PRAEFATIO. De suscepti operis consilio et argumento.
CAPUT V. De generali consuetudine hostium victas civitates evertentium, quid Caesar senserit.
CAPUT VI. Quod nec Romani quidem ita ullas ceperint civitates, ut in templis earum parcerent victis.
CAPUT VIII. De commodis atque incommodis, quae bonis ac malis plerumque communia sunt.
CAPUT IX. De causis correptionum, propter quas et boni et mali pariter flagellantur.
CAPUT X. Quod sanctis in amissione rerum temporalium nihil pereat.
CAPUT XI. De fine temporalis vitae, sive longioris, sive brevioris.
CAPUT XII. De sepultura humanorum corporum, quae Christianis etiamsi fuerit negata, nil adimit.
CAPUT XIII. Quae sit ratio sanctorum corpora sepeliendi.
CAPUT XIV. De captivitate sanctorum, quibus nunquam divina solatia defuerunt.
CAPUT XVII. De morte voluntaria ob metum poenae sive dedecoris.
CAPUT XVIII. De aliena violentiarum libidine, quam in oppresso corpore meus invita perpetitur.
CAPUT XIX. De Lucretia, quae se ob illatum sibi stuprum peremit.
CAPUT XXI. De interfectionibus hominum, quae ab homicidii crimine excipiuntur.
CAPUT XXII. Quod nunquam possit mors voluntaria ad magnitudinem animi pertinere.
CAPUT XXIII. Quale exemplum sit Catonis, qui se, victoriam Caesaris non ferens, interemit.
CAPUT XXV. Quod peccatum non per peccatum debeat declinari.
CAPUT XXVII. An propter declinationem peccati mors spontanea appetenda sit.
CAPUT XXVIII. Quo judicio Dei in corpora continentium libido hostilis peccare permissa sit.
CAPUT XXX. Quam pudendis prosperitatibus affluere velint qui de christianis temporibus conqueruntur.
CAPUT XXXI. Quibus vitiorum gradibus aucta sit in Romanis cupido regnandi.
CAPUT XXXII. De scenicorum institutione ludorum.
CAPUT XXXIII. De vitiis Romanorum, quos patriae non correxit eversio.
CAPUT XXXIV. De clementia Dei, quae Urbis excidium temperavit.
CAPUT XXXV. De latentibus inter impios Ecclesiae filiis, et de falsis intra Ecclesiam christianis.
CAPUT XXXVI. De quibus causis sequenti disputatione sit disserendum.
CAPUT PRIMUM. De modo, qui necessitati disputationis adhibendus est.
CAPUT II. De his quae primo volumine expedita sunt.
CAPUT V. De obscenitalibus, quibus Mater deûm a cultoribus suis honorabatur.
CAPUT VI. Deos Paganorum nunquam bene vivendi sanxisse doctrinam.
CAPUT X. Qua nocendi arte daemones velint vel falsa de se crimina, vel vera narrari.
CAPUT XV. Quod Romani quosdam sibi deos non ratione, sed adulatione instituerint.
CAPUT XIX. De corruptione Romanae reipublicae, priusquam cultum deorum Christus auferret.
CAPUT XXI. Quae sententia fuerit Ciceronis de Romana republica.
CAPUT XXII. Quod diis Romanorum nulla unquam cura fuerit, ne malis moribus respublica deperiret.
CAPUT XXIV. De Syllanis actibus, quorum se daemones ostentaverunt adjutores.
CAPUT XXVIII. De Christianae religionis salubritate.
CAPUT XXIX. De abjiciendo cultu deorum cohortatio ad Romanos.
CAPUT III. Non potuisse offendi deos Paridis adulteterio, quod inter ipsos traditur frequentatum.
CAPUT IV. De sententia Varronis, qua utile esse dixit ut se homines diis genitos mentiantur.
CAPUT V. Non probari quod dii adulterium Paridis punierint, quod in Romuli matre non ulti sunt.
CAPUT VI. De parricidio Romuli, quod dii non vindicarunt.
CAPUT VII. De eversione Ilii, quod dux Marii Fimbria excidit.
CAPUT VIII. An debuerit diis Iliacis Roma committi.
CAPUT IX. An illam pacem, quae sub Numae regno fuit, deos praestitisse credendum sit.
CAPUT XIII. Quo Jure, quo foedere Romani obtinuerint prima conjugia.
CAPUT XV. Qualis Romanorum regum vita atque exitus fuerit.
CAPUT XIX. De afflictione belli Punici secundi, qua vires partis utriusque consumptae sunt.
CAPUT XXIV. De discordia civili, quam Gracchiae seditiones excitaverunt.
CAPUT XXV. De aede Concordiae ex senatusconsulto in loco seditionum et caedium condita.
CAPUT XXVI. De diversis generibus belli, quae post conditam aedem Concordiae sunt secuta.
CAPUT XXVII. De bello civili Mariano atque Syllano.
CAPUT XXVIII. Qualis fuerit Syllana victoria vindex Marianae crudelitatis.
CAPUT XXX. De connexione bellorum, quae adventum Christi plurima et gravissima praecesserunt.
CAPUT PRIMUM. De his quae primo volumine disputata sunt.
CAPUT II. De his quae libro secundo et tertio continentur.
CAPUT IV. Quam similia sint latrociniis regna absque justitia.
CAPUT V. De fugitivis gladiatoribus, quorum potentia similis fuerit regiae dignitatis.
CAPUT VI. De cupiditate Nini regis, qui, ut latius dominaretur, primus intulit bella finitimis.
CAPUT X. Quas opiniones secuti sint, qui diversos deos diversis mundi partibus praefecerunt.
CAPUT XI. De multis diis, quos doctores Paganorum unum eumdemque Jovem esse defendunt.
CAPUT XII. De opinione eorum qui Deum animam mundi, et mundum corpus Dei esse putaverunt.
CAPUT XIII. De his qui sola rationalia animantia partes esse unius Dei asserunt.
CAPUT XV. An congruat bonis latius velle regnare.
CAPUT XVII. An, si Jovis summa potestas est, etiam Victoria dea debuerit aestimari.
CAPUT XVIII. Felicitatem et Fortunam qui deas putant, qua ratione secernunt .
CAPUT XIX. De Fortuna muliebri.
CAPUT XXI. Quod dona non intelligentes Dei, Virtute saltem et Felicitate debuerint esse contenti.
CAPUT XXII. De scientia colendorum deorum, quam a se Varro gloriatur collatam esse Romanis.
CAPUT XXIV. Qua ratione defendant Pagani, quod inter deos colant ipsa dona divina.
CAPUT XXVI. De ludis scenicis, quos sibi dii celebrari a suis cultoribus exegerunt.
CAPUT XXVII. De tribus generibus deorum, de quibus Scaevola pontifex disputavit.
CAPUT XXVIII. An ad obtinendum dilatandumque regnum profuerit Romanis cultus deorum.
CAPUT XXIX. De falsitate auspicii, quo Romani regni fortitudo et stabilitas visa est indicari.
CAPUT XXX. Qualia de diis Gentium etiam cultores eorum se sentire fateantur.
CAPUT XXXIII. Quod judicio et potestate Dei veri omnium regum atque regnorum ordinata sint tempora.
CAPUT II. De geminorum simili dissimilique valetudine.
CAPUT III. De argumento quod ex rota figuli Nigidius mathematicus assumpsit in quaestione geminorum.
CAPUT IV. De Esau et Jacob geminis, multum inter se morum et actionum qualitate disparibus.
CAPUT V. Quibus modis convincantur mathematici vanam scientiam profiteri.
CAPUT VI. De geminis disparis sexus.
CAPUT VII. De electione diei quo uxor ducitur, quove in agro aliquid plantatur aut seritur.
CAPUT IX. De praescientia Dei et libera hominis voluntate, contra Ciceronis definitionem.
CAPUT X. An voluntatibus hominum aliqua dominetur necessitas.
CAPUT XI. De universali providentia Dei, cujus legibus omnia continentur.
CAPUT XIV. De resecando amore laudis humanae, quoniam justorum gloria omnis in Deo sit.
CAPUT XV. De mercede temporali, quam Deus reddidit bonis moribus Romanorum.
CAPUT XVII. Quo fructu Romani bella gesserint, et quantum his quos vicere, contulerint.
CAPUT XIX. Quo inter se differant cupiditas gloriae, et cupiditas dominationis.
CAPUT XX. Tam turpiter servire virtutes humanae gloriae, quam corporis voluptati.
CAPUT XXII. Tempora exitusque bellorum ex Dei pendere judicio.
CAPUT XXIV. Quae sit christianorum imperatorum, et quam vera felicitas.
CAPUT XXV. De prosperitatibus, quas Constantino imperatori christiano Deus contulit.
CAPUT XXVI. De fide et pietate Theodosii Augusti.
CAPUT PRIMUM. De his qui dicunt deos a se non propter praesentem vitam coli, sed propter aeternam.
CAPUT VI. De theologia mythica, id est fabulosa, et de civili, contra Varronem.
CAPUT VII. De fabulosae et civilis theologiae similitudine atque concordia.
CAPUT IX. De officiis singulorum deorum.
CAPUT X. De libertate Senecae, qui vehementius civilem theologiam reprehendit, quam Varro fabulosam.
CAPUT XI. Quid de Judaeis Seneca senserit.
CAPUT II. Qui sint dii selecti, et an ab officiis viliorum deorum habeantur excepti.
CAPUT V. De Paganorum secretiore doctrina physicisque rationibus.
CAPUT VII. An rationabile fuerit, Janum et Terminum in duo numina separari.
CAPUT IX. De Jovis potestate, atque ejusdem cum Jano comparatione.
CAPUT X. An Jani et Jovis recta discretio sit.
CAPUT XI. De cognominibus Jovis, quae non ad multos deos, sed ad unum eumdemque referuntur.
CAPUT XII. Quod Jupiter etiam Pecunia nuncupetur.
CAPUT XIII. Quod dum exponitur quid Saturnus, quidve sit Genius, uterque unus Jupiter esse doceatur.
CAPUT XIV. De Mercurii et Martis officiis.
CAPUT XV. De stellis quibusdam, quas Pagani deorum suorum nominibus nuncuparunt.
CAPUT XVI. De Apolline et Diana caeterisque selectis diis, quos partes mundi esse voluerunt.
CAPUT XVII. Quod etiam ipse Varro opiniones suas de diis pronuntiarit ambiguas.
CAPUT XVIII. Quae credibilior causa sit, qua error Paganitatis inoleverit.
CAPUT XIX. De interpretationibus, quibus colendi Saturni ratio concinnatur .
CAPUT XX. De sacris Cereris Eleusinae.
CAPUT XXI. De turpitudine sacrorum, quae Libero celebrabantur.
CAPUT XXII. De Neptuno, et Salacia, ac Venilia.
CAPUT XXV. Quam interpretationem de abscisione Atidis Graecorum sapientium doctrina repererit.
CAPUT XXVI. De turpitudine sacrorum Matris magnae.
CAPUT XXVIII. Quod doctrina Varronis de theologia in nulla sibi parte concordet.
CAPUT XXXI. Quibus proprie beneficiis Dei, excepta generali largitate, sectatores veritatis utantur.
CAPUT XXXV. De hydromantia, per quam Numa, visis quibusdam daemonum imaginibus, ludificabatur.
CAPUT II. De duobus philosophorum generibus, id est, Italico et Ionico, eorumque auctoribus.
CAPUT III. De Socratica disciplina.
CAPUT VI. De Platonicorum sensu in ea parte philosophiae, quae physica nominatur.
CAPUT VIII. Quod etiam in morali philosophia Platonici obtineant principatum.
CAPUT IX. De ea philosophia quae ad veritatem fidei christianae propius accessit.
CAPUT X. Quae sit inter philosophicas artes religiosi excellentia christiani.
CAPUT XI. Unde Plato eam intelligentiam potuerit acquirere, qua christianae scientiae propinquavit.
CAPUT XIII. De sententia Platonis, qua definivit deos non esse nisi bonos amicosque virtutum.
CAPUT XVI. Quid de moribus atque actionibus daemonum Apuleius Platonicus senserit.
CAPUT XVII. An dignum sit eos spiritus ab homine coli, a quorum vitiis eum oporteat liberari.
CAPUT XIX. De impietate artis magicae, quae patrocinio nititur spirituum malignorum.
CAPUT XX. An credendum sit quod dii boni libentius daemonibus quam hominibus misceantur.
CAPUT XXII. De abjiciendo cultu daemonum, contra Apuleium.
CAPUT XXV. De his quae sanctis Angelis et hominibus possunt esse communia.
CAPUT XXVI. Quod omnis religio Paganorum circa homines mortuos fuerit impleta.
CAPUT XXVII. De modo honoris, quem Christiani martyribus impendunt.
CAPUT IV. De perturbationibus quae animo accidunt, quae sit Peripateticorum Stoicorumque sententia.
CAPUT IX. An amicitia coelestium deorum per intercessionem daemonum possit homini provideri.
CAPUT XI. De opinione Platonicorum, qua putant animas hominum daemones esse post corpora.
CAPUT XII. De ternis contrariis, quibus secundum Platonicos daemonum et hominum natura distinguitur.
CAPUT XIV. An homines, cum sint mortales, possint vera beatitudine esse felices.
CAPUT XV. De Mediatore Dei et hominum, homine Christo Jesu.
CAPUT XX. De qualitate scientiae, quae daemones superbos facit.
CAPUT XXI. Ad quem modum Dominus voluerit daemonibus innotescere.
CAPUT XXII. Quid intersit inter scientiam sanctorum Angelorum, et scientiam daemonum.
CAPUT II. De superna illuminatione quid Plotinus Platonicus senserit.
CAPUT IV. Quod uni vero Deo sacrificium debeatur.
CAPUT VI. De vero perfectoque sacrificio.
CAPUT X. De theurgia, quae falsam purgationem animis daemonum invocatione promittit.
CAPUT XIII. De miraculis quae per sanctorum Angelorum ministerium Deus verus operatur.
CAPUT XV. De ministerio sanctorum Angelorum, quo providentiae Dei serviunt.
CAPUT XX. De summo veroque sacrificio, quod ipse Dei et hominum Mediator effectus est.
CAPUT XXII. Unde sit sanctis adversum daemones potestas, et unde cordis vera purgatio.
CAPUT XXIII. De principiis, in quibus Platonici purgationem animae esse profitentur.
CAPUT XXIV. De uno veroque principio, quod solum naturam humanam purgat et renovat.
CAPUT XXVI. De inconstantia Porphyrii inter confessionem veri Dei et cultum daemonum fluctuantis.
CAPUT XXVII. De impietate Porphyrii, qua etiam Apuleii transcendit errorem.
CAPUT XXX. Quanta Platonici dogmatis Porphyrius refutaverit, et dissentiendo correxerit.
CAPUT XXXI. Contra argumentum Platonicorum, quo animam humanam Deo asserunt esse coaeternam.
CAPUT III. De auctoritate canonicae Scripturae, divino Spiritu conditae.
CAPUT VI. Creationis mundi et temporum unum esse principium, nec aliud alio praeveniri.
CAPUT IX. De Angelorum conditione quid secundum divina testimonia sentiendum sit.
CAPUT XV. Quid sentiendum sit de eo quod scriptum est, Ab initio diabolus peccat.
CAPUT XIX. Quid sentiendum videatur de eo quod scriptum est, Divisit Deus inter lucem et tenebras.
CAPUT XXIII. De errore, in quo Origenis doctrina inculpatur.
CAPUT XXIV. De Trinitate divina, quae per omnia opera sua significationis suae sparsit indicia.
CAPUT XXV. De tripartita totius philosophiae disciplina.
CAPUT XXVII. De essentia et scientia, et utriusque amore.
CAPUT XXX. De senarii numeri perfectione, qui primus partium suarum quantitate completur.
CAPUT XXXI. De die septimo, in quo plenitudo et requies commendatur.
CAPUT XXXII. De opinione eorum qui Angelorum creationem anteriorem volunt esse, quam mundi.
CAPUT PRIMUM. De una bonorum malorumque angelorum natura.
CAPUT V. Quod in omni naturae specie ac modo laudabilis sit Creator.
CAPUT. VII. Causam efficientem malae voluntatis non esse quaerendam.
CAPUT VIII. De amore perverso, quo voluntas ab incommutabili bono ad commutabile bonum deficit.
CAPUT X. De falsitate ejus historiae, quae multa millia annorum praeteritis temporibus adscribat.
CAPUT XII. Quid respondendum sit his, qui primam conditionem hominis tardam esse causantur.
CAPUT XVI. Quomodo intelligenda sit promissa homini a Deo vita aeterna ante tempora aeterna.
CAPUT XVIII. Contra eos qui dicunt, ea quae infinita sunt nec Dei posse scientia comprehendi.
CAPUT XIX. De saeculis saeculorum.
CAPUT XXI. De conditione unius primi hominis, atque in eo generis humani.
CAPUT XXIII. De natura humanae animae creatae ad imaginem Dei.
CAPUT XXIV. An ullius vel minimae creaturae possint dici Angeli creatores.
CAPUT XXV. Omnem naturam et omnem speciem universae creaturae nonnisi opere Dei formari.
LIBER DECIMUS TERTIUS. In quo docetur, mortem in hominibus esse poenalem, ortamque ex Adami peccato.
CAPUT PRIMUM. De lapsu primi hominis, per quem est contracta mortalitas.
CAPUT VI. De generalis mortis malo, quo animae et corporis societas separatur.
CAPUT VII. De morte, quam non regenerati pro Christi confessione suscipiunt.
CAPUT VIII. Quod in sanctis primae mortis pro veritate susceptio, secundae sit mortis absolutio.
CAPUT IX. Tempus mortis, quo vitae sensus aufertur, in morientibus, an in mortuis esse dicendum sit.
CAPUT X. De vita mortalium, quae mors potius quam vita dicenda est.
CAPUT XI. An quisquam simul et vivens esse possit, et mortuus.
CAPUT XII. Quam mortem primis hominibus Deus, si mandatum ejus transgrederentur, fuerit comminatus.
CAPUT XIII. Praevaricatio primorum hominum, quam primam senserit poenam.
CAPUT XIV. Qualis homo sit factus a Deo, et in quam sortem deciderit suae voluntatis arbitrio.
CAPUT XVII. Contra eos qui asserunt, terrena corpora incorruptibilia fieri et aeterna non posse.
CAPUT II. De vita carnali, quae non ex corporis tantum, sed etiam ex animi sit intelligenda vitiis.
CAPUT IV. Quid sit secundum hominem, quidve secundum Deum vivere.
CAPUT VII. Amorem et dilectionem indifferenter et in bono et in malo apud sacras Litteras inveniri.
CAPUT IX. De perturbationibus animi, quarum affectus rectos habet vita justorum.
CAPUT XII. De qualitate primi peccati per hominem admissi.
CAPUT XIII. Quod in praevaricatione Adae ad opus malum voluntas praecessit mala.
CAPUT XIV. De superbia transgressionis, quae ipsa fuit transgressione deterior.
CAPUT XV. De justitia retributionis, quam primi homines pro sua inobedientia receperunt.
CAPUT XVII. De nuditate primorum hominum, quam post peccatum turpem pudendamque viderunt.
CAPUT XVIII. De pudore concubitus, non solum vulgari, sed etiam conjugali.
CAPUT XX. De vanissima turpitudine Cynicorum.
CAPUT XXII. De copula conjugali a Deo primitus instituta, atque benedicta.
CAPUT XXV. De vera beatitudire, quam temporalis vita non obtinet.
CAPUT XXVIII. De qualitate duarum civitatum, terrenae atque coelestis.
CAPUT PRIMUM. De duobus ordinibus generationis humanae in diversos fines ab initio procurrentis.
CAPUT II. De filiis carnis, et filiis promissionis.
CAPUT III. De sterilitate Sarrae, quam Dei gratia fecundavit.
CAPUT IV. De terrenae civitatis vel concertatione, vel pace.
CAPUT VII. De causa et pertinacia sceleris Cain, quem a facinore concepto nec Dei sermo revocavit.
CAPUT VIII. Quae ratio fuerit, ut Cain inter principia generis humani conderet civitatem.
CAPUT IX. De longa vita hominum, quae fuit ante diluvium, et de ampliore humanorum corporum forma.
CAPUT X. De differentia qua inter hebraeos et nostros codices videntur annorum numeri dissonare.
CAPUT XI. De annis Mathusalem, cujus aetas quatuordecim annis diluvium videtur excedere.
CAPUT XVII. De duobus ex uno genitore procreatis patribus atque principibus.
CAPUT XIX. De significatione quae in Enoch translatione monstratur.
CAPUT XXV. De ira Dei, quae incommutabilem tranquillitatem nulla inflammatione perturbat.
CAPUT XXVI. Quod arca quam Noe jussus est facere, in omnibus Christum Ecclesiamque significet
CAPUT II. Quid in filiis Noe prophetice fuerit praefiguratum.
CAPUT III. De generationibus trium filiorum Noe.
CAPUT IV. De diversitate linguarum, principioque Babylonis.
CAPUT V. De descensione Domini ad confundendam linguam aedificantium turrem.
CAPUT VI. Qualis intelligenda sit esse locutio, qua Deus Angelis loquitur.
CAPUT VIII. An ex propagine Adam vel filiorum Noe quaedam genera hominum monstrosa prodierint.
CAPUT X. De generatione Sem, in cujus progenie tendens ad Abraham civitatis Dei ordo dirigitur.
CAPUT XII. De articulo temporis in Abraham, a quo sanctae successionis novus ordo contexitur.
CAPUT XIV. De annis Tharae, qui in Charra vitae suae tempus implevit.
CAPUT XV. De tempore profectionis Abrahae, qua secundum praeceptum Dei exiit de Charra.
CAPUT XVI. De ordine et qualitate promissionum Dei, quae ad Abraham factae sunt.
CAPUT XVIII. De iterato alloquio Dei ad Abraham, quo ei et semini ejus Chanaan terra promittitur.
CAPUT XX. De secessione Lot et Abrahae, quae illis salva charitate complacuit.
CAPUT XXV. De Agar ancilla Sarrae. quam eadem Sarra Abrahae voluit esse concubinam.
CAPUT XXXI. De Isaac secundum promissionem nato, cui nomen ex risu utriusque parentis est inditum.
CAPUT XXXIII. De Rebecca nepte Nachor, quam Isaac accepit uxorem.
CAPUT XXXIV. Quid intelligendum sit in eo quod Abraham post mortem Sarrae accepit uxorem Cethuram.
CAPUT XXXV. De geminis adhuc in utero Rebeccae matris inclusis quid indicaverit divina responsio.
CAPUT XXXVII. De his quae in Esau et Jacob mystice praefigurabantur.
CAPUT XXXIX. Quae ratio fuerit ut Jacob etiam Israel cognominaretur.
CAPUT XLI. De benedictione, quam Jacob in Judam filium suum promisit.
CAPUT XLII. De filiis Joseph, quos Jacob prophetica manuum suarum transmutatione benedixit.
CAPUT PRIMUM. De temporibus Prophetarum.
CAPUT XIV. De studio David in dispositione mysterioque Psalmorum.
CAPUT XIX. De Psalmo sexagesimo octavo, in quo Judaeorum pertinax infidelitas declaratur.
CAPUT XXI. De regibus post Salomonem, sive in Juda, sive in Israel.
CAPUT PRIMUM. De his quae usque ad tempora Salvatoris decem et septem voluminibus disputata sunt.
CAPUT IV. De temporibus Jacob et filii ejus Joseph.
CAPUT V. De Api rege Argivorum, quem Aegyptii Serapim nominatum divino honore coluerunt.
CAPUT VI. Quo regnante apud Argivos, quove apud Assyrios, Jacob in Aegypto sit mortuus.
CAPUT VII. Quorum regum tempore Joseph in Aegypto defunctus sit.
CAPUT IX. Quando Atheniensium civitas sit condita, et quam causam nominis ejus Varro perhibeat.
CAPUT X. Quid Varro tradat de nuncupatione Areopagi, et de diluvio Deucalionis.
CAPUT XIV. De theologicis poetis.
CAPUT XVII. De incredibilibus commutationibus hominum quid Varro tradiderit.
CAPUT XIX. Quod eo tempore Aeneas in Italiam venerit, quo Labdon Judex praesidebat Hebraeis.
CAPUT XX. De successione ordinis regii apud Israelitas post Juidcium tempora.
CAPUT XXI. De regibus Latii, quorum primus Aeneas, et duodecimus Aventinus dii facti sunt.
CAPUT XXVIII. De his quae ad Evangelium Christi pertinent, quid Osee et Amos prophetaverint.
CAPUT XXIX. Quae ab Isaia de Christo et Ecclesia sint praedicta.
CAPUT XXX. Quae Michaeas, et Jonas et Joel novo Testamento congruentia prophetaverint.
CAPUT XXXI. Quae in Abdia, in Naum, et Ambacu de salute mundi in Christo praenuntiata reperiantur.
CAPUT XXXII. De prophetia quae in Oratione Ambacu et Cantico continetur.
CAPUT XXXIV. De prophetia Danielis et Ezechielis, quae in Christum Ecclesiamque concordat.
CAPUT XXXV. De trium prophetarum vaticinio, id est, Aggaei, Zachariae et Malachiae.
CAPUT XXXVI. De Esdra et libris Machabaeorum.
CAPUT XXXVII. Quod prophetica auctoritas omni origine gentilis philosophiae inveniatur antiquior.
CAPUT XXXIX. De hebraicis litteris, quae nunquam in suae linguae proprietate non fuerint.
CAPUT LI. Quod etiam per haereticorum dissensiones fides catholica roboretur.
CAPUT LIII. De tempore novissimae persecutionis occulto.
CAPUT V. De sociali vita, quae cum maxime expetenda sit, multis offensionibus saepe subvertitur.
CAPUT VI. De errore humanorum judiciorum, cum veritas latet.
CAPUT X. Quis fructus sanctis de superata hujus vitae tentatione paratus sit .
CAPUT IX. De beatitudine pacis aeternae, in qua sanctis finis est, id est vera perfectio.
CAPUT XVI. De aequo jure dominandi
CAPUT XVII. Unde coelestis societas cum terrena civitate pacem habeat, et unde discordiam.
CAPUT XVIII. Quam diversa sit Academiae novae ambiguitas a constantia fidei christianae.
CAPUT XIX. De habitu et moribus populi christiani.
CAPUT XX. Quod cives sanctorum in vitae hujus tempore spe beati sint.
CAPUT XXII. An verus sit Deus, cui Christiani serviunt, cui soli debeat sacrificari.
CAPUT XXIII. Quae Porphyrius dicat oraculis deorum responsa esse de Christo.
CAPUT XXV. Quod non possint ibi verae esse virtutes, ubi non est vera religio.
CAPUT XXVIII. In quem finem venturus sit exitus impiorum.
CAPUT V. Quibus sententiis Domini Salvatoris divinum judicium futurum in fine saeculi declaretur.
CAPUT VI. Quae sit prima resurrectio, quae secunda.
CAPUT VIII. De alligatione et solutione diaboli.
CAPUT XIII. An tempus persecutionis Antichristi mille annis annumerandum sit .
CAPUT XV. Qui sint mortui, quos ad judicium exhibuit mare, vel quos mors et inferi reddiderunt.
CAPUT XVI. De coelo novo, et terra nova.
CAPUT XVII. De Ecclesiae glorificatione sine fine post finem .
CAPUT XVIII. Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judicio praedicarit.
CAPUT XX. Quid idem apostolus in prima ad eosdem Epistola de resurrectione mortuorum docuerit.
CAPUT XXI. Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione et de retributione judicii sit locutus.
CAPUT XXII. Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndas poenas malorum.
CAPUT XIV. In Psalmis Davidicis quae de fine saeculi hujus et novissimo Dei judicio prophetentur.
CAPUT XXVII. De separatione bonorum et malorum, per quam novissimi judicii discretio declaratur.
CAPUT II. An possint corpora in ustione ignis esse perpetua.
CAPUT III. An consequens sit ut corporeum dolorem sequatur carnis interitus.
CAPUT V. Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci , et tamen eadem vera esse non sit ambiguum.
CAPUT VII. Quod in rebus miris summa credendi ratio sit omnipotentia Creatoris.
CAPUT IX. De gehenna, et aeternarum qualitate poenarum.
CAPUT XIV. De poenis temporalibus istius vitae, quibus subjecta est humana conditio.
CAPUT XVI. Sub quibus gratiae legibus omnes regeneratorum habeantur aetates.
CAPUT XVII. De his qui putant nullorum hominum poenas in aeternum esse mansuras.
CAPUT PRIMUM. De conditione Angelorum et hominum.
CAPUT II. De aeterna Dei et incommutabili voluntate.
CAPUT III. De promissione aeternae beatitudinis sanctorum et perpetuis suppliciis impiorum.
CAPUT V. De resurrectione carnis, quam quidam mundo credente non credunt.
CAPUT VII. Quod ut mundus in Christum crederet, virtutis fuerit divinae, non persuasionis humanae.
CAPUT XII. Contra calumnias infidelium, quibus Christianos de credita carnis resurrectione irrident.
CAPUT XIII. An abortivi non pertineant ad resurrectionem, si pertinent ad numerum mortuorum.
CAPUT XV. An ad Dominici corporis modum omnium mortuorum resurrectura sint corpora.
CAPUT XVI. Qualis intelligenda sit sanctorum conformatio ad imaginem Filii Dei.
CAPUT XVII. An in suo sexu resuscitanda atque mansura sint corpora feminarum.
CAPUT XXI. De novitate corporis spiritualis, in quam sanctorum caro mutabitur.
CAPUT XXIV. De bonis quibus etiam hanc vitam damnationi obnoxiam Creator implevit.
CAPUT XXIX. De qualitate visionis, qua in futuro saeculo sancti Deum videbunt.
CAPUT XXX. De aeterna felicitate civitatis Dei, sabbatoque perpetuo.
Chapter 29.—Of the Beatific Vision.
And now let us consider, with such ability as God may vouchsafe, how the saints shall be employed when they are clothed in immortal and spiritual bodies, and when the flesh shall live no longer in a fleshly but a spiritual fashion. And indeed, to tell the truth, I am at a loss to understand the nature of that employment, or, shall I rather say, repose and ease, for it has never come within the range of my bodily senses. And if I should speak of my mind or understanding, what is our understanding in comparison of its excellence? For then shall be that “peace of God which,” as the apostle says, “passeth all understanding,”1642 Phil. iv. 7.—that is to say, all human, and perhaps all angelic understanding, but certainly not the divine. That it passeth ours there is no doubt; but if it passeth that of the angels,—and he who says “all understanding” seems to make no exception in their favor,—then we must understand him to mean that neither we nor the angels can understand, as God understands, the peace which God Himself enjoys. Doubtless this passeth all understanding but His own. But as we shall one day be made to participate, according to our slender capacity, in His peace, both in ourselves, and with our neighbor, and with God our chief good, in this respect the angels understand the peace of God in their own measure, and men too, though now far behind them, whatever spiritual advance they have made. For we must remember how great a man he was who said, “We know in part, and we prophesy in part, until that which is perfect is come;”1643 1 Cor. xiii. 9, 10. and “Now we see through a glass, darkly; but then face to face.”1644 1 Cor. xiii. 12. Such also is now the vision of the holy angels, who are also called our angels, because we, being rescued out of the power of darkness, and receiving the earnest of the Spirit, are translated into the kingdom of Christ, and already begin to belong to those angels with whom we shall enjoy that holy and most delightful city of God of which we have now written so much. Thus, then, the angels of God are our angels, as Christ is God’s and also ours. They are God’s, because they have not abandoned Him; they are ours, because we are their fellow-citizens. The Lord Jesus also said, “See that ye despise not one of these little ones: for I say unto you, That in heaven their angels do always see the face of my Father which is in heaven.”1645 Matt. xviii. 10. As, then, they see, so shall we also see; but not yet do we thus see. Wherefore the apostle uses the words cited a little ago, “Now we see through a glass, darkly; but then face to face.” This vision is reserved as the reward of our faith; and of it the Apostle John also says, “When He shall appear, we shall be like Him, for we shall see Him as He is.”1646 1 John iii. 2. By “the face” of God we are to understand His manifestation, and not a part of the body similar to that which in our bodies we call by that name.
And so, when I am asked how the saints shall be employed in that spiritual body, I do not say what I see, but I say what I believe, according to that which I read in the psalm, “I believed, therefore have I spoken.”1647 Ps. cxvi. 10. I say, then, they shall in the body see God; but whether they shall see Him by means of the body, as now we see the sun, moon, stars, sea, earth, and all that is in it, that is a difficult question. For it is hard to say that the saints shall then have such bodies that they shall not be able to shut and open their eyes as they please; while it is harder still to say that every one who shuts his eyes shall lose the vision of God. For if the prophet Elisha, though at a distance, saw his servant Gehazi, who thought that his wickedness would escape his master’s observation and accepted gifts from Naaman the Syrian, whom the prophet had cleansed from his foul leprosy, how much more shall the saints in the spiritual body see all things, not only though their eyes be shut, but though they themselves be at a great distance? For then shall be “that which is perfect,” of which the apostle says, “We know in part, and we prophesy in part; but when that which is perfect is come, then that which is in part shall be done away.” Then, that he may illustrate as well as possible, by a simile, how superior the future life is to the life now lived, not only by ordinary men, but even by the foremost of the saints, he says, “When I was a child, I understood as a child, I spake as a child, I thought as a child; but when I became a man, I put away childish things. Now we see through a glass, darkly; but then face to face: now I know in part; but then shall I know even as also I am known.”1648 1 Cor. xiii. 11, 12. If, then, even in this life, in which the prophetic power of remarkable men is no more worthy to be compared to the vision of the future life than childhood is to manhood, Elisha, though distant from his servant, saw him accepting gifts, shall we say that when that which is perfect is come, and the corruptible body no longer oppresses the soul, but is incorruptible and offers no impediment to it, the saints shall need bodily eyes to see, though Elisha had no need of them to see his servant? For, following the Septuagint version, these are the prophet’s words: “Did not my heart go with thee, when the man came out of his chariot to meet thee, and thou tookedst his gifts?”1649 2 Kings v. 26. Or, as the presbyter Jerome rendered it from the Hebrew, “Was not my heart present when the man turned from his chariot to meet thee?” The prophet said that he saw this with his heart, miraculously aided by God, as no one can doubt. But how much more abundantly shall the saints enjoy this gift when God shall be all in all? Nevertheless the bodily eyes also shall have their office and their place, and shall be used by the spirit through the spiritual body. For the prophet did not forego the use of his eyes for seeing what was before them, though he did not need them to see his absent servant, and though he could have seen these present objects in spirit, and with his eyes shut, as he saw things far distant in a place where he himself was not. Far be it, then, from us to say that in the life to come the saints shall not see God when their eyes are shut, since they shall always see Him with the spirit.
But the question arises, whether, when their eyes are open, they shall see Him with the bodily eye? If the eyes of the spiritual body have no more power than the eyes which we now possess, manifestly God cannot be seen with them. They must be of a very different power if they can look upon that incorporeal nature which is not contained in any place, but is all in every place. For though we say that God is in heaven and on earth, as He, Himself says by the prophet, “I fill heaven and earth,”1650 Jer. xxiii. 24. we do not mean that there is one part of God in heaven and another part on earth; but He is all in heaven and all on earth, not at alternate intervals of time, but both at once, as no bodily nature can be. The eye, then, shall have a vastly superior power,—the power not of keen sight, such as is ascribed to serpents or eagles, for however keenly these animals see, they can discern nothing but bodily substances,—but the power of seeing things incorporeal. Possibly it was this great power of vision which was temporarily communicated to the eyes of the holy Job while yet in this mortal body, when he says to God, “I have heard of Thee by the hearing of the ear; but now mine eye seeth Thee: wherefore I abhor myself, and melt away, and count myself dust and ashes;”1651 Job xlii. 5, 6. although there is no reason why we should not understand this of the eye of the heart, of which the apostle says, “Having the eyes of your heart illuminated.”1652 Eph. i. 18. But that God shall be seen with these eyes no Christian doubts who believingly accepts what our God and Master says, “Blessed are the pure in heart: for they shall see God.”1653 Matt. v. 8. But whether in the future life God shall also be seen with the bodily eye, this is now our question.
The expression of Scripture, “And all flesh shall see the salvation of God,”1654 Luke iii. 6. may without difficulty be understood as if it were said, “And every man shall see the Christ of God.” And He certainly was seen in the body, and shall be seen in the body when He judges quick and dead. And that Christ is the salvation of God, many other passages of Scripture witness, but especially the words of the venerable Simeon, who, when he had received into his hands the infant Christ, said, “Now lettest Thou Thy servant depart in peace, according to Thy word: for mine eyes have seen Thy salvation.”1655 Luke ii. 29, 30. As for the words of the above-mentioned Job, as they are found in the Hebrew manuscripts, “And in my flesh I shall see God,”1656 Job xix. 26. [Rev. Vers.; “from my flesh,” with the margin: “without my flesh.”—P.S.] no doubt they were a prophecy of the resurrection of the flesh; yet he does not say “by the flesh.” And indeed, if he had said this, it would still be possible that Christ was meant by “God;” for Christ shall be seen by the flesh in the flesh. But even understanding it of God, it is only equivalent to saying, I shall be in the flesh when I see God. Then the apostle’s expression, “face to face,”1657 1 Cor. xiii. 12. does not oblige us to believe that we shall see God by the bodily face in which are the eyes of the body, for we shall see Him without intermission in spirit. And if the apostle had not referred to the face of the inner man, he would not have said, “But we, with unveiled face beholding as in a glass the glory of the Lord, are transformed into the same image, from glory to glory, as by the spirit of the Lord.”1658 2 Cor. iii. 18. In the same sense we understand what the Psalmist sings, “Draw near unto Him, and be enlightened; and your faces shall not be ashamed.”1659 Ps. xxxiv. 5. For it is by faith we draw near to God, and faith is an act of the spirit, not of the body. But as we do not know what degree of perfection the spiritual body shall attain,—for here we speak of a matter of which we have no experience, and upon which the authority of Scripture does not definitely pronounce,—it is necessary that the words of the Book of Wisdom be illustrated in us: “The thoughts of mortal men are timid, and our fore-castings uncertain.”1660 Wisd. ix. 14.
For if that reasoning of the philosophers, by which they attempt to make out that intelligible or mental objects are so seen by the mind, and sensible or bodily objects so seen by the body, that the former cannot be discerned by the mind through the body, nor the latter by the mind itself without the body,—if this reasoning were trustworthy, then it would certainly follow that God could not be seen by the eye even of a spiritual body. But this reasoning is exploded both by true reason and by prophetic authority. For who is so little acquainted with the truth as to say that God has no cognisance of sensible objects? Has He therefore a body, the eyes of which give Him this knowledge? Moreover, what we have just been relating of the prophet Elisha, does this not sufficiently show that bodily things can be discerned by the spirit without the help of the body? For when that servant received the gifts, certainly this was a bodily or material transaction, yet the prophet saw it not by the body, but by the spirit. As, therefore, it is agreed that bodies are seen by the spirit, what if the power of the spiritual body shall be so great that spirit also is seen by the body? For God is a spirit. Besides, each man recognizes his own life—that life by which he now lives in the body, and which vivifies these earthly members and causes them to grow—by an interior sense, and not by his bodily eye; but the life of other men, though it is invisible, he sees with the bodily eye. For how do we distinguish between living and dead bodies, except by seeing at once both the body and the life which we cannot see save by the eye? But a life without a body we cannot see thus.
Wherefore it may very well be, and it is thoroughly credible, that we shall in the future world see the material forms of the new heavens and the new earth in such a way that we shall most distinctly recognize God everywhere present and governing all things, material as well as spiritual, and shall see Him, not as now we understand the invisible things of God, by the things which are made,1661 Rom. i. 20. and see Him darkly, as in a mirror, and in part, and rather by faith than by bodily vision of material appearances, but by means of the bodies we shall wear and which we shall see wherever we turn our eyes. As we do not believe, but see that the living men around us who are exercising vital functions are alive, though we cannot see their life without their bodies, but see it most distinctly by means of their bodies, so, wherever we shall look with those spiritual eyes of our future bodies, we shall then, too, by means of bodily substances behold God, though a spirit, ruling all things. Either, therefore, the eyes shall possess some quality similar to that of the mind, by which they may be able to discern spiritual things, and among these God,—a supposition for which it is difficult or even impossible to find any support in Scripture,—or, which is more easy to comprehend, God will be so known by us, and shall be so much before us, that we shall see Him by the spirit in ourselves, in one another, in Himself, in the new heavens and the new earth, in every created thing which shall then exist; and also by the body we shall see Him in every body which the keen vision of the eye of the spiritual body shall reach. Our thoughts also shall be visible to all, for then shall be fulfilled the words of the apostle, “Judge nothing before the time, until the Lord come, who both will bring to light the hidden things of darkness, and will make manifest the thoughts of the heart, and then shall every one have praise of God.”1662 1 Cor. iv. 5.
CAPUT XXIX. De qualitate visionis, qua in futuro saeculo sancti Deum videbunt.
1. Nunc jam quid acturi sint in corporibus immortalibus atque spiritualibus sancti, non adhuc eorum carne carnaliter, sed spiritualiter jam vivente, quantum Dominus dignatur adjuvare, videamus. Et illa quidem actio, vel potius quies atque otium quale futurum sit, si verum velim dicere, nescio. Non enim hoc unquam per sensus corporis vidi. Si autem mente, id est intelligentia, vidisse me dicam, quantum est, aut quid est nostra intelligentia ad illam excellentiam? Ibi est enim pax Dei, quae, sicut ait Apostolus, superat omnem intellectum (Philipp. IV, 7): quem nisi nostrum, aut fortasse etiam sanctorum Angelorum? non enim et Dei. Si ergo sancti in Dei pace victuri sunt, profecto in ea pace victuri sunt, quae superat omnem intellectum. Quoniam nostrum quidem superat, 0797 non est dubium: si autem superat et Angelorum, ut nec ipsos excepisse videatur, qui ait, omnem intellectum; secundum hoc dictum esse debemus accipere, quia pacem Dei, qua ipse Deus pacatus est, sicut novit Deus, non eam nos sic possumus nosse, nec ulli Angeli. Superat itaque omnem intellectum, non dubium quod praeter suum. Sed quia et nos pro modo nostro pacis ejus participes facti summam in nobis atque inter nos et cum ipso pacem, quantum nostrum summum est, obtinebimus: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti Angeli, homines autem nunc longe infra, quantumlibet provectu mentis excellant. Considerandum est enim quantus vir dicebat, Ex parte scimus, et ex parte prophetamus, donec veniat quod perfectum est (I Cor. XIII, 9, 10); et, Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem (Ibid. 12). Sic jam vident sancti Angeli, qui etiam nostri Angeli dicti sunt, quia eruti de potestate tenebrarum, et accepto Spiritus pignore translati ad regnum Christi, ad eos Angelos jam coepimus pertinere, cum quibus nobis erit sancta atque dulcissima, de qua jam tot libros scripsimus, Dei civitas ipsa communis. Sic sunt ergo Angeli nostri, qui sunt Angeli Dei, quemadmodum Christus Dei, Christus est noster. Dei sunt, quia Deum non reliquerunt: nostri sunt, quia suos cives nos habere coeperunt. Dixit autem Dominus Jesus, Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. Dico enim vobis, quia Angeli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei, qui in coelis est (Matth. XVIII, 10). Sicut ergo illi vident, ita et nos visuri sumus: sed nondum ita videmus. Propter quod ait Apostolus, quod paulo ante dixi, Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Praemium itaque fidei nobis visio ista servatur, de qua et Joannes apostolus loquens, Cum apparuerit, inquit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (I Joan. III, 2). Facies autem Dei manifestatio ejus intelligenda est, non aliquod tale membrum, quale nos habemus in corpore, atque isto nomine nuncupamus .
2. Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti in illo corpore spirituali, non dico quod jam video, sed dico quod credo: secundum illud quod in Psalmo lego, Credidi, propter quod locutus sum (Psal. CXV, 10). Dico itaque, Visuri sunt Deum in ipso corpore: sed utrum per ipsum, sicut per corpus nunc videmus solem, lunam, stellas, mare, ac terram, et quae sunt in ea, non parva quaestio est. Durum est enim dicere quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut non possint oculos claudere atque aperire cum volent. Durius autem, quod ibi Deum, quisquis oculos clauserit, non videbit. Si enim propheta Elisaeus puerum suum Giezi absens corpore vidit accipientem munera, quae dedit ei Naaman Syrus, quem propheta memoratus a leprae deformitate mundaverat, quod servus nequam domino suo non vidente, latenter Se fecisse putaverat (IV Reg. V, 8-27); quanto magis in 0798 illo corpore spirituali videbunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, verum etiam unde sunt corpore absentes? Tunc enim erit perfectum illud, de quo loquens Apostolus, Ex parte, inquit, scimus, et ex parte prophetamus; cum autem venerit quod perfectum est, quod ex parte est evacuabitur. Deinde ut, quomodo posset, aliqua similitudine ostenderet, quantum ab illa quae futura est distet haec vita, non qualiumcumque hominum, verum etiam qui praecipua hic sanctitate sunt praediti: Cum essem, inquit, parvulus, quasi parvulus sapiebam, quasi parvulus loquebar, quasi parvulus cogitabam; cum autem factus sum vir, evacuavi ea quae parvuli erant. Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum (I Cor. XIII, 11, 12). Si ergo in hac vita, ubi hominum mirabilium prophetia ita comparanda est illi vitae quasi parvuli ad juvenem, vidit tamen Elisaeus accipientem munera servum suum, ubi ipse non erat; itane cum venerit quod perfectum est, nec jam corpus corruptibile aggravabit animam, sed incorruptibile nihil impediet, illi sancti ad ea quae videnda sunt oculis corporeis, quibus Elisaeus absens ad servum suum videndum non indiguit, indigebunt? Nam secundum interpretes Septuaginta, ista sunt ad Giezi verba Prophetae: Nonne cor meum iit tecum, quando conversus est vir de curru suo in obviam tibi, et accepisti pecuniam (IV Reg. V, 26)? et caetera. Sicut autem ex Hebraeo interpretatus est presbyter Hieronymus, Nonne cor meum, inquit, in praesenti erat, quando reversus est homo de curru suo in occursum tui? Corde suo se dixit hoc vidisse Propheta, adjuto quidem mirabiliter, nullo dubitante, divinitus. Sed quanto amplius tunc omnes munere isto abundabunt, cum Deus erit omnia in omnibus (I Cor. XV, 28)? Habebunt tamen etiam illi oculi corporei officium suum, et in loco suo erunt, uteturque illis spiritus per spirituale corpus. Neque enim et ille Propheta, quia non eis indiguit ut videret absentem, non eis usus est ad videnda praesentia; quae tamen spiritu videre posset, etiamsi illos clauderet, sicut vidit absentia, ubi cum eis ipse non erat. Absit ergo, ut dicamus illos sanctos in illa vita Deum clausis oculis non visuros, quem spiritu semper videbunt.
3. Sed utrum videbunt et per oculos corporis, cum eos apertos habebunt, inde quaestio est. Si enim tantum poterunt in corpore spirituali eo modo utique etiam ipsi oculi spirituales, quantum possunt isti quales nunc habemus; procul dubio per eos Deus videri non poterit. Longe itaque alterius erunt potentiae, si per eos videbitur incorporea illa natura, quae non continetur loco, sed ubique tota est. Non enim quia dicimus Deum et in coelo esse, et in terra (ipse quippe ait per Prophetam, Coelum et terram ego impleo [Jerem. XXIII, 24]), aliam partem dicturi sumus eum in coelo habere, et in terra aliam: sed totus in coelo est, 0799 totus in terra; non alternis temporibus, sed utrumque simul, quod nulla natura corporalis potest. Vis itaque praepollentior oculorum erit illorum, non ut acrius videant, quam quidam perhibentur videre serpentes vel aquilae (quantalibet enim acrimonia cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt videre quam corpora): sed ut videant et incorporalia. Et fortasse ista virtus magna cernendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis sancti viri Job, quando ait ad Deum, In obauditu auris audiebam te prius, nunc autem oculus meus videt te; proptera despexi memetipsum, et distabui, et existimavi me terram etcinerem (Job XLII, 5 et 6, sec. LXX). Quamvis hic nihil prohibeat oculum cordis intelligi, de quibus oculis ait Apostolus: Illuminatos oculos habere cordis vestri (Ephes. I, 18). Ipsis autem videri Deum, cum videbitur, Christianus ambigit nemo, qui fideliter accipit, quod ait Deus ille magister: Beati mundi corde, quoniam ipsi Deum videbunt (Matth. V, 8). Sed utrum etiam corporalibus oculis ibi videatur, hoc in ista quaestione versamus.
4. Illud enim quod scriptum est, Et videbit omnis caro salutare Dei (Luc. III 6), sine ullius nodo difficultatis sic intelligi potest, ac si dictum fuerit, Et videbit omnis homo Christum Dei: qui utique in corpore visus est, et in corpore videbitur, quando vivos et mortuos judicabit. Quod autem ipse sit salutare Dei, multa sunt et alia testimonia Scripturarum: sed evidentius venerandi illius senis Simeonis verba declarant, qui cum infantem Christum accepisset in manus suas, Nunc, inquit, dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum, in pace; quoniam viderunt oculi mei salutare tuum. (Id. II, 29, 30). Illud etiam quod ait supra memoratus Job, sicut in exemplaribus quae ex Hebraeo sunt invenitur, Et in carne mea videbo Deum (Job XIX, 26, sec. Vulgatam): resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetavit ; non tamen dixit, Per carnem meam. Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intelligi, qui per carnem in carne videbitur: nunc vero potest et sic accipi. In carne mea videbo Deum ; ac si dixisset, In carne mea ero, cum videbo Deum. Et illud quod ait Apostolus, Facie ad faciem (I Cor. XIII, 12), non cogit ut Deum per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos visuros esse credamus, quem spiritu sine intermissione videbimus. Nisi enim esset etiam interioris hominis facies, non diceret idem apostolus, Nos autem revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur de gloria in gloriam, tanquam a Domini spiritu (II Cor. III, 18). Nec aliter intelligimus quod in Psalmo canitur, Accedite ad eum, et illuminamini, et facies vestrae 0800 non erubescent (Psal. XXXIII, 6). Fide quippe acceditur ad Deum, quam cordis constat esse, non corporis. Sed quia spirituale corpus nescimus quantos habebit accessus (de re quippe inexperta loquimur); ubi aliqua, quae aliter intelligi nequeat , divinarum Scripturarum non occurrit et succurrit auctoritas, necesse est ut contingat in nobis quod legitur in libro Sapientiae: Cogitationes mortalium timidae, et incertae providentiae nostrae (Sap. IX, 14).
5. Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita mentis aspectu intelligibilia videri, et sensu corporis sensibilia, id est, corporalia, ut nec intelligibilia per corpus, nec corporalia per se ipsam mens valeat intueri, si posset nobis esse certissima, profecto certum esset per oculos corporis etiam spiritualis nullo modo posse videri Deum. Sed istam ratiocinationem et vera ratio et prophetica irridet auctoritas. Quis enim ita sit aversus a vero, ut dicere audeat Deum corporalia ista nescire? Numquid ergo corpus habet, per cujus oculos ea possit addiscere? Deinde quod de propheta Elisaeo paulo ante diximus, nonne satis indicat etiam spiritu, non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim servus ille munera accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen Propheta non per corpus, sed per spiritum vidit. Sicut ergo constat videri corpora spiritu; quid si tanta erit potentia spiritualis corporis, ut corpore videatur et spiritus? Spiritus enim est Deus. Deinde vitam quidem suam, qua nunc vivit in corpore, et haec terrena membra vegetat facitque viventia, interiore sensu quisque, non per corporeos oculos, novit: aliorum vero vitas, cum sint invisibiles, per corpus videt. Nam unde viventia discernimus a non viventibus corpora, nisi corpora simul vitasque videamus, quas nisi per corpus videre non possumus? Vitas autem sine corporibus corporeis oculis non videmus.
6. Quamobrem fieri potest, valdeque credibile est, sic nos esse visuros mundana tunc corpora coeli novi et terrae novae, ut Deum ubique praesentem et universa etiam corporalia gubernantem, per corpora quae gestabimus, et quae conspiciemus quaquaversum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate videamus: non sicut nunc invisibilia Dei, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur (Rom. I, 20) per speculum in aenigmate, et ex parte (I Cor. XIII, 12), ubi plus in nobis valet fides qua credimus, quam rerum corporalium species quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut homines, inter quos viventes motusque vitales exserentes vivimus, mox ut aspicimus, non credimus vivere, sed videmus; cum eorum vitam sine corporibus videre nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus: ita quacumque spiritualia illa lumina corporum nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem, etiam per corpora contuebimur. Aut ergo 0801 per illos oculos sic videbitur Deus, ut aliquid habeant in tanta excellentia menti simile, quo et incorporea natura cernatur, quod ullis exemplis sive Scripturarum testimoniis divinarum vel difficile vel impossibile est ostendere: aut quod est ad intelligendum facilius, ita Deus nobis erit notus atque conspicuus, ut videatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab altero in altero, videatur in se ipso, videatur in coelo novo et in terra nova, atque in omni quae tunc fuerit creatura; videatur et per corpora in omni corpore quocumque fuerint spiritualis corporis oculi acie perveniente directi. Patebunt etiam cogitationes nostrae invicem nobis. Tunc enim implebitur quod Apostolus cum dixisset, Nolite ante tempus judicare quidquam; mox addidit, donec veniat Dominus, et illuminet abscondita tenebrarum, et manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a Deo (I Cor. IV, 5).