncupatione Areopagi, et de diluvio Deucalionis.

 CAPUT XI. Quo tempore Moyses populum de Aegypto eduxerit et de Jesu Nave, qui eidem successit, quorum regum aetate sit mortuus.

 CAPUT XII. De sacris falsorum deorum, quae reges Graeciae illis temporibus instituerunt, quae ab exitu Israel ex Aegypto usque ad obitum Jesu Nave din

 CAPUT XIII. Qualium fabularum figmenta exorta sint eo tempore, quo Hebraeis Judices praeesse coeperunt.

 CAPUT XIV. De theologicis poetis.

 CAPUT XV. De occasu regni Argivorum, quo tempore apud Laurentes Picus Saturni filius regnum patris primus accepit.

 CAPUT XVI. De Diomede post Trojae excidium in deos relato, cujus socii traditi sunt in volucres esse conversi.

 CAPUT XVII. De incredibilibus commutationibus hominum quid Varro tradiderit.

 CAPUT XVIII. Quid credendum sit de transformationibus, quae arte daemonum hominibus videntur accidere

 CAPUT XIX. Quod eo tempore Aeneas in Italiam venerit, quo Labdon Judex praesidebat Hebraeis.

 CAPUT XX. De successione ordinis regii apud Israelitas post Juidcium tempora.

 CAPUT XXI. De regibus Latii, quorum primus Aeneas, et duodecimus Aventinus dii facti sunt.

 CAPUT XXII. Quod eo tempore Roma sit condita, quo regnum Assyriorum intercidit, et quo Ezechias regnabat in Juda .

 CAPUT XXIII. De Sibylla Erythraea, quae inter alias Sibyllas cognoscitur de Christo evidentia multa cecinisse.

 CAPUT XXIV. Quod regnante Romulo septem Sapientes claruerint, quo tempore decem tribus quae Israel dicebantur, in captivitatem a Chaldaeis ductae sunt

 CAPUT XXV. Qui philosophi enituerint regnante apud Romanos Tarquinio Prisco, apud Hebraeos Sedechia, cum Jerusalem capta est, templumque subversum.

 CAPUT XXVI. Quod eo tempore, quo impletis septuaginta annis Judaeorum est resoluta captivitas Romani, quoque a dominatu sunt regio liberati.

 CAPUT XXVII. De temporibus Prophetarum, quorum oracula habentur in libris quique tunc de vocatione Gentium multa cecinerunt, quando Romanum regnum co

 CAPUT XXVIII. De his quae ad Evangelium Christi pertinent, quid Osee et Amos prophetaverint.

 CAPUT XXIX. Quae ab Isaia de Christo et Ecclesia sint praedicta.

 CAPUT XXX. Quae Michaeas, et Jonas et Joel novo Testamento congruentia prophetaverint.

 CAPUT XXXI. Quae in Abdia, in Naum, et Ambacu de salute mundi in Christo praenuntiata reperiantur.

 CAPUT XXXII. De prophetia quae in Oratione Ambacu et Cantico continetur.

 CAPUT XXXIII. De Christo et vocatione Gentium quae Jeremias et Sophonias prophetico Spiritu sint praefati.

 CAPUT XXXIV. De prophetia Danielis et Ezechielis, quae in Christum Ecclesiamque concordat.

 CAPUT XXXV. De trium prophetarum vaticinio, id est, Aggaei, Zachariae et Malachiae.

 CAPUT XXXVI. De Esdra et libris Machabaeorum.

 CAPUT XXXVII. Quod prophetica auctoritas omni origine gentilis philosophiae inveniatur antiquior.

 CAPUT XXXVIII. Quod quaedam sanctorum scripta ecclesiasticus canon propter nimiam non receperit vetustatem, ne per occasionem eorum falsa veris insere

 CAPUT XXXIX. De hebraicis litteris, quae nunquam in suae linguae proprietate non fuerint.

 CAPUT XL. De Aegyptiorum mendacissima vanitate, quae antiquitati scientiae suae centum millia adscribit annorum.

 CAPUT XLI. De philosophicarum opinionum dissensionibus, et canonicarum apud Ecclesiam concordia Scripturarum.

 CAPUT XLII. Qua dispensatione providentiae Dei Scripturae sacrae Veteris Testamenti ex hebraeo in graecum eloquium translatae sint, ut Gentibus innote

 CAPUT XLIII. De auctoritate Septuaginta interpretum, quae, salvo honore hebraei stili, omnibus sit interpretibus praeferenda.

 CAPUT XLIV. Quid intelligendum sit de Ninivitarum excidio, cujus denuntiatio in hebraeo quadraginta dierum spatio tenditur, in Septuaginta autem tridu

 CAPUT XLV. Quod post instaurationem templi prophetas Judaei habere destiterint, et exinde usque ad nativitatem Christi continuis adversitatibus sint a

 CAPUT XLVI. De ortu Salvatoris nostri, secundum quod Verbum caro factum est et de dispersione Judaeorum per omnes gentes, sicut fuerat prophetatum.

 CAPUT XLVII. An ante tempora christiana aliqui fuerint extra Israeliticum genus, qui ad coelestis civitatis consortium pertinerent.

 CAPUT XLVIII. Prophetiam Aggaei, qua dixit majorem futuram gloriam domus Dei, quam primum fuisset, non in reaedificatione templi, sed in Ecclesia Chri

 CAPUT XLIX. De indiscreta multiplicatione Ecclesiae, qua in hoc saeculo multi reprobi miscentur electis.

 CAPUT L. De praedicatione Evangelii, quae per passiones praedicantium clarior et potentior facta est.

 CAPUT LI. Quod etiam per haereticorum dissensiones fides catholica roboretur.

 CAPUT LII. An credendum sit, quod quidam putant, impletis decem persecutionibus quae fuerunt, nullam jam superesse praeter undecimam, quae in ipso Ant

 CAPUT LIII. De tempore novissimae persecutionis occulto.

 CAPUT LIV. De stultissimo mendacio Paganorum, quo christianam religionem non ultra trecentos sexaginta quinque annos mansuram esse finxerunt.

 LIBER DECIMUS NONUS. In quo de finibus utriusque civitatis, terrenae ac coelestis, disputatur. Recensentur de bonorum et malorum finibus opiniones phi

 CAPUT PRIMUM. Quod in quaestione, quam de finibus bonorum et malorum philosophica disputatio ventilavit, ducentas octoginta et octo sectas esse posse

 CAPUT II. Quomodo, remotis omnibus differentiis, quae non sectae, sed quaestiones sunt, ad tripartitam summi boni definitionem Varro perveniat, quarum

 CAPUT III. De tribus sectis summum hominis bonum quaerentibus, quam eligendam Varro definiat, sequens veteris Academiae, Antiocho auctore, sententiam.

 CAPUT IV. De summo bono et summo malo quid Christiani sentiant contra philosophos, qui summum bonum in se sibi esse dixerunt.

 CAPUT V. De sociali vita, quae cum maxime expetenda sit, multis offensionibus saepe subvertitur.

 CAPUT VI. De errore humanorum judiciorum, cum veritas latet.

 CAPUT VII. De diversitate linguarum, qua societas hominum dirimitur et de miseria bellorum, etiam quae justa dicuntur.

 CAPUT VIII. Quod amicitia bonorum secura esse non possit, dum a periculis quae in hac vita sunt, trepidari necesse sit.

 CAPUT IX. De amicitia sanctorum Angelorum, quae homini in hoc mundo non potest esse manifesta, propter fallaciam daemonum, in quos inciderunt qui mult

 CAPUT X. Quis fructus sanctis de superata hujus vitae tentatione paratus sit .

 CAPUT IX. De beatitudine pacis aeternae, in qua sanctis finis est, id est vera perfectio.

 CAPUT XII. Quod etiam bellantium saevitia omnesque hominum inquietudines ad pacis finem cupiant pervenire, sine cujus appetitu nulla natura sit.

 CAPUT XIII. De pace universali, quae inter quaslibet perturbationes privari non potest lege naturae, dum sub justo judice ad id quisque pervenit ordin

 CAPUT XIV. De ordine ac lege, sive coelesti, sive terrena, per quam societati humanae etiam dominando consulitur, cui et consulendo servitur.

 CAPUT XV. De libertate naturali, et de servitute, cujus prima causa peccatum est, qua homo malae voluntatis etiamsi non est mancipium alterius hominis

 CAPUT XVI. De aequo jure dominandi

 CAPUT XVII. Unde coelestis societas cum terrena civitate pacem habeat, et unde discordiam.

 CAPUT XVIII. Quam diversa sit Academiae novae ambiguitas a constantia fidei christianae.

 CAPUT XIX. De habitu et moribus populi christiani.

 CAPUT XX. Quod cives sanctorum in vitae hujus tempore spe beati sint.

 CAPUT XXI. An secundum definitiones Scipionis, quae in dialogo Ciceronis sunt, unquam fuerit Romana respublica.

 CAPUT XXII. An verus sit Deus, cui Christiani serviunt, cui soli debeat sacrificari.

 CAPUT XXIII. Quae Porphyrius dicat oraculis deorum responsa esse de Christo.

 CAPUT XXIV. Qua definitione constet populi et reipublicae nuncupationem recte sibi non solum Romanos, sed etiam regna alia vindicare.

 CAPUT XXV. Quod non possint ibi verae esse virtutes, ubi non est vera religio.

 CAPUT XXVI. De pace populi alienati a Deo, qua utitur ad pietatem populus Dei, dum in hoc peregrinus est mundo.

 CAPUT XXVII. De pace servientium Deo, cujus perfecta tranquillitas in hac temporali vita non potest apprehendi.

 CAPUT XXVIII. In quem finem venturus sit exitus impiorum.

 LIBER VIGESIMUS. De judicio novissimo, deque testimoniis cum Novi, tum Veteris Instrumenti, quibus denuntiatur futurum.

 CAPUT PRIMUM. Quod quamvis omni tempore Deus judicet, in hoc tamen libro de novissimo ejus judicio sit proprie disputandum.

 CAPUT II. De varietate rerum humanarum, cui non potest dici deesse judicium Dei, quamvis nequeat vestigari.

 CAPUT III. Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his quae in hac vita et bonis et malis sunt communia, disputarit.

 CAPUT IV. Quod ad disserendum de novissimo judicio Dei, Novi primum Testamenti, ac deinde Veteris testimonia prolaturus sit.

 CAPUT V. Quibus sententiis Domini Salvatoris divinum judicium futurum in fine saeculi declaretur.

 CAPUT VI. Quae sit prima resurrectio, quae secunda.

 CAPUT VII. De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in Apocalypsi Joannis scriptum sit, et quid de eis rationabiliter sentiatur.

 CAPUT VIII. De alligatione et solutione diaboli.

 CAPUT IX. Quod sit regnum sanctorum cum Christo per mille annos, et in quo discernatur a regno aeterno.

 CAPUT X. Quid respondendum sit eis, qui putant resurrectionem ad sola corpora, non etiam ad animas pertinere.

 CAPUT XI. De Gog et Magog, quos ad persequendam Ecclesiam Dei, solutus prope finem saeculi diabolus incitabit.

 CAPUT XII. An ad ultimum supplicium pertineat impiorum, quod descendisse ignis de coelo, et eosdem comedisse memoratur.

 CAPUT XIII. An tempus persecutionis Antichristi mille annis annumerandum sit .

 CAPUT XIV. De damnatione diaboli cum suis, et per recapitulationem de resurrectione corporea omnium mortuorum, et de judicio ultimae retributionis.

 CAPUT XV. Qui sint mortui, quos ad judicium exhibuit mare, vel quos mors et inferi reddiderunt.

 CAPUT XVI. De coelo novo, et terra nova.

 CAPUT XVII. De Ecclesiae glorificatione sine fine post finem .

 CAPUT XVIII. Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judicio praedicarit.

 CAPUT XIX. Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripserit de manifestatione Antichristi, cujus tempus dies Domini subsequetur.

 CAPUT XX. Quid idem apostolus in prima ad eosdem Epistola de resurrectione mortuorum docuerit.

 CAPUT XXI. Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione et de retributione judicii sit locutus.

 CAPUT XXII. Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndas poenas malorum.

 CAPUT XXIII. Quid prophetaverit Daniel de persecutione Antichristi, et de judicio Dei, regnoque sanctorum.

 CAPUT XIV. In Psalmis Davidicis quae de fine saeculi hujus et novissimo Dei judicio prophetentur.

 CAPUT XXV. De prophetia Malachiae qua Dei judicium ultimum declaratur, et quorumdam dicitur per purificatorias poenas facienda mundatio.

 CAPUT XXVI. De sacrificiis quae sancti offerent Deo sic placitura, quomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt.

 CAPUT XXVII. De separatione bonorum et malorum, per quam novissimi judicii discretio declaratur.

 CAPUT XXVIII. De lege Moysi spiritualiter intelligenda, ne in damnabilia murmura carnalis sensus incurrat.

 CAPUT XXIX. De adventu Eliae ante judicium, cujus praedicatione Scripturarum secreta reserante, Judaei convertentur ad Christum.

 CAPUT XXX. Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legitur judicaturus, non evidenter Christi persona monstretur: sed ex quibusdam testimoniis, ubi

 LIBER VIGESIMUS PRIMUS. De fine debito civitatis diaboli, supplicio scilicet damnatorum sempiterno, deque humanis contra illud incredulorum argumentis

 CAPUT PRIMUM. De ordine disputationis, qua prius disserendum est de perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo, quam de aeterna felicitate sanctorum.

 CAPUT II. An possint corpora in ustione ignis esse perpetua.

 CAPUT III. An consequens sit ut corporeum dolorem sequatur carnis interitus.

 CAPUT IV. De naturalibus exemplis, quorum consideratio doceat posse inter cruciatus viventia corpora permanere.

 CAPUT V. Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci , et tamen eadem vera esse non sit ambiguum.

 CAPUT VI. Quod non omnia miracula naturalia sint, sed pleraque humano ingenio modificata, pleraque autem daemonum arte composita.

 CAPUT VII. Quod in rebus miris summa credendi ratio sit omnipotentia Creatoris.

 CAPUT VIII. Non esse contra naturam, cum in aliqua re, cujus natura innotuit, aliquid ab eo quod erat notum, incipit esse diversum.

 CAPUT IX. De gehenna, et aeternarum qualitate poenarum.

 CAPUT X. An ignis gehennae, si corporalis est, possit malignos spiritus, id est daemones incorporeos, tactu suo adurere.

 CAPUT XI. An hoc ratio justitiae habeat, ut non sint extensiora poenarum tempora, quam fuerint peccatorum.

 CAPUT XII. De magnitudine praevaricationis primae, ob quam aeterna poena omnibus debeatur, qui extra gratiam fuerint Salvatoris.

 CAPUT XIII. Contra opinionem eorum qui putant criminosis supplicia post mortem causa purgationis adhiberi.

 CAPUT XIV. De poenis temporalibus istius vitae, quibus subjecta est humana conditio.

 CAPUT XV. Quod omne opus gratiae Dei eruentis nos de profunditate veteris mali, ad futuri saeculi pertineat novitatem.

 CAPUT XVI. Sub quibus gratiae legibus omnes regeneratorum habeantur aetates.

 CAPUT XVII. De his qui putant nullorum hominum poenas in aeternum esse mansuras.

 CAPUT XVIII. De his qui novissimo judicio, propter intercessiones sanctorum, neminem hominum putant esse damnandum.

 CAPUT XIX. De his qui impunitatem omnium peccatorum promittunt etiam haereticis, propter participationem corporis Christi.

 CAPUT XX. De his qui non omnibus, sed iis tantum qui apud Catholicos sunt renati, etiamsi postea in multa crimina erroresque proruperint, indulgentiam

 CAPUT XXI. De his qui eos qui permanent in catholica fide, etiamsi pessime vixerint, et ob hoc uri meruerint, tamen propter fidei fundamentum salvando

 CAPUT XXII. De his qui putant ea crimina, quae inter eleemosynarum opera committuntur, ad damnationis judicium non vocari.

 CAPUT XXIII. Contra opinionem eorum qui dicunt, nec diaboli, nec hominum malorum perpetua futura supplicia.

 CAPUT XXIV. Contra eorum sensum, qui in judicio Dei omnibus reis propter sanctorum preces putant esse parcendum.

 CAPUT XXV. An hi qui inter haereticos baptizati sunt, et deteriores postea male vivendo facti sunt, vel hi qui apud Catholicos renati ad haereses aut

 CAPUT XXVI. Quid sit in fundamento habere Christum, et quibus spondeatur salus quasi per ignis usturam.

 CAPUT XXVII. Contra eorum persuasionem qui putant sibi non obfutura peccata, in quibus, cum eleemosynas facerent, perstiterunt.

 LIBER VIGESIMUS SECUNDUS . De fine debito civitatis Dei, hoc est de aeterna felicitate sanctorum. Adstruitur fides resurrectionis corporum, et explica

 CAPUT PRIMUM. De conditione Angelorum et hominum.

 CAPUT II. De aeterna Dei et incommutabili voluntate.

 CAPUT III. De promissione aeternae beatitudinis sanctorum et perpetuis suppliciis impiorum.

 CAPUT IV. Contra sapientes mundi, qui putant terrena hominum corpora ad coeleste habitaculum non posse transferri.

 CAPUT V. De resurrectione carnis, quam quidam mundo credente non credunt.

 CAPUT VI. Quod Roma conditorem suum Romulum diligendo deum fecerit Ecclesia autem Christum Deum credendo dilexerit.

 CAPUT VII. Quod ut mundus in Christum crederet, virtutis fuerit divinae, non persuasionis humanae.

 CAPUT VIII. De miraculis quae ut mundus in Christum crederet facta sunt, et fieri mundo credente non desinunt.

 CAPUT IX. Quod universa miracula, quae per martyres in Christi nomine fiunt, ei fidei testimonium ferant, qua in Christum martyres crediderunt.

 CAPUT X. Quanto dignius honorentur martyres, qui ideo multa mira obtinent, ut Deus verus colatur, quam daemones, qui ob hoc quaedam faciunt, ut ipsi d

 CAPUT XI. Contra Platonicos, qui de naturalibus elementorum ponderibus argumentantur terrenum corpus in coelo esse non posse.

 CAPUT XII. Contra calumnias infidelium, quibus Christianos de credita carnis resurrectione irrident.

 CAPUT XIII. An abortivi non pertineant ad resurrectionem, si pertinent ad numerum mortuorum.

 CAPUT XIV. An infantes in ea sint resurrecturi habitudine corporis, quam habituri erant aetatis accessu.

 CAPUT XV. An ad Dominici corporis modum omnium mortuorum resurrectura sint corpora.

 CAPUT XVI. Qualis intelligenda sit sanctorum conformatio ad imaginem Filii Dei.

 CAPUT XVII. An in suo sexu resuscitanda atque mansura sint corpora feminarum.

 CAPUT XVIII. De viro perfecto, id est Christo, et corpore ejus, id est Ecclesia, quae est ipsius plenitudo.

 CAPUT XIX. Quod omnia corporis vitia, quae in hac vita humano contraria sunt decori, in resurrectione non sint futura, ubi manente naturali substantia

 CAPUT XX. Quod in resurrectione mortuorum natura corporum quibuslibet modis dissipatorum in integrum undecumque revocanda sit.

 CAPUT XXI. De novitate corporis spiritualis, in quam sanctorum caro mutabitur.

 CAPUT XXII. De miseriis ac malis, quibus humanum genus merito primae praevaricationis obnoxium est, et a quibus nemo nisi per Christi gratiam liberatu

 CAPUT XXIII. De his quae, praeter illa mala quae bonis malisque communia sunt, ad justorum laborem specialiter pertinent.

 CAPUT XXIV. De bonis quibus etiam hanc vitam damnationi obnoxiam Creator implevit.

 CAPUT XXV. De pervicacia quorumdam, qui resurrectionem carnis, quam, sicut praedictum est, totus mundus credit, impugnant.

 CAPUT XXVI. Quomodo Porphyrii definitio, qua beatis animis putat corpus omne fugiendum, ipsius Platonis sententia destruatur, qui dicit summum Deum di

 CAPUT XXVII. De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyrii, in quibus si uterque alteri cederet, a veritate neuter deviaret.

 CAPUT XXVIII. Quid ad veram resurrectionis fidem vel Plato, vel Labeo, vel etiam Varro conferre sibi potuerint, si opiniones eorum in unam sententiam

 CAPUT XXIX. De qualitate visionis, qua in futuro saeculo sancti Deum videbunt.

 CAPUT XXX. De aeterna felicitate civitatis Dei, sabbatoque perpetuo.

Chapter 8.—Of Miracles Which Were Wrought that the World Might Believe in Christ, and Which Have Not Ceased Since the World Believed.

Why, they say, are those miracles, which you affirm were wrought formerly, wrought no longer?  I might, indeed, reply that miracles were necessary before the world believed, in order that it might believe.  And whoever now-a-days demands to see prodigies that he may believe, is himself a great prodigy, because he does not believe, though the whole world does.  But they make these objections for the sole purpose of insinuating that even those former miracles were never wrought.  How, then, is it that everywhere Christ is celebrated with such firm belief in His resurrection and ascension?  How is it that in enlightened times, in which every impossibility is rejected, the world has, without any miracles, believed things marvellously incredible?  Or will they say that these things were credible, and therefore were credited?  Why then do they themselves not believe?  Our argument, therefore, is a summary one—either incredible things which were not witnessed have caused the world to believe other incredible things which both occurred and were witnessed, or this matter was so credible that it needed no miracles in proof of it, and therefore convicts these unbelievers of unpardonable scepticism.  This I might say for the sake of refuting these most frivolous objectors.  But we cannot deny that many miracles were wrought to confirm that one grand and health-giving miracle of Christ’s ascension to heaven with the flesh in which He rose.  For these most trustworthy books of ours contain in one narrative both the miracles that were wrought and the creed which they were wrought to confirm.  The miracles were published that they might produce faith, and the faith which they produced brought them into greater prominence.  For they are read in congregations that they may be believed, and yet they would not be so read unless they were believed.  For even now miracles are wrought in the name of Christ, whether by His sacraments or by the prayers or relics of His saints; but they are not so brilliant and conspicuous as to cause them to be published with such glory as accompanied the former miracles.  For the canon of the sacred writings, which behoved to be closed,1587    Another reading has diffamatum, “published.” causes those to be everywhere recited, and to sink into the memory of all the congregations; but these modern miracles are scarcely known even to the whole population in the midst of which they are wrought, and at the best are confined to one spot.  For frequently they are known only to a very few persons, while all the rest are ignorant of them, especially if the state is a large one; and when they are reported to other persons in other localities, there is no sufficient authority to give them prompt and unwavering credence, although they are reported to the faithful by the faithful.

The miracle which was wrought at Milan when I was there, and by which a blind man was restored to sight, could come to the knowledge of many; for not only is the city a large one, but also the emperor was there at the time, and the occurrence was witnessed by an immense concourse of people that had gathered to the bodies of the martyrs Protasius and Gervasius, which had long lain concealed and unknown, but were now made known to the bishop Ambrose in a dream, and discovered by him.  By virtue of these remains the darkness of that blind man was scattered, and he saw the light of day.1588    A somewhat fuller account of this miracle is given by Augustin in the Confessions, ix. 16.  See also Serm. 286, and Ambrose, Ep. 22.  A translation of this epistle in full is given in Isaac Taylor’s Ancient Christianity, ii. 242, where this miracle is taken as a specimen of the so-called miracles of that age, and submitted to a detailed examination.  The result arrived at will be gathered from the following sentence:  “In the Nicene Church, so lax were the notions of common morality, and in so feeble a manner did the fear of God influence the conduct of leading men, that, on occasions when the Church was to be served, and her assailants to be confounded, they did not scruple to take upon themselves the contrivance and execution of the most degrading impostures.”—P. 270.  It is to be observed, however, that Augustin was, at least in this instance, one of the deceived.  [On Augustin’s views on post-apostolic miracles see Card. Newman, Essay on Miracles, Nitzsch, Augustinus Lehre vom Wunder (Berlin, 1865) and Schaff, Church History, vol. iii. 460, sqq.—P.S.]

But who but a very small number are aware of the cure which was wrought upon Innocentius, ex-advocate of the deputy prefecture, a cure wrought at Carthage, in my presence, and under my own eyes?  For when I and my brother Alypius,1589    Alypius was a countryman of Augustin, and one of his most attached friends.  See the Confessions, passim. who were not yet clergymen,1590    Cleros. though already servants of God, came from abroad, this man received us, and made us live with him, for he and all his household were devotedly pious.  He was being treated by medical men for fistulæ, of which he had a large number intricately seated in the rectum.  He had already undergone an operation, and the surgeons were using every means at their command for his relief.  In that operation he had suffered long-continued and acute pain; yet, among the many folds of the gut, one had escaped the operators so entirely, that, though they ought to have laid it open with the knife, they never touched it.  And thus, though all those that had been opened were cured, this one remained as it was, and frustrated all their labor.  The patient, having his suspicions awakened by the delay thus occasioned, and fearing greatly a second operation, which another medical man—one of his own domestics—had told him he must undergo, though this man had not even been allowed to witness the first operation, and had been banished from the house, and with difficulty allowed to come back to his enraged master’s presence,—the patient, I say, broke out to the surgeons, saying, “Are you going to cut me again?  Are you, after all, to fulfill the prediction of that man whom you would not allow even to be present?”  The surgeons laughed at the unskillful doctor, and soothed their patient’s fears with fair words and promises.  So several days passed, and yet nothing they tried did him good.  Still they persisted in promising that they would cure that fistula by drugs, without the knife.  They called in also another old practitioner of great repute in that department, Ammonius (for he was still alive at that time); and he, after examining the part, promised the same result as themselves from their care and skill.  On this great authority, the patient became confident, and, as if already well, vented his good spirits in facetious remarks at the expense of his domestic physician, who had predicted a second operation.  To make a long story short, after a number of days had thus uselessly elapsed, the surgeons, wearied and confused, had at last to confess that he could only be cured by the knife.  Agitated with excessive fear, he was terrified, and grew pale with dread; and when he collected himself and was able to speak, he ordered them to go away and never to return.  Worn out with weeping, and driven by necessity, it occurred to him to call in an Alexandrian, who was at that time esteemed a wonderfully skillful operator, that he might perform the operation his rage would not suffer them to do.  But when he had come, and examined with a professional eye the traces of their careful work, he acted the part of a good man, and persuaded his patient to allow those same hands the satisfaction of finishing his cure which had begun it with a skill that excited his admiration, adding that there was no doubt his only hope of a cure was by an operation, but that it was thoroughly inconsistent with his nature to win the credit of the cure by doing the little that remained to be done, and rob of their reward men whose consummate skill, care, and diligence he could not but admire when be saw the traces of their work.  They were therefore again received to favor; and it was agreed that, in the presence of the Alexandrian, they should operate on the fistula, which, by the consent of all, could now only be cured by the knife.  The operation was deferred till the following day.  But when they had left, there arose in the house such a wailing, in sympathy with the excessive despondency of the master, that it seemed to us like the mourning at a funeral, and we could scarcely repress it.  Holy men were in the habit of visiting him daily; Saturninus of blessed memory, at that time bishop of Uzali, and the presbyter Gelosus, and the deacons of the church of Carthage; and among these was the bishop Aurelius, who alone of them all survives,—a man to be named by us with due reverence,—and with him I have often spoken of this affair, as we conversed together about the wonderful works of God, and I have found that he distinctly remembers what I am now relating.  When these persons visited him that evening according to their custom, he besought them, with pitiable tears, that they would do him the honor of being present next day at what he judged his funeral rather than his suffering.  For such was the terror his former pains had produced, that he made no doubt he would die in the hands of the surgeons.  They comforted him, and exhorted him to put his trust in God, and nerve his will like a man.  Then we went to prayer; but while we, in the usual way, were kneeling and bending to the ground, he cast himself down, as if some one were hurling him violently to the earth, and began to pray; but in what a manner, with what earnestness and emotion, with what a flood of tears, with what groans and sobs, that shook his whole body, and almost prevented him speaking, who can describe!  Whether the others prayed, and had not their attention wholly diverted by this conduct, I do not know.  For myself, I could not pray at all.  This only I briefly said in my heart:  “O Lord, what prayers of Thy people dost Thou hear if Thou hearest not these?”  For it seemed to me that nothing could be added to this prayer, unless he expired in praying.  We rose from our knees, and, receiving the blessing of the bishop, departed, the patient beseeching his visitors to be present next morning, they exhorting him to keep up his heart.  The dreaded day dawned.  The servants of God were present, as they had promised to be; the surgeons arrived; all that the circumstances required was ready; the frightful instruments are produced; all look on in wonder and suspense.  While those who have most influence with the patient are cheering his fainting spirit, his limbs are arranged on the couch so as to suit the hand of the operator; the knots of the bandages are untied; the part is bared; the surgeon examines it, and, with knife in hand, eagerly looks for the sinus that is to be cut.  He searches for it with his eyes; he feels for it with his finger; he applies every kind of scrutiny:  he finds a perfectly firm cicatrix!  No words of mine can describe the joy, and praise, and thanksgiving to the merciful and almighty God which was poured from the lips of all, with tears of gladness.  Let the scene be imagined rather than described!

In the same city of Carthage lived Innocentia, a very devout woman of the highest rank in the state.  She had cancer in one of her breasts, a disease which, as physicians say, is incurable.  Ordinarily, therefore, they either amputate, and so separate from the body the member on which the disease has seized, or, that the patient’s life may be prolonged a little, though death is inevitable even if somewhat delayed, they abandon all remedies, following, as they say, the advice of Hippocrates.  This the lady we speak of had been advised to by a skillful physician, who was intimate with her family; and she betook herself to God alone by prayer.  On the approach of Easter, she was instructed in a dream to wait for the first woman that came out from the baptistery1591    Easter and Whitsuntide were the common seasons for administering baptism, though no rule was laid down till towards the end of the sixth century.  Tertullian thinks these the most appropriate times, but says that every time is suitable.  See Turtull, de Baptismo, c. 19. after being baptized, and to ask her to make the sign of Christ upon her sore.  She did so, and was immediately cured.  The physician who had advised her to apply no remedy if she wished to live a little longer, when he had examined her after this, and found that she who, on his former examination, was afflicted with that disease was now perfectly cured, eagerly asked her what remedy she had used, anxious, as we may well believe, to discover the drug which should defeat the decision of Hippocrates.  But when she told him what had happened, he is said to have replied, with reli gious politeness, though with a contemptuous tone, and an expression which made her fear he would utter some blasphemy against Christ, “I thought you would make some great discovery to me.”  She, shuddering at his indifference, quickly replied, “What great thing was it for Christ to heal a cancer, who raised one who had been four days dead?”  When, therefore, I had heard this, I was extremely indignant that so great a miracle wrought in that well-known city, and on a person who was certainly not obscure, should not be divulged, and I considered that she should be spoken to, if not reprimanded on this score.  And when she replied to me that she had not kept silence on the subject, I asked the women with whom she was best acquainted whether they had ever heard of this before.  They told me they knew nothing of it.  “See,” I said, “what your not keeping silence amounts to, since not even those who are so familiar with you know of it.”  And as I had only briefly heard the story, I made her tell how the whole thing happened, from beginning to end, while the other women listened in great astonishment, and glorified God.

A gouty doctor of the same city, when he had given in his name for baptism, and had been prohibited the day before his baptism from being baptized that year, by black woolly-haired boys who appeared to him in his dreams, and whom he understood to be devils, and when, though they trod on his feet, and inflicted the acutest pain he had ever yet experienced, he refused to obey them, but overcame them, and would not defer being washed in the laver of regeneration, was relieved in the very act of baptism, not only of the extraordinary pain he was tortured with, but also of the disease itself, so that, though he lived a long time afterwards, he never suffered from gout; and yet who knows of this miracle?  We, however, do know it, and so, too, do the small number of brethren who were in the neighborhood, and to whose ears it might come.

An old comedian of Curubis1592    A town near Carthage. was cured at baptism not only of paralysis, but also of hernia, and, being delivered from both afflictions, came up out of the font of regeneration as if he had had nothing wrong with his body.  Who outside of Curubis knows of this, or who but a very few who might hear it elsewhere?  But we, when we heard of it, made the man come to Carthage, by order of the holy bishop Aurelius, although we had already ascertained the fact on the information of persons whose word we could not doubt.

Hesperius, of a tribunitian family, and a neighbor of our own,1593    This may possibly mean a Christian. has a farm called Zubedi in the Fussalian district;1594    Near Hippo. and, finding that his family, his cattle, and his servants were suffering from the malice of evil spirits, he asked our presbyters, during my absence, that one of them would go with him and banish the spirits by his prayers.  One went, offered there the sacrifice of the body of Christ, praying with all his might that that vexation might cease.  It did cease forthwith, through God’s mercy.  Now he had received from a friend of his own some holy earth brought from Jerusalem, where Christ, having been buried, rose again the third day.  This earth he had hung up in his bedroom to preserve himself from harm.  But when his house was purged of that demoniacal invasion, he began to consider what should be done with the earth; for his reverence for it made him unwilling to have it any longer in his bedroom.  It so happened that I and Maximinus bishop of Synita, and then my colleague, were in the neighborhood.  Hesperius asked us to visit him, and we did so.  When he had related all the circumstances, he begged that the earth might be buried somewhere, and that the spot should be made a place of prayer where Christians might assemble for the worship of God.  We made no objection:  it was done as he desired.  There was in that neighborhood a young countryman who was paralytic, who, when he heard of this, begged his parents to take him without delay to that holy place.  When he had been brought there, he prayed, and forthwith went away on his own feet perfectly cured.

There is a country-seat called Victoriana, less than thirty miles from Hippo-regius.  At it there is a monument to the Milanese martyrs, Protasius and Gervasius.  Thither a young man was carried, who, when he was watering his horse one summer day at noon in a pool of a river, had been taken possession of by a devil.  As he lay at the monument, near death, or even quite like a dead person, the lady of the manor, with her maids and religious attendants, entered the place for evening prayer and praise, as her custom was, and they began to sing hymns.  At this sound the young man, as if electrified, was thoroughly aroused, and with frightful screaming seized the altar, and held it as if he did not dare or were not able to let it go, and as if he were fixed or tied to it; and the devil in him, with loud lamentation, besought that he might be spared, and confessed where and when and how he took possession of the youth. At last, declaring that he would go out of him, he named one by one the parts of his body which he threatened to mutilate as he went out and with these words he departed from the man.  But his eye, falling out on his cheek, hung by a slender vein as by a root, and the whole of the pupil which had been black became white.  When this was witnessed by those present (others too had now gathered to his cries, and had all joined in prayer for him), although they were delighted that he had recovered his sanity of mind, yet, on the other hand, they were grieved about his eye, and said he should seek medical advice.  But his sister’s husband, who had brought him there, said, “God, who has banished the devil, is able to restore his eye at the prayers of His saints.”  Therewith he replaced the eye that was fallen out and hanging, and bound it in its place with his handkerchief as well as he could, and advised him not to loose the bandage for seven days.  When he did so, he found it quite healthy.  Others also were cured there, but of them it were tedious to speak.

I know that a young woman of Hippo was immediately dispossessed of a devil, on anointing herself with oil, mixed with the tears of the prebsyter who had been praying for her.  I know also that a bishop once prayed for a demoniac young man whom he never saw, and that he was cured on the spot.

There was a fellow-townsman of ours at Hippo, Florentius, an old man, religious and poor, who supported himself as a tailor.  Having lost his coat, and not having means to buy another, he prayed to the Twenty Martyrs,1595    Augustin’s 325th sermon is in honor of these martyrs. who have a very celebrated memorial shrine in our town, begging in a distinct voice that he might be clothed.  Some scoffing young men, who happened to be present, heard him, and followed him with their sarcasm as he went away, as if he had asked the martyrs for fifty pence to buy a coat.  But he, walking on in silence, saw on the shore a great fish, gasping as if just cast up, and having secured it with the good-natured assistance of the youths, he sold it for curing to a cook of the name of Catosus, a good Christian man, telling him how he had come by it, and receiving for it three hundred pence, which he laid out in wool, that his wife might exercise her skill upon, and make into a coat for him.  But, on cutting up the fish, the cook found a gold ring in its belly; and forthwith, moved with compassion, and influenced, too, by religious fear, gave it up to the man, saying, “See how the Twenty Martyrs have clothed you.”

When the bishop Projectus was bringing the relics of the most glorious martyr Stephen to the waters of Tibilis, a great concourse of people came to meet him at the shrine.  There a blind woman entreated that she might be led to the bishop who was carrying the relics.  He gave her the flowers he was carrying.  She took them, applied them to her eyes, and forthwith saw.  Those who were present were astounded, while she, with every expression of joy, preceded them, pursuing her way without further need of a guide.

Lucillus bishop of Sinita, in the neighborhood of the colonial town of Hippo, was carrying in procession some relics of the same martyr, which had been deposited in the castle of Sinita.  A fistula under which he had long labored, and which his private physician was watching an opportunity to cut, was suddenly cured by the mere carrying of that sacred fardel,1596    See Isaac Taylor’s Ancient Christianity, ii. 354.—at least, afterwards there was no trace of it in his body.

Eucharius, a Spanish priest, residing at Calama, was for a long time a sufferer from stone.  By the relics of the same martyr, which the bishop Possidius brought him, he was cured.  Afterwards the same priest, sinking under another disease, was lying dead, and already they were binding his hands.  By the succor of the same martyr he was raised to life, the priest’s cloak having been brought from the oratory and laid upon the corpse.

There was there an old nobleman named Martial, who had a great aversion to the Christian religion, but whose daughter was a Christian, while her husband had been baptized that same year.  When he was ill, they besought him with tears and prayers to become a Christian, but he positively refused, and dismissed them from his presence in a storm of indignation.  It occurred to the son-in-law to go to the oratory of St. Stephen, and there pray for him with all earnestness that God might give him a right mind, so that he should not delay believing in Christ.  This he did with great groaning and tears, and the burning fervor of sincere piety; then, as he left the place, he took some of the flowers that were lying there, and, as it was already night, laid them by his father’s head, who so slept.  And lo! before dawn, he cries out for some one to run for the bishop; but he happened at that time to be with me at Hippo.  So when he had heard that he was from home, he asked the presbyters to come.  They came.  To the joy and amazement of all, he declared that he believed, and he was baptized.  As long as he remained in life, these words were ever on his lips:  “Christ, receive my spirit,” though he was not aware that these were the last words of the most blessed Stephen when he was stoned by the Jews.  They were his last words also, for not long after he himself also gave up the ghost.

There, too, by the same martyr, two men, one a citizen, the other a stranger, were cured of gout; but while the citizen was absolutely cured, the stranger was only informed what he should apply when the pain returned; and when he followed this advice, the pain was at once relieved.

Audurus is the name of an estate, where there is a church that contains a memorial shrine of the martyr Stephen.  It happened that, as a little boy was playing in the court, the oxen drawing a wagon went out of the track and crushed him with the wheel, so that immediately he seemed at his last gasp.  His mother snatched him up, and laid him at the shrine, and not only did he revive, but also appeared uninjured.

A religious female, who lived at Caspalium, a neighboring estate, when she was so ill as to be despaired of, had her dress brought to this shrine, but before it was brought back she was gone.  However, her parents wrapped her corpse in the dress, and, her breath returning, she became quite well.

At Hippo a Syrian called Bassus was praying at the relics of the same martyr for his daughter, who was dangerously ill.  He too had brought her dress with him to the shrine.  But as he prayed, behold, his servants ran from the house to tell him she was dead.  His friends, however, intercepted them, and forbade them to tell him, lest he should bewail her in public.  And when he had returned to his house, which was already ringing with the lamentations of his family, and had thrown on his daughter’s body the dress he was carrying, she was restored to life.

There, too, the son of a man, Irenæus, one of our tax-gatherers, took ill and died.  And while his body was lying lifeless, and the last rites were being prepared, amidst the weeping and mourning of all, one of the friends who were consoling the father suggested that the body should be anointed with the oil of the same martyr.  It was done, and he revived.

Likewise Eleusinus, a man of tribunitian rank among us, laid his infant son, who had died, on the shrine of the martyr, which is in the suburb where he lived, and, after prayer, which he poured out there with many tears, he took up his child alive.

What am I to do?  I am so pressed by the promise of finishing this work, that I cannot record all the miracles I know; and doubtless several of our adherents, when they read what I have narrated, will regret that I have omitted so many which they, as well as I, certainly know.  Even now I beg these persons to excuse me, and to consider how long it would take me to relate all those miracles, which the necessity of finishing the work I have undertaken forces me to omit.  For were I to be silent of all others, and to record exclusively the miracles of healing which were wrought in the district of Calama and of Hippo by means of this martyr—I mean the most glorious Stephen—they would fill many volumes; and yet all even of these could not be collected, but only those of which narratives have been written for public recital.  For when I saw, in our own times, frequent signs of the presence of divine powers similar to those which had been given of old, I desired that narratives might be written, judging that the multitude should not remain ignorant of these things.  It is not yet two years since these relics were first brought to Hippo-regius, and though many of the miracles which have been wrought by it have not, as I have the most certain means of knowing, been recorded, those which have been published amount to almost seventy at the hour at which I write.  But at Calama, where these relics have been for a longer time, and where more of the miracles were narrated for public information, there are incomparably more.

At Uzali, too, a colony near Utica, many signal miracles were, to my knowledge, wrought by the same martyr, whose relics had found a place there by direction of the bishop Evodius, long before we had them at Hippo.  But there the custom of publishing narratives does not obtain, or, I should say, did not obtain, for possibly it may now have been begun.  For, when I was there recently, a woman of rank, Petronia, had been miraculously cured of a serious illness of long standing, in which all medical appliances had failed, and, with the consent of the above-named bishop of the place, I exhorted her to publish an account of it that might be read to the people.  She most promptly obeyed, and inserted in her narrative a circumstance which I cannot omit to mention, though I am compelled to hasten on to the subjects which this work requires me to treat.  She said that she had been persuaded by a Jew to wear next her skin, under all her clothes, a hair girdle, and on this girdle a ring, which, instead of a gem, had a stone which had been found in the kidneys of an ox.  Girt with this charm, she was making her way to the threshold of the holy martyr.  But, after leaving Carthage, and when she had been lodging in her own demesne on the river Bagrada, and was now rising to continue her journey, she saw her ring lying before her feet. In great surprise she examined the hair girdle, and when she found it bound, as it had been, quite firmly with knots, she conjectured that the ring had been worn through and dropped off; but when she found that the ring was itself also perfectly whole, she presumed that by this great miracle she had received somehow a pledge of her cure, whereupon she untied the girdle, and cast it into the river, and the ring along with it.  This is not credited by those who do not believe either that the Lord Jesus Christ came forth from His mother’s womb without destroying her virginity, and entered among His disciples when the doors were shut; but let them make strict inquiry into this miracle, and if they find it true, let them believe those others.  The lady is of distinction, nobly born, married to a nobleman.  She resides at Carthage.  The city is distinguished, the person is distinguished, so that they who make inquiries cannot fail to find satisfaction.  Certainly the martyr himself, by whose prayers she was healed, believed on the Son of her who remained a virgin; on Him who came in among the disciples when the doors were shut; in fine,—and to this tends all that we have been retailing,—on Him who ascended into heaven with the flesh in which He had risen; and it is because he laid down his life for this faith that such miracles were done by his means.

Even now, therefore, many miracles are wrought, the same God who wrought those we read of still performing them, by whom He will and as He will; but they are not as well known, nor are they beaten into the memory, like gravel, by frequent reading, so that they cannot fall out of mind.  For even where, as is now done among ourselves, care is taken that the pamphlets of those who receive benefit be read publicly, yet those who are present hear the narrative but once, and many are absent; and so it comes to pass that even those who are present forget in a few days what they heard, and scarcely one of them can be found who will tell what he heard to one who he knows was not present.

One miracle was wrought among ourselves, which, though no greater than those I have mentioned, was yet so signal and conspicuous, that I suppose there is no inhabitant of Hippo who did not either see or hear of it, none who could possibly forget it.  There were seven brothers and three sisters of a noble family of the Cappadocian Cæsarea, who were cursed by their mother, a new-made widow, on account of some wrong they had done her, and which she bitterly resented, and who were visited with so severe a punishment from Heaven, that all of them were seized with a hideous shaking in all their limbs.  Unable, while presenting this loathsome appearance, to endure the eyes of their fellow-citizens, they wandered over almost the whole Roman world, each following his own direction.  Two of them came to Hippo, a brother and a sister, Paulus and Palladia, already known in many other places by the fame of their wretched lot.  Now it was about fifteen days before Easter when they came, and they came daily to church, and specially to the relics of the most glorious Stephen, praying that God might now be appeased, and restore their former health.  There, and wherever they went, they attracted the attention of every one.  Some who had seen them elsewhere, and knew the cause of their trembling, told others as occasion offered.  Easter arrived, and on the Lord’s day, in the morning, when there was now a large crowd present, and the young man was holding the bars of the holy place where the relics were, and praying, suddenly he fell down, and lay precisely as if asleep, but not trembling as he was wont to do even in sleep.  All present were astonished.  Some were alarmed, some were moved with pity; and while some were for lifting him up, others prevented them, and said they should rather wait and see what would result.  And behold! he rose up, and trembled no more, for he was healed, and stood quite well, scanning those who were scanning him.  Who then refrained himself from praising God?  The whole church was filled with the voices of those who were shouting and congratulating him.  Then they came running to me, where I was sitting ready to come into the church.  One after another they throng in, the last comer telling me as news what the first had told me already; and while I rejoiced and inwardly gave God thanks, the young man himself also enters, with a number of others, falls at my knees, is raised up to receive my kiss.  We go in to the congregation:  the church was full, and ringing with the shouts of joy, “Thanks to God!  Praised be God!” every one joining and shouting on all sides, “I have healed the people,” and then with still louder voice shouting again.  Silence being at last obtained, the customary lessons of the divine Scriptures were read.  And when I came to my sermon, I made a few remarks suitable to the occasion and the happy and joyful feeling, not desiring them to listen to me, but rather to consider the eloquence of God in this divine work.  The man dined with us, and gave us a careful ac count of his own, his mother’s, and his family’s calamity.  Accordingly, on the following day, after delivering my sermon, I promised that next day I would read his narrative to the people.1597    See Augustin’s Sermons, 321.  And when I did so, the third day after Easter Sunday, I made the brother and sister both stand on the steps of the raised place from which I used to speak; and while they stood there their pamphlet was read.1598    Sermon, 322.  The whole congregation, men and women alike, saw the one standing without any unnatural movement, the other trembling in all her limbs; so that those who had not before seen the man himself saw in his sister what the divine compassion had removed from him.  In him they saw matter of congratulation, in her subject for prayer.  Meanwhile, their pamphlet being finished, I instructed them to withdraw from the gaze of the people; and I had begun to discuss the whole matter somewhat more carefully, when lo! as I was proceeding, other voices are heard from the tomb of the martyr, shouting new congratulations.  My audience turned round, and began to run to the tomb.  The young woman, when she had come down from the steps where she had been standing, went to pray at the holy relics, and no sooner had she touched the bars than she, in the same way as her brother, collapsed, as if falling asleep, and rose up cured.  While, then, we were asking what had happened, and what occasioned this noise of joy, they came into the basilica where we were, leading her from the martyr’s tomb in perfect health.  Then, indeed, such a shout of wonder rose from men and women together, that the exclamations and the tears seemed like never to come to an end.  She was led to the place where she had a little before stood trembling.  They now rejoiced that she was like her brother, as before they had mourned that she remained unlike him; and as they had not yet uttered their prayers in her behalf, they perceived that their intention of doing so had been speedily heard.  They shouted God’s praises without words, but with such a noise that our ears could scarcely bear it.  What was there in the hearts of these exultant people but the faith of Christ, for which Stephen had shed his blood?

CAPUT VIII. De miraculis quae ut mundus in Christum crederet facta sunt, et fieri mundo credente non desinunt.

1. Cur, inquiunt, nunc illa miracula, quae praedicatis facta esse, non fiunt? Possem quidem dicere, necessaria fuisse priusquam crederet mundus, ad hoc ut crederet mundus. Quisquis adhuc prodigia ut credat inquirit, magnum est ipse prodigium, qui mundo credente non credit. Verum hoc ideo dicunt, ut nec tunc illa miracula facta fuisse credantur. Unde ergo tanta fide Christus usquequaque cantatur in coelum cum carne sublatus? unde temporibus eruditis, et omne quod fieri non potest respuentibus, sine ullis miraculis nimium mirabiliter incredibilia credidit mundus? An forte credibilia fuisse, et ideo credita esse dicturi sunt? Cur ergo ipsi non credunt? Brevis est igitur nostra complexio: Aut incredibilis rei , quae non videbatur, alia incredibilia, quae tamen fiebant et videbantur, fecerunt fidem; aut certe res ita credibilis, ut nullis quibus persuaderetur miraculis indigeret, istorum nimiam redarguit infidelitatem. Hoc ad refellendos vanissimos dixerim. Nam facta esse multa miracula, quae attestarentur illi uni grandi salubrique miraculo, quo Christus in coelum cum carne in qua resurrexit, ascendit, negare non possumus. In eisdem quippe veracissimis Libris cuncta conscripta sunt, et quae facta sunt, et propter quod credendum facta sunt. Haec, ut fidem facerent, innotuerunt; haec per fidem, quam fecerunt, multo clarius innotescunt. Leguntur quippe in populis, ut credantur; nec in populis tamen nisi credita legerentur. Nam etiam nunc fiunt miracula in ejus nomine, sive per sacramenta ejus, sive per orationes vel memorias sanctorum ejus; sed non eadem claritate illustrantur, ut tanta quanta illa gloria diffamentur. Canon quippe sacrarum Litterarum, quem definitum esse oportebat, illa facit ubique recitari, et memoriae cunctorum inhaerere populorum: haec autem ubicumque fiunt, ibi sciuntur vix a tota ipsa civitate vel quocumque commanentium loco. Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciunt, ignorantibus caeteris, maxime si magna sit civitas; et quando alibi aliisque narrantur, non tanta ea commendat auctoritas, ut sine difficultate vel dubitatione credantur, 0761 quamvis Christianis fidelibus a fidelibus indicentur.

2. Miraculum quod Mediolani factum est, cum illic essemus, quando illuminatus est caecus, ad multorum notitiam potuit pervenire, quia et grandis est civitas, et ibi erat tunc Imperator, et immenso populo teste res gesta est, concurrente ad corpora martyrum Protasii et Gervasii: quae cum laterent, et penitus nescirentur, episcopo Ambrosio per somnium revelata reperta sunt; ubi caecus ille depulsis veteribus tenebris diem vidit .

3. Apud Carthaginem autem quis novit, praeter admodum paucissimos, salutem, quae facta est Innocentio ex advocato vicariae praefecturae, ubi nos interfuimus, et oculis aspeximus nostris? Venientes enim de transmarinis, me et fratrem meum Alypium , nondum quidem clericos, sed jam Deo servientes, ut erat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susceperat, et apud eum tunc habitabamus. Curabatur a medicis: fistulas , quas numerosas atque perplexas habuit in posteriore atque ima corporis parte, jam secuerant ei, et artis suae caetera medicamentis agebant. Passus autem fuerat in sectione illa et diuturnos et acerbos dolores. Sed unus inter multos sinus fefellerat medicos, atque ita latuerat, ut eum non tangerent, quem ferro aperire debuerant. Denique sanatis omnibus quae aperta curabant, iste remanserat solus, cui frustra impendebatur labor. Quas moras ille suspectas habens, multumque formidans ne iterum secaretur, quod ei praedixerat alius medicus domesticus ejus, quem non admiserant illi, ut saltem videret, cum primum sectus est, quomodo id facerent, iratusque illum domo abjecerat, vixque receperat, erupit, atque ait: Iterum me secturi estis? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, verba venturus sum? Irridere illi medicum imperitum, metumque hominis bonis verbis promissionibusque lenire. Praeterierunt et alii dies plurimi, nihilque proficiebat omne quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione persistebant, non se illum sinum ferro, sed medicamentis esse clausuros. Adhibuerunt et alium grandaevum jam medicum, satisque in illa arte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammonium , qui loco inspecto, idem quod illi ex eorum diligentia peritiaque promisit. Cujus ille factus auctoritate securus, domestico suo medico, qui futuram praedixerat aliam sectionem faceta hilaritate, velut jam salvus, illusit. Quid plura? Tot dies postea inaniter consumpti transierunt, ut fessi atque confusi faterentur eum nisi ferro nullo modo posse sanari. Expavit, expalluit nimio timore turbatus: atque ubi se collegit, farique potuit, abire illos jussit, et ad se amplius non accedere, nec aliud occurrit fatigato lacrymis et illa jam 0762 necessitate constricto, nisi ut adhiberet Alexandrinum quemdam, qui tunc chirurgus mirabilis habebatur, ut ipse faceret quod ab illis fieri nolebat iratus. Sed posteaquam venit ille, laboremque illorum in cicatricibus sicut artifex vidit, boni viri functus officio, persuasit homini ut illi potius qui in eo tantum laboraverant, quantum ipse inspiciens mirabatur, curationis suae fine fruerentur, adjiciens quod revera nisi sectus esset, salvus esse non posset; sed valde abhorrere a suis moribus, ut hominibus quorum artificiosissimam operam, industriam, diligentiam admirans in cicatricibus ejus videret, propter exiguum quod remansit, palmam tanti laboris auferret. Redditi sunt animo ejus, et placuit ut eodem Alexandrino assistente ipsi sinum illum ferro, qui jam consensu omnium aliter insanabilis putabatur, aperirent. Quae res dilata est in consequentem diem. Sed cum abiissent illi, ex moerore nimio domini tantus est in domo illa exortus dolor, ut tanquam funeris planctus vix comprimeretur a nobis. Visitabant eum quotidie sancti viri, episcopus tunc Uzalensis , beatae memoriae Saturninus, et presbyter Gelosus , ac diaconi Carthaginensis Ecclesiae: in quibus erat, et ex quibus solus est nunc in rebus humanis, jam episcopus cum honore a nobis debito nominandus Aurelius, cum quo recordantes mirabilia opera Dei , de hac re saepe collocuti sumus, eumque valde meminisse, quod commemoramus, invenimus. Qui cum eum, sicut solebant, vespere visitarent, rogavit eos miserabilibus lacrymis, ut mane dignarentur esse praesentes suo funeri potius quam dolori. Tantus enim eum metus ex prioribus invaserat poenis, ut se inter medicorum manus non dubitaret esse moriturum. Consolati sunt eum illi, et hortati ut in Deo fideret, ejusque voluntatem viriliter ferret. Inde ad orationem ingressi sumus: ubi nobis ex more genua figentibus, atque incumbentibus terrae, ille se ita projecit, tanquam fuisset aliquo graviter impellente prostratus, et coepit orare: quibus modis, quo affectu, quo motu animi, quo fluvio lacrymarum, quibus gemitibus atque singultibus succutientibus omnia membra ejus et pene intercludentibus spiritum, quis ullis explicet verbis? Utrum orarent alii, nec in haec eorum averteretur intentio, nesciebam. Ego tamen prorsus orare non poteram: hoc tantummodo breviter in corde meo dixi, Domine, quas tuorum preces exaudis, si has non exaudis? Nihil enim mihi videbatur addi jam posse, nisi ut exspiraret orando. Surreximus, et accepta ab Episcopo benedictione discessimus; rogante illo ut mane adessent, illis ut aequo animo esset hortantibus. Illuxit dies qui metuebatur, aderant servi Dei, sicut se adfuturos esse promiserant: ingressi sunt medici, parantur omnia quae hora illa poscebat, tremenda ferramenta proferuntur, attonitis suspensisque omnibus. Eis autem quorum erat major auctoritas, defectum animi ejus consolando erigentibus, ad manus 0763 secturi membra in lectulo componuntur, solvuntur nodi ligamentorum, nudatur locus, inspicit medicus, et secandum illum sinum armatus atque intentus inquirit. Scrutatur oculis, digitisque contrectat; tentat denique modis omnibus: invenit firmissimam cicatricem. Jam illa laetitia et laus atque gratiarum actio misericordi et omnipotenti Deo, quae fusa est ore omnium lacrymantibus gaudiis, non est committenda meis verbis: cogitetur potius, quam dicatur.

3. In eadem Carthagine Innocentia, religiosissima femina, de primariis ipsius civitatis, in mamilla cancrum habebat: rem, sicut medici dicunt, nullis medicamentis sanabilem . Aut ergo praecidi solet, et a corpore separari membrum ubi nascitur; aut, ut aliquanto homo diutius vivat, tamen inde morte quamlibet tardius adfutura, secundum Hippocratis, ut ferunt, sententiam (Aphorism. sect. 6, aph. 38) omnis est omittenda curatio. Hoc illa a perito medico et suae domui familiarissimo acceperat, et ad solum Deum se orando converterat. Admonetur in somnis appropinquante Pascha, ut in parte feminarum observanti ad baptisterium , quaecumque illi baptizata primitus occurrisset, signaret ei locum signo Christi : fecit, et confestim sanitas consecuta est. Medicus sane qui ei dixerat, ut nihil curationis adhiberet, si paulo diutius vellet vivere, cum inspexisset eam postea, et sanissimam comperisset, quam prius habere illud malum tali inspectione cognoverat, quaesivit ab ea vehementer quid adhibuisset ; cupiens, quantum intelligi datur, nosse medicamentum, quo Hippocratis definitio vinceretur. Cumque ab ea quid factum esset audisset, voce velut contemnentis et vultu, ita ut illa metueret ne aliquod contumeliosum verbum proferret in Christum, religiosa urbanitate respondisse fertur: Putabam, inquit, magnum aliquid te mihi fuisse dicturam. Atque illa jam exhorrescente, mox addidit: Quid grande fecit Christus sanare cancrum, qui quatriduanum mortuum suscitavit (Joan. XI)? Hoc ego cum audissem, et vehementer stomacharer, in illa civitate atque in illa persona, non utique obscura, factum tam ingens miraculum sic latere, hinc eam et admonendam et pene objurgandam putavi. Quae cum mihi respondisset non se inde tacuisse, quaesivi 0764 ab eis, quas forte tunc matronas amicissimas secum habebat, utrum hoc antea scissent. Responderunt se omnino nescisse. Ecce, inquam, quomodo non taces, ut nec istae audiant, quae tibi tanta familiaritate junguntur. Et quia breviter ab ea quaesiveram, feci ut illis audientibus multumque mirantibus et glorificantibus Deum, totum ex ordine, quemadmodum gestum fuerit, indicaret.

4. Medicum quemdam podagrum in eadem urbe, qui cum dedisset nomen ad Baptismum, et pridie quam baptizaretur, in somnis a pueris nigris cirratis , quos intelligebat daemones, baptizari eodem anno prohibitus fuisset, eisque non obtemperans, etiam conculcantibus pedes ejus in dolorem acerrimum, qualem nunquam expertus est, isset , magisque eos vincens lavacro regenerationis, ut voverat, ablui non distulisset, in Baptismate ipso non solum dolore, quo ultra solitum cruciabatur, verum etiam podagra caruisse, nec amplius, cum diu postea vixisset, pedes doluisse quis novit? Nos tamen novimus, et paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire.

5. Ex mimo quidam Curubitanus, non solum a paralysi, verum etiam ab informi pondere genitalium, cum baptizaretur, salvus effectus est; et liberatus utraque molestia, tanquam mali nihil habuisset in corpore, de fonte regenerationis ascendit. Quis hoc praeter Curubim novit, et praeter rarissimos aliquos qui hoc ubicumque audire potuerunt? Nos autem cum hoc comperissemus, jubente sancto episcopo Aurelio, etiam ut veniret Carthaginem fecimus: quamvis a talibus prius audierimus, de quorum fide dubitare non possemus.

6. Vir tribunitius Hesperius apud nos est; habet in territorio Fussalensi fundum Zubedi appellatum: ubi cum afflictione animalium et servorum suorum domum suam spirituum malignorum vim noxiam perpeti comperisset, rogavit nostros, me absente, presbyteros, ut aliquis eorum illo pergeret, cujus orationibus cederent. Perrexit unus, obtulit ibi sacrificium corporis Christi, orans quantum potuit, ut cessaret illa vexatio: Deo protinus miserante cessavit. Acceperat autem ab amico suo terram sanctam de Jerosolymis allatam, ubi sepultus Christus die tertio resurrexit; eamque suspenderat in cubiculo suo, ne quid mali etiam ipse pateretur. At ubi domus ejus ab illa infestatione purgata est, quid de illa terra fieret, cogitabat; quam diutius in cubiculo suo reverentiae causa habere nolebat. Forte accidit, ut ego et collega tunc meus episcopus Sinitensis ecclesiae 0765 Maximinus, in proximo essemus; ut veniremus rogavit, et venimus. Cumque nobis omnia retulisset, etiam hoc petivit, ut infoderetur alicubi, atque ibi orationum locus fieret, ubi etiam possent Christiani ad celebranda quae Dei sunt congregari. Non restitimus: factum est. Erat ibi juvenis paralyticus rusticanus: hoc audito petivit a parentibus suis, ut illum ad eum locum sanctum non cunctanter afferrent. Quo cum fuisset allatus, oravit, atque inde continuo pedibus suis salvus abscessit.

7. Victoriana dicitur villa, ab Hippone-Regio minus triginta millibus abest. Memoria martyrum ibi est Mediolanensium Protasii et Gervasii. Portatus est eo quidam adolescens, qui cum die medio tempore aestatis equum ablueret in fluminis gurgite, daemonem incurrit. Ibi cum jaceret vel morti proximus, vel simillimus mortuo, ad vespertinos illuc hymnos et orationes cum ancillis suis et quibusdam sanctimonialibus ex more domina possessionis intravit; atque hymnos cantare coeperunt. Qua voce ille quasi percussus, excussus est: et cum terribili fremitu altare apprehensum movere non audens sive non valens, tanquam eo fuerit alligatus, aut affixus, tenebat: et cum grandi ejulatu parci sibi rogans, confitebatur ubi adolescentem, et quando, et quomodo invaserit. Postremo se exiturum esse denuntians, membra ejus singula nominabat, quae se amputaturum exiens minabatur: atque inter haec verba discessit ab homine. Sed oculus ejus in maxillam fusus, tenui venula ab interiore quasi radice pendebat, totumque ejus medium, quod nigellum fuerat, albicaverat. Quo viso qui aderant (concurrerant autem etiam alii vocibus ejus acciti, et se omnes in orationem pro illo straverant), quamvis eum sana mente stare gauderent, rursus tamen propter oculum ejus contristati, medicum quaerendum esse dicebant. Ibi maritus sororis ejus, qui eum illo detulerat, Potens est, inquit Deus, sanctorum orationibus, qui fugavit daemonem, lumen reddere. Tunc, sicut potuit, oculum lapsum atque pendentem, loco suo revocatum ligavit orario : nec nisi post septem dies putavit esse solvendum. Quod cum fecisset, sanissimum invenit . Sanati sunt illic et alii, de quibus dicere longum est.

8. Hipponensem quamdam virginem scio, cum se oleo perunxisset, cui pro illa orans presbyter instillaverat lacrymas suas, mox a daemonio fuisse sanatam. Scio etiam episcopum semel pro adolescente, quem non vidit, orasse, illumque illico daemone caruisse.

9. Erat quidam senex Florentius Hipponensis noster, homo religiosus et pauper; sartoris se arte pascebat, casulam perdiderat, et unde sibi emeret non habebat: ad Viginti Martyres, quorum memoria apud nos est celeberrima , clara voce, ut vestiretur, oravit. Audierunt eum adolescentes, qui forte aderant, 0766 irrisores; eumque discedentem exagitantes prosequebantur; quasi a Martyribus quinquagenos folles , unde vestimentum emeret, petivisset. At ille tacitus ambulans, ejectum grandem piscem palpitantem vidit in littore, eumque illis faventibus atque adjuvantibus apprehendit, et cuidam coquo Catoso nomine, bene christiano, ad coquinam conditariam, indicans quid gestum sit, trecentis follibus vendidit, lanam comparare inde disponens, ut uxor ejus quomodo posset, ei quo indueretur, efficeret. Sed coquus concidens piscem, annulum aureum in ventriculo ejus invenit, moxque miseratione flexus, et religione perterritus, homini eum reddidit, dicens, Ecce quomodo Viginti Martyres te vestierunt.

10. Ad Aquas-Tibilitanas episcopo afferente Praejecto reliquias martyris gloriosissimi Stephani, ad ejus memoriam veniebat magnae multitudinis concursus et occursus. Ibi caeca mulier, ut ad episcopum portantem duceretur , oravit: flores quos ferebat dedit; recepit, oculis admovit, protinus vidit. Stupentibus qui aderant, praeibat exsultans, viam carpens, et viae ducem ulterius non requirens.

11. Memorati memoriam martyris, quae posita est in castello Sinitensi, quod Hipponensi coloniae vicinum est, ejusdem loci Lucillus episcopus, populo praecedente atque sequente portabat. Fistula, cujus molestia jam diu laboraverat, et familiarissimi sui medici, qui eam secaret , opperiebatur manus, illius piae sarcinae vectatione repente sanata est: nam deinceps eam in suo corpore non invenit.

12. Eucharius est presbyter ex Hispania, Calamae habitat , veteri morbo calculi laborabat; per memoriam supradicti martyris, quam Possidius illo advexit episcopus , salvus factus est. Idem ipse postea morbo alio praevalescente, mortuus sic jacebat, ut ei jam pollices ligarentur: opitulatione memorati martyris, cum de memoria ejus reportata fuisset et super jacentis corpus missa ipsius presbyteri tunica, suscitatus est.

13. Fuit ibi vir in ordine suo primarius, nomine Martialis, aevo jam gravis, et multum a religione abhorrens christiana. Habebat sane fidelem filiam, et 0767 generum eodem anno baptizatum. Qui cum eum aegrotantem multis et magnis lacrymis rogarent, ut christianus fieret, prorsus abnuit, eosque a se turbida indignatione submovit. Visum est genero ejus, ut iret ad memoriam sancti Stephani, et illic pro eo quantum posset oraret, ut Deus illi daret mentem bonam, qua credere non differret in Christum. Fecit hoc ingenti gemitu et fletu, et sinceriter ardente pietatis affectu: deinde abscedens, aliquid de altari florum, quod occurrit, tulit; eique, cum jam nox esset, ad caput posuit: tum dormitum est. Et ecce ante diluculum clamat, ut ad episcopum curreretur, qui mecum forte tunc erat apud Hipponem. Cum ergo audisset eum absentem, venire presbyteros postulavit. Venerunt, credere se dixit, admirantibus atque gaudentibus omnibus, baptizatus est. Hoc , quamdiu vixit, in ore habebat: Christe, accipe spiritum meum: cum haec verba beatissimi Stephani, quando lapidatus est a Judaeis, ultima fuisse (Act. VII, 58) nesciret; quae huic quoque ultima fuerunt: nam non multo post etiam ipse defunctus est.

14. Sanati sunt illic per eumdem martyrem etiam podagri duo, unus civis, peregrinus unus; sed civis omni modo: peregrinus autem per revelationem quid adhiberet quando doleret, audivit; et cum hoc fecerit, dolor continuo conquiescit.

15. Audurus nomen est fundi, ubi ecclesia est, et in ea memoria Stephani martyris. Puerum quemdam parvulum, cum in area luderet, exorbitantes boves qui vehiculum trahebant, rota obtriverunt, et confestim palpitavit exspirans. Hunc mater arreptum ad eamdem memoriam posuit; et non solum revixit, verum etiam illaesus apparuit.

16. Sanctimonialis quaedam in vicina possessione, quae Caspaliana dicitur, cum aegritudine laboraret, ac desperaretur, ad eamdem memoriam tunica ejus allata est: quae antequam revocaretur, illa defuncta est. Hac tamen tunica operuerunt cadaver ejus parentes, et recepto spiritu salva facta est.

17. Apud Hipponem Bassus quidam Syrus ad memoriam ejusdem martyris orabat pro aegrotante et periclitante filia, eoque secum vestem ejus attulerat: cum ecce pueri de domo cucurrerunt, qui ei mortuam nuntiarent. Sed cum, orante illo, ab amicis ejus exciperentur, prohibuerunt eos illi dicere, ne per publicum plangeret. Qui cum domum redisset jam suorum ejulatibus personantem, et vestem filiae quam ferebat, super eam projecisset, reddita est vitae.

18. Rursus ibidem apud nos Irenaei, cujusdam collectarii filius, aegritudine exstinctus est. Cumque corpus jaceret exanime, atque a lugentibus et lamentantibus exsequiae pararentur, amicorum ejus quidam inter aliorum consolantium verba suggessit, ut ejusdem martyris oleo corpus perungeretur. Factum est, et revixit.

0768 19. Itemque apud nos vir tribunitius Eleusinus super memoriam Martyris , quae in suburbano ejus est, aegritudine exanimatum posuit infantulum filium: et post orationem, quam cum multis lacrymis ibi fudit, viventem levavit.

20. Quid faciam? Urget hujus operis implendi promissio, ut non hic possim omnia commemorare quae scio: et procul dubio plerique nostrorum, cum haec legent, dolebunt me tam multa praetermisisse, quae utique mecum sciunt. Quos jam nunc, ut ignoscant, rogo; et cogitent quam prolixi laboris sit facere, quod me hic non facere suscepti operis necessitas cogit. Si enim miracula sanitatum, ut alia taceam, ea tantummodo velim scribere, quae per hunc martyrem, id est, gloriosissimum Stephanum, facta sunt in colonia Calamensi, et in nostra, plurimi conficiendi sunt libri: nec tamen omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati sunt, qui recitarentur in populis. Id namque fieri voluimus, cum videremus antiquis similia divinarum signa virtutum etiam nostris temporibus frequentari; et ea non debere multorum notitiae deperire. Nondum est autem biennium, ex quo apud Hipponem Regium coepit esse ista memoria , et multis, quod nobis certissimum est, non datis libellis, de iis quae mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad septuaginta ferme numerum pervenerant, quando ista conscripsi. Calamae vero, ubi et ipsa memoria prius esse coepit, et crebrius dantur, incomparabili multitudine superant.

21. Uzali etiam, quae colonia Uticae vicina est, multa praeclara per eumdem Martyrem facta cognovimus: cujus ibi memoria longe prius quam apud nos, ab episcopo Evodio constituta est. Sed libellorum dandorum ibi consuetudo non est, vel potius non fuit: nam fortasse nunc esse jam coepit. Cum enim nuper illic essemus, Petroniam, clarissimam feminam, quae ibi mirabiliter ex magno atque diuturno, in quo medicorum adjutoria cuncta defecerant, languore sanata est, hortati sumus volente supradicto. 0769 loci episcopo, ut libellum daret, qui recitaretur in populo; et obedientissime paruit . In quo posuit etiam, quod hic reticere non possum, quamvis ad ea quae hoc opus urgent, festinare compellar. A quodam Judaeo dixit sibi fuisse persuasum, ut annulum capillatio cingulo insereret, quod sub omni veste ad nuda corporis cingeretur: qui annulus haberet sub gemma lapidem in renibus inventum bovis. Hoc alligata quasi remedio ad sancti Martyris limina veniebat. Sed profecta a Carthagine, cum in confinio fluminis Bagradae in sua possessione mansisset, surgens ut iter perageret, ante pedes suos illum jacentem annulum vidit, et capillatiam zonam qua fuerat alligatus, mirata tentavit. Quam cum omnino suis nodis firmissimis, sicut fuerat, comperisset adstrictam, crepuisse atque exsiluisse annulum suspicata est: qui etiam ipse cum integerrimus fuisset inventus, futurae salutis quodammodo pignus de tanto miraculo se accepisse praesumpsit, atque illud vinculum solvens, simul cum eodem annulo, projecit in flumen. Non credunt hoc, qui etiam Dominum Jesum per integra virginalia matris enixum, et ad discipulos ostiis clausis ingressum fuisse non credunt: sed hoc certe quaerant, et, si verum invenerint, illa credant. Clarissima femina est, nobiliter nata, nobiliter nupta, Carthagini habitat: ampla civitas, ampla persona rem quaerentes latere non sinit. Martyr certe ipse, quo impetrante illa sanata est, in Filium permanentis virginis credidit, in eum qui ostiis clausis ad discipulos ingressus est, credidit: postremo, propter quod omnia ista dicuntur a nobis, in eum qui ascendit in coelum cum carne, in qua resurrexerat, credidit; et ideo per eum tanta fiunt, quia pro ista fide animam posuit. Fiunt ergo etiam nunc multa miracula, eodem Deo faciente per quos vult, et quemadmodum vult, qui et illa quae legimus fecit: sed ista nec similiter innotescunt, neque, ut non excidant animo, quasi glarea memoriae, crebra lectione tunduntur. Nam et ubi diligentia est, quae nunc apud nos esse coepit, ut libelli eorum qui beneficia percipiunt, recitentur in populo, semel hoc audiunt qui adsunt, pluresque non adsunt, ut nec illi qui adfuerunt, post aliquot dies, quod audierunt, mente retineant, et vix quisquam reperiatur illorum, qui ei quem non adfuisse cognoverit, indicet quod audivit.

22. Unum est apud nos factum, non majus quam illa quae dixi, sed tam clarum atque illustre miraculum, ut nullum arbitrer esse Hipponensium, qui hoc non vel viderit, vel didicerit, nullum qui oblivisci ulla ratione potuerit. Decem quidam fratres (quorum septem sunt mares, tres feminae) de Caesarea Cappadociae suorum civium non ignobiles, maledicto matris recenti, patris eorum obitu destitutae, quae injuriam 0770 sibi ab eis factam acerbissime tulit, tali poena sunt divinitus coerciti, ut horribiliter quaterentur omnes tremore membrorum: in qua foedissima specie oculos suorum civium non ferentes, quaquaversum cuique ire visum est, toto pene vagabantur orbe Romano. Ex his etiam ad nos venerunt duo, frater et soror, Paulus et Palladia, multis aliis locis miseria diffamante jam cogniti. Venerunt autem ante Pascha ferme dies quindecim, ecclesiam quotidie, et in ea memoriam gloriosissimi Stephani frequentabant, orantes ut jam sibi placaretur Deus, et salutem pristinam redderet. Et illic, et quacumque ibant, convertebant in se civitatis aspectum. Nonnulli qui eos alibi viderant, causamque tremoris eorum noverant, aliis, ut cuique poterant, indicabant. Venit et Pascha, atque ipso die dominico mane, cum jam frequens populus praesens esset, et loci sancti cancellos, ubi martyrium erat , idem juvenis orans teneret, repente prostratus est, et dormienti simillimus jacuit: non tamen tremens, sicut etiam per somnum solebat. Stupentibus qui aderant, atque aliis paventibus, aliis dolentibus, cum eum quidam vellent erigere, nonnulli prohibuerunt, et potius exitum exspectandum esse dixerunt. Et ecce surrexit, et non tremebat, quoniam sanatus erat, et stabat incolumis, intuens intuentes. Quis ergo se tenuit a laudibus Dei? Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesia usquequaque completa est. Inde ad me curritur, ubi sedebam jam processurus: irruit alter quisque post alterum, omnis posterior quasi novum, quod alius prior dixerat, nuntiantes: meque gaudente et apud me gratias Deo agente, ingreditur etiam ipse cum pluribus, inclinatur ad genua mea, erigitur ad osculum meum. Procedimus ad populum, plena erat ecclesia, personabat vocibus gaudiorum, Deo gratias! Deo laudes! nemine tacente, hinc atque inde clamantium. Salutavi populum, et rursus eadem ferventiore voce clamabant. Facto tandem silentio, Scripturarum divinarum sunt lecta solemnia. Ubi autem ventum est ad mei sermonis locum, dixi pauca pro tempore et pro illius jucunditate laetitiae. Magis enim eos in opere divino quamdam Dei eloquentiam, non audire, sed considerare permisi. Nobiscum homo prandit, et diligenter nobis omnem suae ac maternae fraternaeque calamitatis indicavit historiam. Sequenti itaque die, post sermonem redditum, narrationis ejus libellum in crastinum populo recitandum promisi (Serm. 321). Quod cum ex dominico Paschae die tertio fieret in gradibus exedrae, in qua de superiore loquebar loco, feci stare ambos fratres, cum eorum legeretur libellus (Serm. 322). Intuebatur populus universus sexus utriusque, unum stantem sine deformi motu, alteram membris omnibus contrementem. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinae misericordiae factum esset, in ejus sorore cernebant. Videbant enim quid in eo 0771 gratulandum, quid pro illa esset orandum. Inter haec recitato eorum libello, de conspectu populi abire eos praecepi; et de tota ipsa causa aliquanto diligentius coeperam disputare, cum ecce, me disputante, voces aliae de memoria Martyris novae gratulationis audiuntur. Conversi sunt eo qui me audiebant, coeperuntque concurrere. Illa enim ubi de gradibus descendit, in quibus steterat, ad sanctum Martyrem orare perrexerat. Quae mox ut cancellos attigit, collapsa similiter velut in somnum, sana surrexit. Dum ergo requireremus quid factum fuerit, unde iste strepitus laetus exstiterit, ingressi sunt cum illa in basilicam, ubi eramus, adducentes eam sanam de Martyris loco. Tum vero tantus ab utroque sexu admirationis clamor exortus est, ut vox continuata cum lacrymis non videretur posse finiri (Vid. Serm. 323). Perducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exsultabant eam similem fratri , cui doluerant remansisse dissimilem: et nondum fusas preces suas pro illa, jam tamen praeviam voluntatem tam cito exauditam esse cernebant. Exsultabant in Dei laudem voce sine verbis, tanto sonitu, quantum aures nostrae ferre vix possent. Quid erat in cordibus exsultantium, nisi fides Christi, pro qua Stephani sanguis effusus est?