QUAESTIO XLVII.

De duplici expositione Glossae super eo quod dicitur, Genes. I, 1: In principio creavit Deus , etc. Exponit enim de principio efficiente, et de principio quod est initium temporis.

Deinde, Quaeritur de hoc quod dicit Magister in libro II Sententiarum, distinct. XII, Secundum hanc itaque traditionem, ubi dicit: In principio creavit Deus caelum et terram . ''Quod Glossa dupliciter exponit, scilicet de principio efficiente, et de principio quod est initium temporis.

De principio efficiente dicit sic: In principio, hoc est,, in Filio creavit Deus.

Sed contra est, quod

Pater est principium non de principio: Filius principium de principio: principium ergo absolute dictum magis convenire videtur Patri quam Filio: et sic expositio videtur esse inconveniens. Quia quando dicitur: In principio creavit, magis debet intelligi Pater quam Filius: et sic magis deberet exponi, in principio, hoc est, in Patre, quam in Filio.

2. Adhuc, Creatio primus actus est, qui non nisi Deo convenit: videtur ergo, quod ille debeat appropriari primo prin- cipio. Ratio autem principii in se habet, quod non sit de principio. Cum ergo Pater sit principium non de principio, Filius autem principium de principio, et sic aliquo modo Filius habeat rationem principiati, Pater autem rationem principii tantum, videtur quod creatio quae primus actus est principii facientis esse in omnibus quae sunt (ut dicit Avicenna) magis competat Patri quam Filio.

3. Adhuc, Factio est productio rei existentis in materia rei ad esse distinctum in forma, et hoc attribuitur Filio, Joan. i, 3: Omnia per ipsum facta sunt. Creatio cum non sit factio, sed ante factionem, sicut ordine naturae Filius ex Patre est, et non Pater ex Filio, quamvis Pater non sit prior Filio aeternitate vel duratione aevi vel temporis: ita videtur, quod creatio plus convenit Patri, quam Filio.

4. Adhuc, Opera Trinitatis indivisa sunt: quia ratione unius essentiae, quae est in. tribus, Trinitati attribuuntur.

Creatio autem opus Trinitatis est: et sic Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus creans, sicut unus Deus. Cum ergo dicitur: In principio creavit Deus caelum ei terram, intellectu informato per fidem intelligitur Filius creans sicut et Pater, Sed inconvenienter dicitur, Filius creat in Filio caelum et terram: ergo inconvenienter dicitur: In principio creavit Deus caelum et terram, exponendo de Filio.

5. Adhuc, Plato in Timaeo dicit, quod si quis dicit solam voluntatem Dei causam esse creationis mundi, verissime dicit. Et hoc confirmatur per Augustinum qui dicit, quod, credimus omnium creaturarum non esse causam nisi voluntatem creatoris. Et probatur in libro II Sententiarum, distinct. I. Voluntas autem attribuitur Spiritui sancto, qui est principium de utroque principio, ut. dicit Augustinus. Cum ergo dicitur: In principio creavit Deus caelum et terram, secundum expositionem qua exponitur de principio effectivo, per principium magis deberet intelligi Spiritus sanctus, quam Filius, quia Spiritui sancto attribuitur voluntas.

6. Adhuc, Ad principium effectivum per intellectum tria exiguntur: posse, scire, et velle. Et in his velle, completivum est, ex quo sequitur actus principii: posse autem attribuitur Patri, Filio scire, velle Spiritui sancto. Cum ergo dicitur: In principio creavit, et per principium intelligitur principium in actu, et voluntas facit principium in actu, non potentia, nec scientia: videtur quod cum dicitur: In principio creavit Deus caelum et terram, magis intelligatur per principium Spiritus sanctus, quam Pater, vel Filius.

Similiter objicitur contra secundam expositionem quae dicit: In principio, hoc est, in initio temporis.

1. initium enim temporis (ut dicit Boetius in libro de Trinitate, et in libro V de Consolatione philosophiae) est nunc continue fluens a praeterito in, praesens, et a

praesenti in futurum. Nunc autem, ut dicit Aristoteles, non est tempus, nec pars temporis, sed substantia quae eadem est in toto tempore. Initium autem rei aliquid rei est: sicut initium domus quod est fundamentum, aliqua pars domus est. Male ergo exponitur cum dicitur: In principio, hoc est, in initio temporis: quod nihil temporis est.

2. Adhuc, Tempus est unum de coaequaevis, ut dicit Augustinus, quod simul cum caelo, et angelica natura, et materia prima creatum est. Cum ergo dicitur: In principio creavit Deus caelum et terram, sensus est, quod in principio temporis creavit Deus tempus. Sicut ergo in principio creavit Deus caelum et terram: et sequitur, quod, caelum est caelum, et terra est terra: ita sequi debet: In initio temporis creavit Deus tempus: ergo in initio temporis est tempus, quod falsum est.

3. Adhuc quaeritur, Quid dicatur caelum et terra? Si enim per terram intelligitur primordialis materia, cum tam caelum quam terra ex primordiali materia facta sint, videtur quod non debuit dicere: In principio creavit Deus caelum et terram, cum caelum et terra dicant res determinatas ad formam: sed debuit dicere: In principio creavit Deus materiam, quam postea distinxit ad formam caeli et terrae: diversa enim opera Dei sunt creationis et distinctionis.

4. Adhuc, Non videtur valere ratio Augustini quam ponit Magister ibidem: quia scilicet terra inter omnia elementa minus est speciosa, et ideo inanis erit et incomposita. Vel secundum nostram translationem, inanis et vacua, propter elementorum omnium commixtionem: quia, sicut ibidem dicit Augustinus contra Manichaeos, aliquando vocat eam aquam, aliquando abyssum, et multis aliis nominibus. Simplici ergo nomine terrae designari non debuit.

5. Adhuc. Sicut ex informi materia distinctae sunt res terrenae: ita ex eadem informi materia sunt distinctae res coe- lestes, sicut firmamentum, quod est in medio aquarum, et sol, et luna, et stellae. Si ergo omnia ista designantur in informi materia, quae nomine terrae describitur, videtur quod suffecisset dicere: In principio creavit Deus terram, et non oportuit dicere, caelum et terram.

6. Adhuc, Non videtur valere ratio Augustini quae ibidem ponitur a Magistro in libro II Sententiarum, dist. XII, cap. Secundum hanc itaque traditionem, quod scilicet multis nominibus vocat materiam, ut res ignota notis vocabulis insinuaretur imperitioribus, et non uno tantum: nam si uno tantum significaretur vocabulo, hoc esse putaretur quod consueverant homines in illo vocabulo intelligere. Significatum enim uno vocabulo, distincte significatur: significatum multis confuse significatur: distincta autem significatio melior est et erudit certius imperitos quam confusa: nihil ergo est hoc dictum quod dixit Augustinus, quod propter eruditionem imperitorum significavit eam multis vocabulis: quia multitudo vocabulorum confundit et impedit eruditionem imperitorum.

7. Adhuc, Quaeritur de hoc quod in eodem capitulo dicit, quod tenebrae erant super faciem abyssi . Et dicit Augustinus, quod abyssum vocat primam materiam, quae sine candore fuit distinctionis et ornatus per formam et locum. Ex hoc enim objicit Manichaeus, quod Deus creans saeculum, prius habitavit in tenebris quam in luce, et quod regio tenebrarum est, et Deus tenebrarum, et quod tenebrae fuerunt ante lucem et lucis corporalis principium. Et si dicitur secundum Augustinum, quod tenebra?, nihil sint: sicut privatio nihil est, ut ibidem dicitur, sicut silentium non est aliqua res, sed ubi sonus non est, silentium esse dicitur: et nuditas non est aliqua res, sed in corpore, ubi non est tegu-

mentum., nuditas esse dicitur: et sicut inanitas non est aliquid, sed inanis dicitur locus, ubi corpus non est, et inanitas non est nisi absentia corporis implentis locum.

Contra hoc objicit Magister ibidem in cap. Attende quod hic Augustinus dicit . Et objectio sua hujus virtutis est, quod quidquid inducitur ad laudandum Deum, aliquid est. Tenebrae inducuntur ad laudandum Deum. Daniel, iii, 72 in hymno puerorum: Benedicite, lux et tenebrae, Domino. Non ergo tenebrae nihil sunt, sed aliqua res.

8. Adhuc, Ordo creationis non est contrarius ordini naturae: sed ordine naturae habitus praecedit privationem, et affirmatio negationem, et lux tenebras: ordine autem creationis tenebras ponit ante lucem: quod inconveniens est, quia creator summe sapiens nihil facit contra ordinem naturae: cum ordo naturae sit secundum dispositionem summae sapientiae quae, est in creatore.

Ulterius quaeritur de hoc quod dicit, quod Spiritus Dei ferebatur super aquas , quis sit ille spiritus Domini ?

Secundum enim Damascenum et Gregorium Nyssenum videtur ille spiritus Domini esse aer et ignis, quae sunt spiritualia: quia de aere dicit Aristoteles in libro de Sensu et sensato, quod, aer habet humidum spirituale, non corporale: ignis autem propter raritatem spiritualis est. Et confirmant per rationem quod sic exponendum est: quia in creatione partium mundi non fieret mentio de aere et igne, sed de aqua et terra tantum et caelo: quod esset inconveniens,, cum aeque principales partes mundi sint aer et ignis sicut aqua et terra.

Sed contra hoc est, quod Glossa dicit super illud: Spiritus Dei ferebatur super aquas, sic, id est, bona voluntas Domini, cui subjacebat quod formandum erat: sicut sapientia artificis superfertur fabricando operi. Et secundum hanc expositionem locum habet quaestio, Quare non fit mentio de aere et igne ?

Solutio. Sicut dicit Glossa super illud Genesis, i, 2: Spiritus Dei ferebatur super aquas: " Cum dicitur: In principio creavit Deus: tota trinitas intelligitur: Pater, cum dicitur Deus: Filius, cum dicitur, In principio : Spiritus sanctus, cum dicitur, Spiritus Dei: aeternitas et dominium, cum dicitur, ferebatur super aquas, ferebatur enim (ut dicit Glossa) sicut dominus et conditor, qui ab aeterno praeerat fluitanti et confusae materiae, ut distingueret eam sicut vellet et quando vellet.

Ad primum ergo dicendum, quod licet principium in ratione principii plus conveniat Patri per appropriationem illam qua principium est non de alio, sed alia ab ipso, tamen principium creationis plus appropriatur Filio. Et hujus ratio est: quia, sicut dicit Aristoteles in XI primae philosophiae, principium totius esse est, quod sicut dicit Avicenna, facit debere esse in omnibus quae sunt sive fiunt ab ipso per intellectum practicum: qui per suam scientiam, quae ars vocatur, causa est eorum quae fiunt. Ars enim, ut dicit Aristoteles in VI Ethicorum, est factivum principium cum ratione. Talis enim intellectus est ex rationibus, quae in ipso sunt vita et lux, ut dicitur, Joan. i, 4, et speciebus quae idealiter sunt in ipso, omnibus quae sunt vel fiunt, speciem et numerum et ordinem dat existendi, sicut artifex omnibus quae sunt in artificiato ex speciebus et rationibus artis, speciem et numerum existendi et ordinem dat et influit. Tale autem principium non est nisi per artem et notitiam: et hoc attribuitur Filio, non Patri: Filius enim est ars et notitia et verbum Patris, unde sermo dirigitur ad Patrem. Et est sensus: Deus Pater in principio quod est ars et notitia et verbum ejus et ratio

factorum, creavit caelum et terram,, ita quod praepositio m, notet habitudinem causae formalis exemplaris in quantum est praepositio haec quae convenientiam notat. In quantum vero est praepositio, eo quod praepositio transitiva est et diversitatem aliquam notat, distinctionem notat inter Deum Patrem facientem, et Filium in quo fit.

Ad aliud dicendum, quod creatio licet sit primus actus primae causae non communicabilis alicui creato, tamen quia non est actus nisi causae agentis per intellectum et notitiam et artem et verbum, propter hoc attribuitur Filio, non ut a quo solo fiat, sed ut in quo secundum rationem et speciem idealem solo fiat.

Ad aliud dicendum, quod factio productio rei est in specie et forma determinata, quae praeconcepta est idealiter in mente facientis: et ideo per appropriationem convenit Filio, qui verbum et notitia Patris est. Joan. i, 3: Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est. Creare autem sicut in principio istius secundae partis Summae theologiae dictum est, est quoddam facere: et ideo principium in quo fiunt universa sive creantur, per appropriationem convenit Filio, qui est ars et notitia Patris.

Ad aliud dicendum, quod creatio opus Trinitatis est, sicut dicit Glossa praeinducta. Sed hoc non impedit, quin ea quae circumstant creationem, et designant modum causae creantis, specialiter possint attribui per appropriationem uni personae: sicut Deus appropriatur Patri, quia, sicut dicit Augustinus, Pater est principium totius divinitatis: et principium in quo fit creatio, appropriatur Filio: et Spiritus Dei qui ferebatur super aquas, appropriatur Spiritui sancto.

Ad aliud dicendum, quod nulla causa est creationis nisi voluntas creatoris, qui sicut dicitur in Psalmo cxxxiv, 6: Omnia quaecumque voluit Dominus fecit, in caelo, in terra, in mari et in omnibusabyssis. Tamen quia voluntas non dicit principium in quo formaliter et exemplariter fit creatio mundi, propter hoc principium in quo creatur mundus, non attribuitur Spiritui sancto, sed Filio, ut dictum est.

Ad aliud dicendum, quod verum est quod probat objectio: sed non per hoc fit hic appropriatio, sed potius per habitudinem praepositionis in quantum est haec praepositio notans convenientiam causae formalis exemplaris: sic enim creatio non est in voluntate, sed arie et notitia.

Ad id quod objicitur contra secundam expositionem, dicendum quod nunc nihil temporis est, hoc est nulla pars, sed substantia: et ideo est initium temporis. Omne enim continuum initiatur et fluit ab aliquo indivisibili, sicut linea, a puncto, et tempus ab invisibili nunc, cujus fluxus causat esse temporis in omnibus, ut dicit Boetius, quae totum esse suum non accipiunt, nec habent in uno indivisibili, quae proprie temporalia vocantur. Et ideo quia creatio fit in tali nunc propter causae creantis omnipotentiam, quae non demonstraretur perfecte si successione temporis in creando indiguisset: bona ergo est expositio quae dicit: In principio, hoc est, in initio temporis.

Ad aliud dicendum, quod tempus est unum de coaequaevis, quod ratione sui initii indivisibilis, scilicet nunc, creatum est simul cum caelo et terra. Et ideo sicut non sequitur, quod aliquod continuum secundum esse continui sit in suo initio a quo fluit, sed continue post: ita non sequitur, quod tempus secundum esse temporis sit in sui initio, sed continue post. Nec est simile de caelo et terra: quia illa esse suum simul habent: tempus autem esse suum habet in successione.

Ad aliud quo quaeritur, Quare dicit caelum et terram ?

Dicendum, quod propter hoc nominat caelum et terram, quia in corporeis crea- tis diversa est materia incorruptibilium et corruptibilium: et per caelum supponitur materia incorruptibilium, et per terram materia corruptibilium: quae distinctione non ita signanter notaretur, si indistincte dixisset: In principio creavit materiam omnium corporeorum. Secundum Augustinum etiam per metonymiam intelligitur per caelum angelica natura informis creata, quae non intelligeretur, si dixisset informem materiam in communi. Et per eamdem figuram per terram intelligitur materia omnium generatorum et corruptorum: haec enim, ut dicit Philosophus, locus est omnium generabilium et corruptibilium.

Ad aliud dicendum, quod simplici nomine materia generabilium et corruptibilium designari non debuit, nisi per metonymiam. Si enim per essentiam designatur, tunc multis nominibus nominatur, ut dicit Augustinus, et quandoque dicitur terra, quandoque aqua. Terra, ratione quae dicta est: aqua, quia sicut aqua ductilis est in omnem formam: quandoque chaos, quia sicut dicit Augustinus, omnia elementa in se habuit confusa terra quidem in imo, tria autem alia per modum spissae nebulae oppansa per circuitum. Et haec verba Augustini ponit Magister in libro II Sententiarum, dist. XII, cap. Nunc superest quod secundo proponebatur explicare.

Ad aliud dicendum, quod nomine terrae convenienter non potuit designari propter causam quae dicta est: quia diversa est materia incorruptibilium et corruptibilium. Et sicut ex terra producta sunt generabilia, ita ex caelo ingenerabilia,, sicut sol, luna, et stellae, quae ad formas proprias et ad loca quarta die distincta sunt et ornata. Quare autem terra dicatur inanis et vacua, et non caelum, in praehabitis est expositum, in quaestione ubi determinatur, quomodo creatio caeli et terrae est ante omnem diem . Sed hoc est addendum hic, quod materiae primae informi. attribuuntur propriae passiones loci, quae sunt inane et vacuum: quamvis Aristoteles in IV Physicorum reprehendit Hesiodum de hoc, quod dixit eamdem receptibilitatem esse loci et materiae. Hoc enim ideo fit, quia in multis receptibilitas materiae convenit cum receptibilitate loci. Sicut enim ad locum a generante est motus formati secundum generationem, et a loco uno eodem loco manente immobili: ita ad materiam quae universale receptaculum est formarum, ut dicit Plato in Timaeo, et a materia est motus formarum una materia manente immobili. Et ideo etiam Aristoteles in IV Physicorum dicit haec verba: " Dicitur quandoque vacuum in quo non est hoc aliquid, neque substantia corporea, ut dicunt quidam vacuum esse corporis materiam. " Et ideo non dicitur inanis et vacua, quod destituatur soliditate corporis: per omnes enim distantias mensurarum suarum plena est tali soliditate: sed ideo dicitur inanis et vacua,. quia per omnes mensuras distantiae suae vacua fuit et inanis, forma distinguente et ornante.

Ad aliud dicendum, quod unum simplex, non. potest nominari, nisi confuse multis nominibus: quia imponens nomen afficitur qualitate a qua imponit nomen, et afficitur substantia ejus cui imponit. Et propter hoc omne nomen significat substantiam cum qualitate: sed unum confusum qualitatibus multorum, uno nomine significari non potest, sed multis: et talis designatio multis nominibus facta (quae designant multas qualitates confusas in ipso) magis valet ad eruditionem imperitorum. Et iste est intellectus verbi Augustini.

Ad aliud dicendum, quod abyssum vocat primam materiam, ratione quae dicta est in objiciendo secundum Augustinum.

Et ad dictum Manichaei dicendum, quod ab aeterno Deus habitat lucem inaccessibilem, sicut dicitur, I ad Timoth, vi, 16. Et dicit Augustinus in libro II super

Genesim ad litteram, quod " lux et lumen magis proprie dicitur de lumine spirituali, quam corporali: et illa lux secundum rationem et substantiam et durationem fuit ante omnem tenebram. " Et ideo Manichaeus nescivit quid diceret. Tenebra enim in corporalibus nihil aliud est nisi lucis absentia, et nihil est in existentibus vel de numero existentium, et ideo nullum ordinem habet in factis a prima causa: nec est ante, nec est post, quod, nihil est.

Ad objectionem Magistri quam ipse solvit ibidem, per distinctionem ejus dicendum est, quod tenebra quandoque significat simplicem privationem et negationem, luminis: et sic de tenebra loquuntur Augustinus et Moyses: quia sic omnis creati non esse praecedit suum esse. Dicitur etiam tenebra subjectum illuminabile non habens illuminationem secundum actum: sicut aer non illuminatus, dicitur tenebra : et sic inducitur ad laudandum Deum. Et est simile, quia caecitas absolute nihil ponit: caecitas autem in caeco ponit faciem, visus susceptibilem, sed visum non habentem.

Ad aliud dicendum, quod ordo creationis non contrariatur ordini naturae: in omni enim natura processus est a non esse in esse. Et sic in creatione a non esse lucis processus est in esse lucis: propter quod etiam Aristoteles in fine primi Physicorum privationem ponit principium motus et mutationis.

Ad id quod ulterius quaeritur, quis sit spiritus qui ferebatur super aquas?

Dicendum, quod secundum Hieronymum et Hebraicam veritatem non potest intelligi de spiritu creato. Dicit enim Glossa sic: " In hebraeo habetur merephor, hoc est, incubabat vel fovebat more volucris ova calore animantis. " Intelligimus ergo non de spiritu mundi dici, ut putant multi, sed de Spiritu sancto: quia ipse omnium vivificator est. Quia autem vivificator, et conditor. Si conditor, et Deus. Ait enim, Psal.

ciii, 30: Emittes Spiritum tuum, et creabuntur.

Et tunc ad quaestionem, Quare non facit mentionem de aere et igne ? Dicendum, quod ignis secundum Augustinum et Ambrosium in Hexameron intelligitur in caelo, et aer similiter, propter hoc quod utrumque istorum est corpus receptivum luminis in profundum sui: quod non potest esse, ut dicit Aristoteles in II de Anima, nisi ex convenientia cum perpetuo superius corpore.

Et ideo Augustinus dicit, quod per caelum intelligitur quidquid est de materia prima, praeter terram. Dicit enim sic in libro contra Manichaeum, quod Moyses dicens: In principio creavit Deuscaelum et terram, totum opus creationis ab imo usque ad summum comprehendit. Et hoc congruit dicto Platonis, qui dicit, quod creator mundi sensibilis caelum igneum et terram tamquam duo extrema solida in mundo sensibili posuit: quae duobus mediis colligavit, aere scilicet, et aqua, et sicut in numeris duo solidi numeri semper duobus mediis numeris colligantur. Et de his satis dictum est supra, ubi quaesitum est de Opere creationis quod est ante omnem diem . Ad id quod objicitur in contrarium, jam patet solutio: quia de Spiritu sancto intelligitur, Et dicta est ratio quare non facit mentionem de. igne et aere: haec enim in caelo supponuntur.