COMMENTARIUS.

(a) Utrum gaudium de objecto, etc. In hac quaestione adducit primam sententiam affirmantem, quam plures docuerunt. Licet enim non posuerint totam

. rationem beatitudinis in delectatione, tamen compleri partialiter beatitudinem per delectationem statuerunt, etiam quoad essentiam, et non solum quoad substantiam. In qua sententia videtur fuisse Alensis 3. part. q. 23. n. 1. ad 1. Aegidius in tract. de influentia divina in Beatos cap. 2. Richard. praesent. dist. art. 1. q. 6. D. Bona vent. in 1. part. dist. art. 1. quaest. 5. Major. quaest. 3. Molina 1.part. quaest. 12. art. 1. disput. 2. conchis. 5. et quaest. 26. in principio, Valentia 1, 2. disp. 1. q. 3. punct. 4. et quaest. 4.punct. 1. Fundamenta potiora hujus sententiae adducit Doctor in littera.

Sententia negativa est Doctoris i n hac quaest. quam etiam tenet D. Thom. 1. 2. q. 3. art. 4. et q. 4. art. 1. et in praesenti dist. q. 1. art. I. quaestiunc. 2. et 3. contra Gentes c. 26. Cajet. Ferrarien. locis citatis in D. Thom. Capreolus in praesenti dist. q. 1. art. 1. Durand. q. 4. et nostrae Scholae Doctores tam hic quam in 1. dist. 1. Vasquez 1. 2. disp. 11. cap. 5. et 6. Suarez ibidem disput. 7. quaestiunc. 1. Lusitanus reliquos cctans lib. 4. de beatitudine, q. 11. art. 2. sig. 3.

(b) Contra nulla passio est beatitudo essentialiter, etc. Doctor impugnat praedictam sententiam primo, quia delectatio est passio, et non operatio: beatitudo vero est operatio. Secundo, quia beatitudo respicit objectum per modum objecti, non delectatio aut passio. Tertio, quia beatitudo in via consistit in operatione, et non in passione. Quarto, ex Philosopho 10. Ethic. cap. 3. delectatio est propter operationem, non econtra, quia multa appeteremus, quamvis nulla esset delectatio, ut virtutes, scientias, etc.

Has probationes rejiciunt plures, et quotquot asserunt delectationem, et sic de reliquis, esse actum elicitum et operationem: supponit ergo Doctor falsum in suis probationibus praemissis. Quod vero delectatio sit quid diversum realiter ab operatione, probat Doctor in I. dist. 1. q. 3. ad quem locum se remittit in praesenti. Itaque ad veritatem hujus decisionis subjiciam sequentem quaestionem.

Utrum delectatio sit operatio elicita?

Esse operationem docent plures moderni citantespro hac parte D. Thomam 1. part. quaest. 64. art. 3. in corpore, et ad 3. et 1. 2. quaest. 31. art. 1. et 4. in corpore, et quaest. 22. art. 3. in corpore, ei aliis in locis, Cajet. ibid. Capreolus in 1. distinct. 1. quaest. 1. art. 2. conclus. 3. Conradus, Medina in loca praefata, Vasquez 1. 2. disput. 14. cap. 2. et Pater Aegidius a Conceptione de beatitudine lib. 10. quaest. 12. art. 2. plures in eam sententiam citat, quamvis aliqui etiam ad oppositam reduci possunt, quam existimant probabilem.

Secunda sententia paucorum, ut Toletani in 1. dist. 1. quaest. 1. art. 1. et 2. conclus. 3. et art. 3. quae statuit duplicem passionem, v. g. delectationis: aliam, quae est de objecto immediate, et haec est operatio ; aliam, quae consequitur ad operationem, et causatur ab ipsa, et non est operatio. Pro eadem cilalur Aureolus apud Capreolum in 1. dist. 1. quaest. 1. art. 2. contra 6.

Tertia sententia est nostri Doctoris negativa, sit itaque

Prima conclusio: Delectatio, et sic de reliquis, non est operatio. Hanc docet Doctor, in 1. d. 1. quaest. 3. dist. 17. quaest. 1. ad 4. in 3. dist. 15. in 4. d. 49. quaest. 4. et 7. cum suis in iisdem locis, potissimum in 1. dist. 1. ubi Mayronis quaest. 2. art. 4. Bassolis qwaest. 2. art. 2. et in 4. dist. 49. q. 2. art. 1. ad 3. et art.3. Audefacis lib. de patria, quaest. 3. Henricus quodlib. 11. quaest. 8. et 9. et quodlib. 12. quaest. 9. et quodlib. 6. quaest. 32. Richard. in 1. dist. 1. art. 2. q.l. Deinde Nominales, ut Occham in 1. dist. 1. q. 3. in 3. dist. 14. Gabriel. in 1. dist. 1. q. 3. art. 1. Thomas de Argentea in 4. dist. 49. qwaest. 3. art. 2. Michael de Massa in 1. dist. 1. q. 3. art. 1. Landulfas q. ult. art. 2. et expresse Solus in 4. dist. 49. q. 1. art. 4. nec inane patrocinium adsciri potest ex Doctore Angelico huic conclusioni, etc. 1. 2. q. 31. art. 1. ad primum, ubi asserit hanc propositionem; delectatio est operatio, non esse essentialem seu per essentiam, sed per causam, et q. 32. art. 1. delectationem sequi ad operationem, quaest. 33. art. 4. operationem perfici per delectationem, tanquam per quietem in bono adepto, causarique efficienter per operationem, et locis infra citandis super Philosophum idem docet. Adjungi potest Nemesius cap. 11.

Probatur conclusio ex Philosopho 1. Eth. cap. 3. ubi probat virtutem circa volupta-P tem et tristitiam versari, quod intelligi debet, ut recte D. Thomas ibidem, non tanquam circa materias proprias, sed circa ea quae consequuntur tanquam quidam finis, ut docet in septimo Ethicorum loco jam citando. Probat ergo intentum tertio hac ratione : Adhuc autem si virtutes sunt circa actus et passiones, omni autem actui et passioni consequitur delectatio et tristitia, et propter hoc utique erit virtus circa delectationem et tristitias, etc. Alia versio habet : Praeterea, si virtutes sunt circa actiones et affectus, etc. docet ergo Philosophus actionem, per quam intelligitur materia justitiae in genere, et affectusseu passiones esse materiam virtutis moralis, distinguens ab his delectationem et tristitiam tanquam aliquid concomitans, aut consequens, ac proinde ad eas extendi dicit virtutem moralem; ergo neque delectatio aut tristitia habent rationem actionis, neque affectus eliciti, aut operationis. Patet consequentia, quia in appetitu nihil est per modum operationis, nisi actus, aut affectio, aut electio ; sed neque electio est delectatio, aut tristitia, neque aliquid praedictorum, ergo, etc. Confirmatur ex cap. 5. et lib. 1. magnorum Moralium cap. 7. Affectus igitur sunt ira, metus, odium, cupido, livor, miseratio, talia comitari consueverunt aegritudo et voluptas, etc. Agit autem de his, quae sunt in anima, distinguens ea in potentiam, habitum et affectum. Post haec autem quidnam sit ipsa virtus, consideremus oportet. Cum autem tria sunt, quae fiunt in anima, affectus, potentiae, habitus: horum aliquid ipsam virtutem esse necesse est. Dico autem passiones quidem concupiscentiam, iram, timorem, audaciam, invidiam, gaudium, amicitiam, odium, desiderium, zelum, misericordiam, et universaliter quibus sequitur delectatio, vel tristitia, etc. vel ut alia versio habet: Ea omnino quae voluptas comitatur, aut dolor, etc. ergo delectatio et dolor ab affectibus excluduntur, tantumque sequuntur aut comitantur operationes et affectus.

Si dicas hic Philosophum loqui de affectibus, ut sunt appetitus sensitivi, non refert, quia sicut se habent in appetitu affectiones, ita in voluntate operationes,

sicut in appetitu delectatio ad affectus consequitur, ita ut ab ipsis excludatur, ita etiam in voluntate excluditur ab operationibus: quod magis per se docet Philosophus 10. Ethicorum cap. 4. Voluptas, inquit, perficit operationem, atque non eodem modo voluptas perficit ( supple operationem ) ac sensibile, et sensus sunt si studiosa. Quemadmodum neque sanitas medicusve similiter causae sunt, ut quispiam, etc. Quod est dicere voluptatem seu delectationem perficere operationem, non eo modo quo sensibile, et sensus eamdem perficiunt, seu causant, sed in diverso genere, sicut neque eodem modo, aut in eodem genere sanitas, et medicus causa sunt, ut quis sanus fiat. Quomodo ergo perficit operationem delectatio ?

Respondet, perficit autem operationem voluptas non ut habitus, sed ut pullulans quidam finis, perinde atque pulchritudo in his qui vigent aetate, etc. Dicit ergo quod perficiat operationem, non sicut sensibile, aut sensus, aut habitus, id est, aliquid intrinsecum, sed ut quidam finis, id est, perfectio accedens eo modo quo pulchritudo se habeint juvenibus: ergo distinguitur delectatio ab operatione, sicut pulchritudo a juvene, conveniens juventuti ex vigore aetatis, et sic pullulat delectatio ex operatione, sicut pulchritudo in juvene. Unde constat non comprehendi delectationem sub operatione quam consequitur, quam perficit, ut quidam ejus decor pullulans, et non tanquam aliquid intrinsecum. Item, consequenter agens de duratione delectationis : Atque, inquit, quousque ipsum sensibile vel intelligibile, et id quod discernit vel contemplatur, tale sit, quale esse oportet, erit in operatione voluptas; et probat : Nam cum sunt similia, ipsum passivum, atque activum, et inter se modum habent eumdem, idem semper natura

fleret solet, etc. Quod est dicere, quamdiu ipsum objectum sensibile vel intelligibile, et sensus discernens, aut intellectus contemplans manebant in eadem dispositione, semper erit in operatione delectatio. Quod probat, quia eodem activo et passivo manentibus in eadem dispositione idem semper natum et fieri ; ergo per Philosophum delectatio appetitus, sive rationalis, sive animalis (quia utramque potentiam comprehendit (causatur ab objecto intelligibili, in intellectu, seu sensibili et sensu; ergo non est actus elicitus ipsius appetitus, ac proinde Philosophus clare hic docet conclusionem. Unde subjungit, ut ibidem videre est, rationem, quare continue nullus delectatur ; dicit inde esse, quia corpora habentia non continue operantur aut laborant: Non fit ergo delectatio, sequitur enim operationem, destructa causa destruitur nempe effectus: sicut ergo non semper est operatio, ita neque delectatio, quae sequitur, ubi non in appetitum refert delectationem, sed in operationem a qua pullulat.

Item, subjungit nova magis delectari, quia ad ipsa mens est vehementer inclinata, propter admirationem et desideria, et ideo vehementer circa ipsa operatur, postea non fit operatio vehemens, sed neglecta,ac proinde obscuratur delectatio. Exemplum statuit in eo, qui intense intuetur aliquam rem, quam primo videt propter admirationem, et de ipsa visa delectatur: sed mox non ita intense ipsam videt, sed neglectum.

Item, mox docet delectationem esse appetendam, quia nempe vivere appetimus, et vivere consistit in operatione, ut praemisit lib. nono, delectatio autem perficit operationes ; ergo et vivere, etc. Ac tandem in fine dubium illud relinquens insolutum, utrum nempe operatio propter delectationem, aut e contra delectatio propter operationem expetenda sit, dicit : Dimittatur haec in praesenti, conjungi quidem haec videntur, et non suscipere separationem, nam et sine operatione voluptas non fit, et omnem operationem perficit ipsa voluptas.

Item cap. 5. docens voluptates inter se specie differre, quod probat primo ex eo quod voluptates perficiant operationes: sed operationes specie differunt D ergo et voluptates. Secundo, quia voluptates augent operationes ; at ea quae augent, propria sunt, ergo et voluptates propria sunt operationum: quae vero diversis specie propria sunt, et ipsa diversa specie sunt. Tertio, quia operationes differunt malitia et bonitate, quaedam sunt laudabiles, ut bonae, quaedam vituperabiles, ut pravae; sic etiam delectatio seu voluptas, quae est bonae operationis, sortitur naturam ejus, ut est bona, et e contra quae malae operationis prava; ergo differunt sicut operationes. Quarto, ipsae concupiscentiae differunt specie, id est, desideria operationis faciendae, et quaedam sunt bonae, quaedam vitiosae, quas qualitates sortiuntur ab ipsis operationibus, quas respiciunt ut objecta. Sed manifestum est quod sunt magis vicinae et propriae operationibus delectationes quibus in ipsis delectamur quam concupiscentiae, quibus eas concupiscimus absentes,quia hae distinguuntur ab operationibus tempore et natura, quia praesupponuntur, et sunt actus imperfecti natura sua circa finem non existentem, aut possessum, operationes autem actus perfectus: sed delectatio est etiam perfecti et possidentis finem, sunt indiscreti tempore: ergo differunt specie. Adjungo verba Philosophi circa distinctionem operationum et delectationis : Illae autem i nquit (supple, delectationes), propinquae sunt operationibus, atque adeo indistinctae, ut contentio sit, si idem sit operatio et voluptas, non tamen ipsa voluptas mentis esse videtur operatio, neque sensus ;est enim absurdum, sed quia non separatur, idem quibusdam videtur, etc. Ecce quomodo voluptas in universum distinguit Philosophus ab operationibus, et per operationes ipsas, et connexione, quam ad ipsas habent, colligit differentiam delectationum. Facilius autem esset colligere differentiam earum per objectum, sicut hic Philosophus colligit differentiam operationum, si censeret Philosophus eas esse operationes, aut actus elicitos appetitus. Ex quibus sufficienter probatur ex Philosopho conclusio.

Secundo ergo probatur conclusio ratione, quamvis id difficile sit ob rationem jam dictam Philosophi, nempe concomitantiam et inseparalionem delectationis ab ipsa operatione, et tristitiae ab eadem. Nihilominus probatur a priori : Operatio voluntatis sufficienter dividitur in velle et nolle: sed delectatio et tristitia neutra harum est ; ergo non est actus elicitus voluntatis. Major patet, quia in his sufficienter invenitur adaequata ratio prosecutionis boni et fugae mali per actum elicitum, sive late considerentur respectu objecti absentis et praesentis, absolute aut respective, sive respectu objecti determinati, et sub determinato statu praesentis, vel etiam absentis, absoluti aut relativi. Minor probatur, quia delectatio, v. g. supponit objectum, ut praesens et possessum, ut supra docuimus cum Augustino et Philosopho, qui etiam in locis citatis idem docet, quia advenit operationi, eamque perficit, sicut pulchritudo juventutem.

Si dicas quod circa objectum praesens non sit aliquis actus voluntatis, nisi ipsa delectatio, quae est actus elicitus, et possessio objecti, prout aliqui volunt.

Contra, hoc supra, impugnatum est, et ex hic adductis ex Philosopho non subsistit, quia sic non perficeret delectatio operationem, sicut pulchritudo juventutem, neque esset simul tempore, et inseparabilis ab ipsa, si non sit aliqua alia operatio circa objectum praesens praeter delectationem, quia operatio antecedens delectationem extrinsece terminaretur ad ipsam delectationem, et hac adveniente

desineret; non ergo se haberet, sicut finis perficiens per modum formae accidentalis advenientis, sicut pulchritudo ; neque esset inseparabilis ab operatione, neque simul cum ipsa: neque augens operationem nisi simul inesset: neque speciem sumens ab operatione, sed immediate et perfectius ab ipso objecto, quam operatio ipsum attingendo, et operatio agentis per modum desiderii et concupiscentiae tantum, quam magis distinctam esse ab operatione constat, quam delectationem ex Philosopho. Imo ipsa delectatio juxta illam doctrinam esset ipsa operatio perfectissima hominis secundum appetitam, et non ordinaretur delectatio ad operationem contra ipsum cap. 6. tunc enim acquisitio finis esset operatio appetitus, antecedens possessionem, quae consisteret in delectatione; possessio autem excedit acquisitionem sicut terminus actionem, ergo ne haec absurda cum aliis admittantur, admittenda est possessio finis consistere in operatione, quae est de ipso possesso, ac proinde delectatio non erit actus elicitus voluntatis, qui sit fruitio aut possessio finis.

Dices ergo aliter cum aliis, delectationem quidem, et tristitiam esse actus elicitos, quamvis in delectatione non consistant, v. g. possessio finis, sicut prior responsio asserit, ac proinde negatur major proposita, nisi sub prosecutione et fuga comprehendantur delectatio et tristitia.

Contra, peto quodnam sit objectum delectationis? Aliqui respondent ipsius objectum, v. g. delectationis in patria esse Deum praesentem, ac proinde statuunt duplicem delectationem, nempe qua est bonum sibi secundum affectum amicitiae, et qua bonum beato secundum affectum commodi: alii dicunt ipsam fruitionem, et visionem objectum proximum; alii ex his operationibus singulis, et objecto ipsarum conflari unum objectum delectationis.

Contra sic argumentor : Contra primum modum dicendi, repugnat Deum visum attingi primo, ut objectum per aliquem actum elicitum voluntatis secundum se quam per frulionem, et sic universaliter dico de quocumque fine possesso, loquendo secundum vires naturales voluntatis: ergo repugnat alius actus elicitus circa Deum, aut finem praesentem diversus ab ipsa fruitione. Probatur antecedens, quia voluntas secundum haec media operandi visionis et charitatis constituitur perfecte in actu per fruitionem actualem et proportionatam intensive et extensive circa Deum objectum visum, tanquam finem et objectum operationis elicitae ; ergo nequit esse in potentia ad alium actum diversum, quo ipsum attingeret sub eadem ratione, alias posset habere alium actum fruitionis simul cum hoc, quem habel, quod nemo concedit naturaliter fieri posse: et hoc ideo quia jam est perfecte in actu, ut nata est operari per haec media, maxime in opinione eorum, qui dicunt necessitate naturae eam operari fruitionem. Item, ex alia parte objectum mediante fruitione conjungitur voluntati, ut terminus extrinsecus suae operationis, inquantum natum est quietare voluntatem: ergo superfluit, imo impossibilis est alia atlingenlia objecti per voluntatem, inquantum hic et nunc operatur, ac proinde alius actus elicitus ejus,

qui sit ad Deum sub ratione boni proprii, aut boni beati operantis; ergo delectatio adveniens fruitioni, per quam perfecte possidetur finis in patria, non erit a voluntate per modum actus eliciti, imo repugnat esse, quod est intentum. Prima consequentia patet, finis actus eliciti est constituere potentiam in actu respectu objecti, ad quod est in potentia ; ergo diversus actus reducit ipsam ad actum diversum, et supponit diversam potentiam in ipsa, vel quantum ad perfectiorem modum attingendi objectum, vel quantum ad diversam attingentiam, ad quam est in potentia. Sublata ergo potentia ad objectum, hic et nunc, tollitur etiam actus correspondens. Haec tollitur per actum adaequatum potentiae in his mediis operandi ; ergo alius superfluit ejusdem generis. Peto itaque quaenam sit illa potentia in voluntate, quae reducitur in actum per delectationem, ut est operatio.

Dices esse potentiam innatam, activam scilicet.

Contra, haec reducta est per fruitionem formaliter ad actum; voluntas enim vel non habet talem potentiam innatam activam respectu finis ultimi clare visi amandi supernaturaliter, ut quidam volunt, vel si habet, quod est verius, est inchoata et completur per elevationem eaque ipsa est, quae reducitur in actum per fruitionem. Peto ergo ulterius, quae sunt causae delectationis, ut est actus elicitus, si talis est. Non sola voluntas, quia nequit operari circa Deum supernaturalem finem nisi elevetur. Si voluntas cum charitate et gratia est principium elicitivum, et delectatio ut actus elicitus respiciat finem, qua bonum divinum est, et qua bonum beati sub ratione propria ; ergo non est aliquid, per quod distinguitur a fruitione, et perinde se habet ac si alia fruitio poneretur ad idem objectum, quod superfluum est, et sine fundamento, quia ut dicit Philosophus supra, activo et passivo eodem modo se habentibus, non est natum sequi nisi idem, juxta illud, idem manens idem natum est semper facere idem.

Secundum etiam supra praemissum non salvat delectationem esse actum elicitum, seu operationem, nempe prout dicitur habere ipsam operationem, ut objectum, nempe fruitionem aut visionem, quia si destrueret proprietates delectationis assignatas supra a Philosopho, quia hoc modo non esset aliud quam actus reflexus voluntatis, quo amat suam fruitionem ; sic autem non videtur quomodo perficeret fruitionem per modum finis, ut Philosophus asserit, vel quomodo eam augeret, quia quo magis multiplicantur actus in voluntate, eo magis distrahitur ejus virtus activa, ut non aeque intense operetur circa unum, quam si solus esset: ergo dicendo delectationem esse actum reflexum et diversum a fruitione, quam respicit, ut objectum, sequitur non perficere fruitionem tanquam finis ; sed e contra a fruitione perfici ut objecto, quia eatenus perficit, quatenus intendit et auget conatum voluntatis circa fruitionem,

Quod si dixerit voluntatem determinari magis ad fruitionem, quia ipsam amat, demus ergo alium actum reflexum circa ipsam delectationem, quia est objectum bonum per se amabile et honestum ex Philosopho supra ; et ulterius circa hunc actum alium reflexum, peto an tot actus possint distrahere voluntatem limitatae virtutis et activilatis, quis hoc negabit ; sed hoc ideo, quia quilibet actus elicitus exigit specialem conatum et applicationem virtutis activae diversam, ergo primus: sed hoc est distrahere virtutem, ergo si delec tatio est actus elicitus, eam distrahit ac proinde non perficit, neque auget fruitionem contra Philosophum. Quod inconveniens non sequitur ex conclusione dicendo delectationem non esse operationem elicitam, sed aliquid receptum in voluntate secundum inclinationem ejus passivam in objectum; sic autem determinat ipsam per modum dispositionis consequentis et connaturalis, non secus ac habitus per modum dispositionis antecedentis, ut consideratur per modum formae, aut ponderis, ut quidam vocant, inclinat voluntatem ad operandum, antequam ipsi cooperetur, si modo agit, quia agit simul cum potentia inquantum agit, sed determinat et inclinat ad actionem antequam ipsa ponitur; sic delectatio quia determinatur voluntas ut agit secundum virtutem activam juxta suam inclinationem passivam, quae per delectationem propendet in objectum, ac proinde firmat et intendit operationem perfectius, applicando virtutem activam perfectius juxta exigentiam passivae.

Praeterea, si delectatio est actus elicitus, seu operatio circa fruitionem, nescio cur delectationis non esset delectatio, et sic in infinitum, quod est absurdum. Probatur tamen haec sequela, quia juxta Philosophum sitpra, delectatio est inseparabilis ab operatione, et cap. 7. dicit felicitati admixtam esse voluntatem ; ergo si deleelatio fruitionis, v. g. est operatio elicita, sic etiam de ipsa delectatione, quae est operatio bona potest esse alia, et sic in infinitum. Probatur consequentia, quia ad delectationem necessitatur voluntas, si active eam elicit, cum sit inseparabilis ab operatione, et omnis operatio bona habet propriam delectationem ex Philosopho ibidem cap, 5. qua ratione probat diversitatem specificam in delectationibus, quia quae propria sunt diversis speciebus,

quales sunt operationes diversorum objectorum, et ipsa etiam specie differunt, quae est ratio ejus ; sed omnis delectatio boni est operatio bona, si delectatio est operatio ; ergo habet propriam et inseparabilem delectationem, et sic in infinitum. Quod absurdum non sequitur ex conclusione posita, quia delectatio, cum sit de objecto ab ipso, aut ab operatione pullulans, ut infra declarabimus, status est in ipsa sicut et in operatione et objecto. Si quis autem velit delectationem elici libere a voluntate, non recte philosophatur, saltem de ea quae est patriae neque secundum principia praesupposita Philosophi, et impugnari de facili potest ipsa experientia, quae sufficit, ne prolixius hoc argumentum deducatur.

Tertium membrum de se corruit, quia fruitio et objectum ejus nequeunt aeque primo esse objectum alicujus actus eliciti, quia non habent unitatem objecti per se requisitam ad unitatem operationis: oportet ergo ut aliquod horum respiciat primo delectatio, si est operatio, tanquam primarium et formale aliud vero ut secundarium et materiale; quidquid dicatur, redit impugnatio jam praemissa, quoad utrumque membrum, et sequeretur ulterius, quod delectatio esset perfectior operatio quam fruitio, quia ad plura extenditur, continet objectum fruitionis, et ipsam fruitionem, supra probavimus contrarium.

Tertio probatur conclusio, quia tristamur de iis quae nolentibus nobis accidunt: ergo tristitia non est actus elici tus. Patet consequentia, quia alias esset in potestate voluntatis proxime et immediate, sicut alius actus supposita sufficienti deliberatione; ergo posset non tristari, et sic damnati possent non tristari de suis paenis, quod est falsum. Idem argumentum fieri potest de delectatione,

quae sequitur ex cognitione objecti delectabilis. Quidam ex adversariis hoc argumentum irrident, tanquam nullius momenti, et unicum esse nostri Doctoris affirmant, quamvis in 4. dist. 49. q. 7. adducit sex rationes: in 3. autem dist. 15. tangit illam rationem, et in universum quotquot adducunt alii, ejus sunt.

Respondent ergo adversarii, quod omnis actus voluntatis est in potestate voluntatis immediate, vel mediate: sic delectatio et tristitia mediante potestate, quae est in cognitionem et amorem, ad quem sequitur, est in potestate nostra, sicut neque electio supposita intentione finis; aliquando etiam neque mediate est in nostra potestate, ut quando sequitur complacentiam similem naturalem et necessariam.

Contra, haec ratio desumitur ex modo operandi potentiae liberae, estque a priori; superius autem ostendimus nullum actum inesse voluntati necessarium, ad quem non necessitatur formaliter suo modo, ut diximus de electione unius medii in re conjuncti cum fine intento, ad quam ipsa intentio formaliter, id est, per modum formae determinat voluntatem, quia est volitio ipsius medii determinati, per quod necessario finis ponendus sit. Sed nulla operatio sic determinat ad delectationem et tristitiam, et dicta responsio fundamento salis debili, et quod probari debet, innititur. Sic argumentor : Necessitatur voluntas ad eliciendum delectationem aut tristitiam, vel ex natura objecti: vel ex natura operationis praesuppositae, vel ex natura ipsius potentiae, et modo operandi eo modo quo dicitur necessitari ad actus quosdam simplices, aut ad finem ultimum in communi, aut cerle particulari clare visum: sed nihil horum dici potest ex sufficienti fundamento, ergo neque passi ones istas esse operationes elicitas voluntatis. Probatur minor, non ex natura potentiae, supposito quod active se habeat ad ipsam. Voluntas ex inclinatione tam activa quam passiva magis determinatur ad volitionem suam, et qua movetur efficaciter in objectum, et conjungitur ipsi, et quiescit in eo, quam ad passionem consequentem, quia in illa consistit ejus per se perfectio in ordine ad objectum: in passione autem perfectio per accidens adveniens, si comparetur ad perfectionem per se ; sed non necessitatur ex ulla inclinalione sua ad volitionem perfectam; ergo neque ad passionem, si sit actus elicitus, dico elicitus, quia ad passionem necessitari in confesso est omnibus; causam autem hujus necessitatis intendo probare eam esse, quia non elicitive est a voluntate, ac proinde argumentum stare.

Major est manifesta, quia modus agendi causae fundatur in ejus inclinatione ad effectum; hinc distinguitur causa naturalis a voluntario, liberum a necessario, et hoc idem est fundamentum, ex quo aliqui admittunt actus necessarios quosdam in voluntate. Minor est aeque certa, et consequentia recte sequitur.

Dices necessitari voluntatem ad passionem ex suppositione actus. Contra, vel ille actus est ipsius voluntatis prior, vel intellectus, et sic argumentor : Passio quandoque inest voluntati non praecedente alio actu ipsius, qui sit prior, et solum ex apprehensione objecti convenientis, quia ipsa speculatio per Philosophum causat delectationem, si est objecti perfectissimi ut virtutis, vel alterius, quae non dictat de opere hic et nunc. Item, si est apprehensio objecti, ad -quod voluntas ex appetitu innato inclinatur, quia si objectum est conveniens hoc modo, non minus causat delectationem, quam si per appetitum elicitum esset conveniens. Ponamus casum supposita visione beatifica, et voluntate non elevata fieret in ipsa delectatio ; vel detur casus de objecto delectabili, in quod inclinat appetitus sensitivus antecedenter ad consensum voluntatis: haec delectatio etiam redundat in voluntatem ex apprehensione nisi resistat. De ponendo apprehensionem et imaginationem talis, demus cognitionem, esse perfectam: ergo in eo casu necessitas delectandi non provenit ex suppositione actus voluntatis, neque sufficit cognitio, aut objectum in cognitione ad inferendam necessitatem voluntati in suo actu elicito, qui dicitur operatio, ut distinguitur a passione ad quem per se primo magis ordinatur intellectus, et objectum, quam ad deleclationem: ergo necessitas illa non provenit ex suppositione actus, qui posset necessitare voluntatem ad eliciendam delectationem. Patet assumptum, quia talis est ordo objecti et cognitionis ad voluntatem, ut priora sunt in ratione motivi, qualis est ipsius voluntatis ad ipsa ut movet: voluntas autem, ut dictum est, principalius ordinatur ad bonum et cognitionem ejus, secundum utramque inclinationem suam tam activam quam passivam, qua est operativa quam ut nata est pati per passionem. Ex quibus patet major principalis quoad alia duo membra, quod nempe haec necessitas non oriatur ex natura objecti, ut comparatur ad voluntatem, neque ex natura operationis, quae supponitur ad delectationem. Et amplius confirmatur, quia operatio intellectus non infert necessitatem ullam voluntati, nisi ex natura sui objecti, quod contingit esse indifferens quamvis de eo, aut operatione circa ipsum contingat delectatio. Quod si est operatio voluntatis, peto qua ratione necessitet voluntatem, ut eliciat delectationem, maxime si sit antecedens, et ad ipsam operationem inclinans, qualis est quandoque vocatio prima ad gratiam ex Augustino, et quaecumque alia delectatio trahens ad consensum, undecumque oriatur: clarum enim est ad eam non necessitati voluntatem per consensum sequentem: ergo necessitas ejus aliunde peti debet ex causis. Quod si delectatio sit consequens operationem, peto unde ad eam operatio necessitet voluntatem? Si propter connexionem prioris ad posterius, haec invenitur inter actum et delectationem reciproca, quamvis delectatio ad actum non necessitet; quare ergo actus ad delectationem necessi tal voluntatem?

Deinde, vel delectatio est de operatione, ut objecto, vel certe de objecto ipsius operationis.

Si primum, operatio ut habet rationem objecti non movet nisi ut cognita: sic autem est in se objectum indifferens, qui sicut in esse operationis non habet necessariam connexionem cum voluntate, ita neque ut objectum eam necessitat. Si operatio movet voluntatem tanquam actus prior ad delectationem tanquam posteriorem, quae tamen versatur circa idem objectum.

Contra, objectum est indifferens praecise et secundum se sumptum ; manente autem hac indifferentia nequit necessitari voluntas per ipsos. Si autem delectatio respiciat objectum, qua volitum est: ergo ipsa volitio transit in conditionem objecti tanquam primum volita, et redit quod ante assumptum est.

Deinde, peto an specie distinguatur delectatio a volitione in ratione actus; si non distinguatur specie, superfluit, quia ut distincta numero solum, non videtur conferre effeclum aliquem diversum, ad quem voluntas est in potentia. Si differat specie, ergo etiam objecto, quia ex parte potentiae non est fundamentum differentiae, si eam eliciat: objectum autem non est quaerendum aliud diversum, praeter operationem: nulla autem necessitate voluntas habet volitionem suae volitionis ab ipsa diversum: ergo passio non est operatio elicita. Deinde, beati habent nolitionem et fugam objecti, v. g. peccati praeteriti sine tristitia superveniente; ergo non necessitat actus antecedens ad eliciendum tristitiam. Sed si voluntas esset principium elicitivum ejus, sic necessitaret, sicut in beatis per fruitionem redditur voluntas impeccabilis, et per intentionem necessitatur ex suppositione voluntas ad electionem, ita ut separari nequeat ab intentione perfecta.

Si dicas impediri tristitiam propter gaudium illius status, et perfectionem.

Contra, quia si tristitia esset actus elicitus a voluntate per modum fugae, non impediretur, quia non impeditur fuga per modum operationis, nec major ratio est de una quam de altera fuga; restat ergo dicendum tristitiam non esse fugam per modum operationis. Confirmatur, quia per nolitionem ipsam mali voluntas est sub extremo contrarietatis et contradictionis, qua nulla major determinatio ipsi potest advenire: ergo tristitia non advenit ipsi per modum fugae: minus dici potest advenire per modum prosecutionis, quod enim esset ejus objectum, nisi eam interpreteris per modum volitionis fugae prioris, quae est nolitio mali. Ad talem autem actum non necessitatur voluntas, neque requirit aliam determinationem, cum ex sua natura inclinata sit ad talem inclinationem mali, sub ratione mali; ergo sequitur tristitiam non habere rationem actus eliciti.

Confirmatur secundo, quia perseverante operatione cessat delectatio ex Philosopho supra citato, et experientia constat aliquid esse volitum efficaciter, et possessura seclusa delectatione consequente ; ergo ad delectationem neque necessitat operatio, neque voluntas eam elicit supposito amore. Antecedens patet ex Philosopho, quoad primam partem, quia cessante admiratione et novitate rei cessat quandoque delectatio, quamvis maneat operatio, v. g. visio spectaculi assueti et aliqua efficaciter volita pariunt tristitiam magis quam delectationem, et potio amara ob sanitatem, et projectio mercium in mare; et sic omnis res volita ex adjuncta conditione alicujus noliti magis parit tristitiam quam delectationem. Utraque consequentia patet, quia si operatio necessitaretur, voluntas ex suppositione operationis, quamdiu maneret operatio, maneret delectatio, neque posset suspendi, quia activum et passivum uniformiter applicata eumdem effectum habent, si necessario sequitur. Hoc autem non concludit contra conclusionem positam, dato quod ab objecto sequatur delectatio in voluntate, quia nempe tollitur conditio illa ex parte, per quam reddebatur delectabile et conveniens, sive sit novitas rei, et admiratio, seu quaedam mentis suspensio, sive quia appetitus inferior repugnat,cui nata est voluntas condelectari et tristari, quamvis ipsa in operando non concedat, nequit tamen delectari, quia repugnantia illa tollit, vel absorbet delectationem, ut redundat in voluntatem ex sympathia potentiarum. Quod si vero esset actus necessario elicitus supposita operatione perfecta, etiam necessario sequeretur, sicut electio intentionem, et usus utrumque.

Aliae rationes videantur, quas habet Doctor, et reducuntur ad auctoritates Philosophi supra. Ex dictis manet impugnata secunda sententia, quia nulla est ratio illius difformitatis, quam adducit inter delecta liones, quae a voluntate, et quae ab objecto causantur, cum omnes eumdem effectum habeant in voluntate ; ergo ad idem genus et causas reduci debent, cum nulla peculiaris ratio in una inveniatur, quae non sit in altera.

Objicies primo ex Philosopho septimo Ethicorum cap. 12. Quapropter non bene sese habet voluptatem dicere generationem esse, qui est secundum naturam, et pro hoc sensibile sine impedimento, etc.

Hic respondet objectioni aliorum, qui putabant voluptatem esse generationem; quod improbat dicens eam esse operationem habitus, etc. Item, infra concedit voluptatem non esse opus artis, quia voluptas non est factiva alicujus operationis ; voluptas autem est operatio, et cap. 13. supponit tanquam notissimum voluptatem esse operationem. Item primo Rhetoricorum cap. 10 in fine, delectationem esse motum quemdam animi, et affectionem totam simul, motus animi proprie est operatio. Item lib 3. de anima cap. 7. textu 29. delectari aut dolere ait esse operari ipsa medietate sensus ad bonum, etc. Per medietatem sensus intelligitur ipse appetitus, et statim addit: Fuga et appetitus qui est actu, hoc sunt. Item, in eodem lib. cap. 10. textu 53. et 54. Appetitus est movens motum respectu delectationis; et lib. 7. Magnorum Moralium c. 7. Voluptates namque utroque modo dictae sunt operationes.

Aliqui, ut Vasquez et Salas, qui adhaerent oppositae sententiae, putant ex Philosopho parum subsidii esse.

Alii contra putant loca praemissa clara esse.

Respondetur tamen neque clara esse, neque probantia, sed explicari debere juxta ea quae lib. 10. ex eo praemisimus, ubi propriam sententiam ex instituto exposuit.

Caeterum Vasquez loco citato cap. 3. conatur probare Aristotelem locis citatis pro conclusione non agere de delectatione, quae est in appetitu, sed de alia indistincta ab operatione intellectus et sensus, quam interpretationem sequitur etiam Suarez 1. 2. disp. 8. sect. 1. conclus. vlt. Sed haec interpretatio non est vera, neque ad sensum Philosophi, qui nunquam posuit in intellectu delectationem, ut in subjecto, neque in potentia cognitiva, sed appetitiva. Unde supra cap. 5. reprehendit eos, qui dicunt voluptatem non differre ab operationibus, asserens deceptos fuisse, quia inseparabiles sunt, id est, naturaliter sequuntur, non tamen ipsa voluptas mentis esse videtur operatio, neque sensus, est enim absurdum, sed quia non separatur, idem quibusdam videtur, etc. Hinc distinctionem specificam statuit in ipsis ex distinctione specifica causarum, nempe operationum mentis et sensus, et harum etiam inter se. Unde quando dicit in initio capitis voluptates esse proprias operationum, intelligitur in sensu causali, quatenus sequitur propria quamque operationum, quam perficit, intendit et auget, quod nulla ratione fieri posset, nisi distingueretur realiter ab ipsa ; unde comparat voluptatem ad operationem, sicut se habet pulchritudo ad juventutem.

Alii interpretantur Aristotelem in lib. 10. non dicere voluptatem non esse operationem in genere, sed tantum non esse illam operationem, ad quam sequitur, nempe mentis et sensus: ita Aegidius sig. 3. et 4. in fine, colligere tamen ex hoc delectationem, licet, mediante operatione fiat, non esse actum elicitum appetitus, est valde puerile, quia inquit, operationem produci a potentia mediante alia operatione, licet inferat eam immediate, non produci a potentia, non infert a potentia, simpliciter non produci. Sed haec solutio aeque puerasoit, transit enim in sententiam oppositam, quam conatur effugere, et docet cum Conrado potentiam non attingere immediate delectationem, sed medio amore, ita ut causa proxima et sola, ex parte appetitus, producens delectationem sit ille amor, qui est secundum ipsum assecutivus boni amati. Supponi nempe ex parte appetitus, amorem ad delectationem plerumque concedunt omnes, et de hoc non est controversia; sed in eo, an delectatio sit actus vitalis elicitus a potentia, quod illa solutio destruit sicut et fundamentum sententiae affirmativae, quia actus vitalis necessario in sententia ipsorum est elicitive immediate a potentia, quia vitalis ejus in hoc consislit juxta illos, quod est fundamentum praecipuum ; unde putant delectationem, quae videtur habere modum actus i vitalis, esse elicitum a potentia ; qui autem negat eam immediate esse a potentia, negat eam procedere modo congruente actui vitali, alias cur habitus, cujus causa est actus, et simili modo ut effectus tanquam a causa mediata procedit a potentia, non sit vitalis actus, cum sit immanens, vel si sola productio immediata sufficeret, cur actus imperatus, ut refertur ad voluntatem imperantem, non esset actus vitalis ? Accedit denique Philosophum referre productionem delectationis non in actum, qui sit appetitus, sed in operationem intellectus et sensus, ut supra, ex ipso patet. Salvando ergo mentem Philosophi dicendum est, per operationem intelligi ab ipso non actum voluntatis, sed praedictam, cujus delectatio est perfectio et augmentum, atqui, inquit, cap. 5. atque voluptates, doloresve proprii sunt, qui in operatione per seipsam fiunt, etc. et cap. 4. idem docet: non ergo in operationem appetitus reducit hanc efficaciam Philosophus, sed in operationem cognitivae, sive sit intellectus, sive sensus.

Neque cohaeret alia interpretatio, quae dicitur distinguere delectationem, non ab operatione in genere, sed ab operatione assecutiva finis, nam operatio assecutiva finis est desiderium efficax ex parte voluntatis. Sed tale desiderium distinguit Philosophus ab operatione et delectatione, eamque vocat cupiditatem, quae tempore et natura sejuncla est ab operatione, quam consequitur delectatio inseparabilis hoc modo, inferens inde quod sicut cupiditas distinguitur specie una ab alia, quia est circa diversam operationem, sic etiam a fortiori ex eadem ratione diversarum in specie operationum diversae sunt delectationes. Deinde, illam operationem non perficit delectatio, sed terminum ejus, nempe operationem, ad quam est desiderium. Quod si intelligatur per operationem assecutivam finis ipsa operatio, quam consequitur delectatio, jam ostensum est non posse esse operationem aliam consequentem et inseparabilem necessario, quia neque ad eam est inclinatio potentiae, neque motivum ex parte objecti, neque complementum perfectionis, cum ipsa operatio sit ultimus terminus in eo mota ad finem ex parte etiam appetitus per eam quiescentis, aut in ea, si est alterius potentiae.

Supposita ergo vera resolutione Philosophi ex lib. 10. respondetur ad objecta ex ipso. Ad primum locum, et caetera ex lib. 7. respondet primum Nemesius lib. 4. Physic. cap. 11. dicens Aristotelem lib, 10. mutasse sententiam quam scripsit lib. 7. Joannes Major. in 7. Ethic. c. 12. et l. 10. c. 5. ut citat Salas, ait illam definitionem voluptatis, quam contra nonnullos antiquos Philosophos adduxit, reprobasse lib. 10. asserens voluptatem non esse operationem, sed ex operatione pullulasse.

Sed objicit Aegidius hanc solutionem indignam esse, quae recipiatur, quia non decuit tantum Philosophum palinodiam cantare, aut mutare sententiam. Sed haec objectio minus digna videtur tanto viro, quia nec indignum videtur sententiam mutare, ubi aliud quidpiam occurrit quod veritati congruit, et perspicacius et accuratius haeret quis in rei ipsius consideratione i certum enim est Philosophum accuratius explicuisse naturam delectationis lib. 10. quam lib. 7. ut constat ex ejus discursu ; neque enim puerorum instat ex memoria scripsit, sed ex discursu et indagatione, quae tum diligentior ex instituto fuit, quando de ultima felicitate agendum erat et an in delectatione, an in operatione consistat inquirendum. Praemittendum itaque erat quid esset delectatio, et in quo distingueretur ab operatione. In priori autem libro egit tantum de delectatione in genere, impugnando sententias veterum, qui eam a ratione boni excludebant, et sufficiebat quaecumque ejus descriptio, quae corrigeret aliorum errorem, quia is locus non erat proprius determinandae quaestionis, quia neque institutum eo ducebat, neque discursus exigebat cum solum respondeat argumentis antiquorum, quae adducit cap. 11. et quibus aliqui adstruebant nullam voluptatem per se aut per accidens esse bonam.

Alii, quamvis omnes bonae sint, nullam tamen esse summum bonum.

Alii quasdam bonas esse, plerasque vero pravas, rationem sententiae mediae rejicit, et respondet ad fundamenta primae et postremae, quarum prima est, quod omnis voluptas sit generatio sensibilis in naturam, quod rejicit, quia non omnes delectationes sunt generationes, aut cum generatione fiant, neque consitunt in fieri habituum, sed in usu, neque omnium est finis aliud quidpiam, sicut generationis finis est natura, sed earum tantum quae ducunt ad naturam; et concludit : Quapropter et non bene sese habet voluptatem dicere generat ionem esse sensibilem;sed dicendam est potius, operationem ejus habitus esse, qui est secundum naturam, et pro hac sensibilem, sine impedimento, etc.

Non aberraret ergo, qui diceret Philosophum non definivisse delectationem ex propria sententia, sed correxisse traditam ab aliis excludendo ab ejus definitione generationem sensibilem, et potius accommodando ea, cum quibus contingit, nempe operationem, ex qua est, qua: est secundum habitum et inclinationem naturalem, non impeditam, non quod operatio in recto dicatur de delectatione, sed quod delectatio eam consequatur, et sit magis nota operatio, cum qua adhaeret. Unde sicut infra, speciem et bonitatem et naturam delectationis per operationem cujus est effectus, tanquam per causam colligit et declarat, ita hic etiam eam describit per eamdem operationem: qui inquam, hoc diceret, non aberraret a sensu Aristotelis, neque toto illo textu quidpiam est, quod oppositum concernat. Ad confirmationem autem hujus facit quod infra lib. 10. cap. 3. impugnans eosdem veteres non facit mentionem illius descriptionis, quamvis ibi doceat non esse generationem, aut motum, prout antiqui dixere. Per haec patet ad reliqua illius textus ex lib. 7. Huc etiam accedit responsio, quam insinuat Doctor in 1. dist. 1. q. 3. sig. Quod frui accipitur, etc. in fine, quae etiam est frequens, et eam admittunt adversarii, etiam de mente Aristotelis: et D. Thomas supra citatus, et in texlu; estque frequens et vera in se, quod operatio, nempe dicatur de voluptate causaliter et concomitanter, non vero formaliter per se tanquam praedicatum intrinsecum.

Respondet etiam tertio. Salvando definitionem quoad illam particulam esse formalem, quod Philosophus non distinguat in libro septimo delectationem ab operatione, neque id exigebat institutum, sed tanquam totum integrale in ea definitione comprehendit et delectationem et operationem, ex qua est ; quod patet ex ipsa definitione, ex illa particula sine impedimento, quae referri debet non ad delectationem, sed ad operationem, ex qua est delectatio, quae duo exigit, ut sit nempe secundum dispositionem debitam, et non sit cum impedimento, alias non sequeretur delectatio. Quod clarius manifestatur cap. 13. At vero nihil prohibet . voluntatem aliquam optimam esse, si nonnullae voluptates sunt pravae, etc. Quin potius, et forsitan et necesse est expetibilem esse, aliquam tamen, si sunt uniuscujusque habitus operationes sine impedimento; sive omnis operatio sit felicitas, sive uniuscujuspiam ipsorum vacans impedimento, hoc est autem voluptas. Quare fit ut aliqua voluptas ipsum sit summum bonum, etc. atque ob id ipsum felicem vitam jocundam esse omnes arbitrantur, nectuntque ipsam voluptatem cum felicitate, non absque ratione, nulla namque operatio perfecta est, si impediatur; at felicitas operatio est perfecta, quapropter felix indiget bonis et externis, ipsa fortuna, quo non impediatur, etc.

Dico ergo operationem, quae sit secundum inclinationem, et non impeditam, esse summum bonum et summe appetibilem aliquam talem, approbatque dictum eorum, qui felici vitae annectunt delectationem, quia nulla operatio perfecta est, si impediatur, et felicitas operatio perfecta est, quapropter indiget bonis corporis externis, et fortuna felix ne impediatur in sua operatione, qua conjungitur summo bono, et subjungit male aliquos sentire felicem esse quempiam, quamvis in tormentis. Loquitur ergo de felicitate inquantum integratur operatione, quae conjungit summo bono, et delectatione eam consequente, et sic vocat eam operationem perfectam, quia ad perfectionem ejus spectat voluptas, nempe integralem, non ut pars, sed ut infra dicit, lib. 10. tanquam perfectio connaturalis conse quens. et ut comprehendat delectationem, dicit debere esse operationem perfectam hoc modo, et non impeditam, alias non esset perfecta, neque delectabilis. Et infra dicit, nisi voluptas et operatio ( nempe cui connexa est voluptas) sit bonum, felicem vivere cum voluptate non posse, etc. Neque igitur studiosi ipsius vitae jocunda erit, si non sint et operationes ipsius jocundoe ; quibus verbis comprehendit tam operationem quam etiam delectationem. Et sic communis Theologorum conjungit delectationem patriae operationi tanquam integrantem felicitatem illius status, quo spectant quaedam loca Sancti Augustini et aliorum Patrum. Argumentum ergo adversariorum procedit a conjunctis ad divisa, neque facit ad mentem Philosophi, qui de operatione delectabili agit, seu de operatione, ut habet annexam delectationem prout ipso etiam approbante veteres conjunxerunt felicitati delectationem ; et sic illa definitio non erit delectationis praecise sumptae, sed operationis delectantis, id est, operationis cum sua ultima et propria perfectione ; inde autem inferri nequit delectationem seorsim sumptam esse operationem. Ex quo facilis est concordia cum iis, quae habet in 10. Ethicorum cap. 4. quia ibi agit de delectatione praecise sumpta, quaerens quid non sit delectatio, et quomodo perficiat operationem; et asserit eam non esse operationem, sed consequi eam atque perficere. Ex his patet ad reliqua objecta ex capite illo 11. libri. 7.

Ad illud quod est lib. 1. Rhetoricorum, ubi dicitur voluptatem esse motum animi quemdam, et affectionem totam simul, additur etiam et sensibiliter in naturam proficiscentem, dolorem vero contrarium.

Respondetur definiri in ordine ad subjectum, et non in ordine ad causam,seu principium et causam activam, quae mox ex capite sequenti colligitur in principio: Quare, inquit, si voluptas sit, patet id iocundum esse, quod dictam affectionem efficit ; triste vero ac dolorosum, vel ejus corruptivum vel contrariae affectionis effectivum, etc. Subjicit autem jocundum dici quod secundum naturam est, aut consuetudinem, supple, conveniens, et quod violentum non est. Vis enim, inquit, praeter naturam est; itaque tristis necessitas est, recte dicitur violentum omne natura dolorem efficere. Quare cura, seria, animi intentiones, tristia sunt necessitudine, aut vi fiunt, nisi qui faciunt, assueti sunt, etc. Ecce causas harum affectionum asserit (Philosophus esse res ipsas, nempe ut applicantur per intellectum et sensum, quia infra dicit memoriam praeteritorum et imaginationem harum causas esse, quae vel secundum naturam et consuetudinem, vel praeter naturam sunt, seu contra inclinationem ejus, quaedam proinde voluntaria esse, quaedam contra violenta. Violentum autem non procedit elicitive ab appetitu, quia est a causa extrinseca passo non conferente vim, ut habet Philosophus 3. Ethic. c. 3. et lib. 1. Magnorum Moralium, cap. 15. Unde constat argumentum hoc facere pro conclusione praeter intentum impugnantium.

Ad locum ex lib. 7. Magnorum Morarum, c. 7. contrarium apparet, nam dicit imoniam et voluptates comitari affectus i, ut supra praemisimus.

Ad aliud ex lib. de anima respondetur intelligi causaliter.

Objiciunt secundo Augustinum lib. 14.: de Civitate Dei, cap. 6. dicit, loquens de his affectibus, voluntatem reperiri, imo omnes nihil aliud quam voluntates sunt.

Respondetur cum Doctore supra intelligi illas (locutiones causaliter, quia voluntas est causa talium mediata, sive permissive, sive positive, non autem elicitive eorum per modum operationis, neque eas subesse voluntati, aut sequi ad ejus operationem, probat esse elicitos ab ipsa, quia sic etiam actus eliciti aliarum potentiarum sunt a voluntate imperante aut permittente quod non probat eas elici ab ipsa, invenitur tamen voluntas in ipsis. Potest autem voluntas praevenire et removere causas proximas, ex quibus hujusmodi affectus oriuntur per suspensionem volitionis aut nolitionis propriae, ad quam aliquando sequuntur, ut ipse fatetur, cap. 10. docens aliquos affectus fuisse in primo statu innocentiae in primis parentibus, non perturbatos. Amor, inquit, erat imperturbatus in Deum, atque inter se conjugum .flda et sincera societate viventium, et ex hoc amore grande gaudium, non desistente quod amabatur ad fruendum, erat devitatio tranquilla peccati, qua manente nullum omnino aliunde malum, quod contristaret, irruebat, etc. Gaudium ergo ex amore redundabat tanquam causa, tristitia vero ex irruente malo fit, quae distinguitur a fuga tranquilla mali ut insinuat tanquam diversa ab ipsis, quod congruit dictis. Potest etiam voluntas divertere intellectum a consideratione objectorum, ex quibus primum oriri possunt, quando insunt a natura, scilicet ex inclinatione non elicita voluntatis, ut infra declarabimus, eo sensu quo ipse Augustinus ait: Impossibile esse quin visis tangamur. Augustinus ergo non separat illo c. 6. hos motus ab actibus voluntatis, quibus in consensionem, aut dissensionem eorum fertur, et iis ex quibus oriuntur, qui sunt in ejus plena potestate : Nam quid est, inquit, cupiditas et laetitia, nisi voluntas in consensionem eorum, quae volumus? Et quid est metus et tristitia, nisi voluntas in dissensionem ab his quae nolumus? Quibus verbis comprehendit tam actus antecedentes, ex quibus oriuntur quam consequentes, quibus in ipsas passiones consentimus et dissentimus, nam agebat de his inquantum ad meritum aut demeritum conducunt, seu ad rectam et I pravam voluntatem, de qua disserit, alioquin auctoritas aeque contra adversarios concludit, quia certum est illas passiones, seu affectiones necessarias esse, supposita volitione, aut nolitione objecti, et sub hac ratione non esse liberas. Demus elici a voluntate, non loquitur hic Augustinus de voluntate in actu primo, ut est potentia, sed in actu secundo ut est actus, quod supponunt arguentes, neque de voluntate aliqua necessaria, sed libera.

Interest autem, inquit, qualis sit voluntas hominis, quia si perversa est, perversos habebit hos motus. Si autem recta est, non solum inculpabilis, verum etiam laudabiles erunt. Voluntas est quippe in omnibus, etc. Ratione ergo voluntatis rectae vel malae hi affectus imputantur ad bonum aut malum, ac proinde non distinguit Augustinus ipsos ab actibus, in quorum naturam transeunt, juxta etiam sententiam Philosophi. Loquitur etiam in genere de illis affectibus, sive oriantur in ipsa voluntate, sive in appetitu inferiori, cui accedit consensus aut dissensus voluntatis, ideoque illae particulae voluntas in consensionem et in dissensionem, etc. quo spectant ea quae docet 12. de Trinit. cap. 12. et ex eo Magister cum aliis in 2. d. 24. ubi in homine ait figuram primae transgressionis reperiri, et per suggestionem appetitus significari serpentem, per consensum autem in cogitationem pravam mulierem, per consensum voluntatis in opus ipsum virum significari, et per consensionem utriusque peccatum consummari. Intelligenda ergo similiter priora verba causaliter vel concomitanter, quatenus ex praecisa actione et consensu libero voluntatis causantur illae passiones, vel eodem accedente acceptantur.

Objiciunt tertio : Omnis actus vitalis est effective a potentia, cujus est actus, quia id competit ipsi ex sua natura. Delectatio autem est actus vitalis, ut docet Aristoteles 1. Ethicorum cap. 8. Nam voluptate quidem affici, ex iis est quae ad animam pertinent, etc. Et Augustinus su--pra docet delectationem esse actum voluntatis, et quod clari non possint.

Respondetur, transeat major, quae etiam i cum sua probatione falsa est. Negatur minor, ad cujus probationem concedo ad animam pertinere delectationem, non tamen per modum affectus, sed formae et perfectionis connaturalis actus spectat ad appetitum, ad cognitionem vero ut ad causam. Intelligendus est Philosophus juxta ea quae libro. 7. docet delectationem pertinere, nempe ad vitam, qua eam perficit mediante operatione a qua distinguitur, ut ipse Philosophus 10. Ethicorum cap. 4. declarat : Putaverit autem quispiam omnes ideo voluptatem appetere, quia vivere etiam omnes affectant: vita vero quaedam est operatio, etc. et infra : Voluptas autem perficit operationes, et ipsum etiam vivere, quod appetunt, etc. Ipsum ergo vivere, quod perficitur per delectationem proxime, est ipsa operatio. Et patet ex verbis sequentibus : Quaerere vero, utrum ob voluptatem vivere expelamus, an voluptas ob vitam, missum in praesentia fadnuis ;conjuncta enim haec esse videntur, et non suscipere separationem, nam et sine operatione voluptas non fit, et omnem operationem perficit ipsa voluptas, etc. ubi per vivere et vitam, intelligit operationes, quae sunt vita in actu secundo, ac proinde delectatio non spectat ad vitam in actu secundo, id est, ad operationem vitalem, sed ei accedit tanquam perfectio juxta sententiam Philosophi. Accedit ulterius ideo Philosophum dicere voluptatem spectare ad animam, ut sustineret vulgarem illam divisionem bonorum in ea quae sunt animae, quae corporis, quae externa; et hoc modo spectat delectatio ad animam, tanquam ad proprium subjectum, et tanquam accessorium complementum operum modo dicto.

Ad secundam probationem patet ex jam dictis. Tertia vero nihil urget, quoniam viventia, etiam anima vegetativa tantum non delectantur, non inde sequitur delectationem esse actum vitalem in eo in quo est.

Objiciunt quarto : Delectatio habet pro objecto ipsum delectabile, in quo per delectationem quiescit tanquam in proprio objecto potentiae, quam ipsi conjungit, qui est proprius modus, et efectus actus vitalis; ergo est operatio.

Respondetur ex Doctore in 4. loco citato negando antecedens, si proprie loquamur, quamvis enim objectum delectabile sit causa delectationis, non tamen ipsam cau at ut objectum, sed ut causa efficiens et totalis, supposita debita dispositione appetitus: neque delectatio sic conjungit objecto, neque per delectationem quiescit proprie appetitus in objecto, sed praesuppositive, ut recte Doctor quaest. 4. quiescit enim appetitus per operationem perfectam, quae consequitur finem quem desiderat, et ad quem est intentio, electio, et usus et fruitio, quae est terminus intentus a voluntate, et terminans ejus motum.

Sed urget Aegidius recte desurai argumentum a quiete naturali ad quietem appetitus, quia nihil aliud est delectatio quam quies appetitus in bono ad quod movebatur, ut est axioma Philosophorum. Si autem Scotus loquitur in sensu formali manifeste, petit principium, quia illa operatio quam dicil, non est quies appetitus, sed delectatio, et debili fundamento innititur. Si vero in sensu causali loquitur, admittenda est propositio, sed destruit ipsam Scoli rationem. Ita praefatus auctor lib. 4. quaest. 11. art. 2. g 3. Sed discursus est abundans, nam si Scotus docet delectationem non procedere a voi lunlale elicitive, sed ab objecto, ut est conveniens, non est petitio principii, sed necessaria consequentia, motum voluntatis terminari ad aliquem, qui est ab ipsa voluntate, quo posito cessat motus voluntatis in operando, sicut producto calore intento per se, cessat motus calefacientis, subjectum fit in actu perfecto, et quiescit sub tali forma: per accidens autem est, si moveatur ad aliam formam, et alio agente: quies enim succedit formae, quae est terminus motus, atque per ipsam formaliter subjectum quiescit, per quam in actu constituitur ablata, seu satiata ejus potentia, et terminatur virtus agentis quoad exercitium, sicut et actio ejus: quis enim dicit generantem amplius non cessare ab actione substantiali, et maleriam non quiescere sub forma substantiali producta, quamvis aliquae perfectiones connaturales subsequantur in producto. Unde haec ratio non est petitio principii, motus et quies opponuntur ; ergo quidquid terminat motum formaliter, inducit quietem oppositam tali motui, quia alterum eorum inesse debet, et sibi immediate succedunt circa idem subjectum: ergo operatio illa, per quam possidetur perfectissime finis, et prout intenditur et desideratur ab appetitu se movente ad ejus assecutionem jam posita ponit privationem motus. Talis est, per ipsum Aegidium, operatio quae antecedit delectationem: vult enim hac ratione probare assecutionem finis non consistere in delectatione, sed eam sequi delectationem. Unde per ipsum et communiorem, delectatio excluditur a ratione beatitudinis essentialis ; quis autem dubitat potentiam quiescere perfecte sub beatitudine formali tanquam perfectissima sua forma, per quam terminatur ejus appetitus, et satiatur et reducitur omnis potentia ejus ad actum, sublata indigentia et privatione. Unde hoc dato seclusa operatione, et posita delectatione nunquam quiesceret aut possideret formaliter finem, supposito quod ejus possessio consistat in operatione formaliter. Unde secundum Philosophum supra delectatio ad operationem ordinatur, non contra, et saepe etiam operaretur virtuosus quamvis non sentiret delectationem, quia operationem intendit, non delectationem. Unde delectatio per se non est appetibilis, nisi ratione operationis, neque bona est neque mala per se, neque, ut dixi, appetibilis: ergo quies appetitus non in ea consistit, ut seipsum movet in finem. Quod autem consequatur operationem, quae est possessio finis, nihil refert, quia neque sequitur ex virtute appetitus, et dato etiam opposito, cum neque per se primario intendatur, sed accessorie, et ut perfectio extrinseca operationis nequit esse quies appetitus, qui primario in operatione quietatur, completur et perficitur. Illud vero axioma, quod dicit, ad congruum sensum reduci debet, nempe delectationem dici quietem appetitus,

quando sequitur operationem, quia ea posita terminatur omnis motus ejus, sive a se, sive ab alio fiat respectu talis objecti.

Accedit per Philosophum ad confirmationem dictorum, delectationem intendere ipsam operationem, et augere ; quod verum non esset, si esset quies appetitus, et amplius probabitur delectationem antecedere quandoque ipsam operationem, et esse principium inclinans appetitum ad operandum: quandoque autem cessat ipsa, quiescente appetitu sub operatione, quia mutatur dispositio operantis, quamvis ipsam operationem conservet, sed de hoc satis, quia extra propositum est.

Quinimo ipse Aegidius recidit tandem in hoc ipsum, asserens acquisitionem finis esse terminum intrinsecum desiderii, delectationem vero extrinsecum, quamvis neque hoc proprie dicitur, nisi modo jam dicto, quia secundum veram Philosophiam quies subjecti sequitur ad illam formam, qua primario et per se actuatur, et reliqua ad ipsam ordinantur tanquam perfectiorem. Unde cum hoc conveniat operationi, v. g. beatitudini essentiali et non delectationi, per operationem perfectius quiescit appetitus quam per delectationem. Demus eam produci ab appetitu, propter tamen operationem. Unde quies ad eumdem terminum reducitur, per quem cessat motus, et subjectum est in actu, ut patet etiam in naturalibus.

Objiciunt quinto, caeteri motus appetitus se habent, ut actus elicitus, v. g. cupiditas, metus, tristitia ; ergo et delectatio.

Respondetur negando antecedens, si sumantur illi motus per modum passionis: si autem sumantur pro actibus, ex quibus consequuntur, sic erunt actus, sic etiam delectatio causaliter.

Objiciunt sexto : Omnis actus, qui est in intellectu et sensu, est actus vitalis ab ipsis immediate procedens; ergo etiam idem erit de appetitu ; ergo delectatio ab ipso procedit immediate.

Respondetur negando consequentiam et paritatem, quia aliter et aliter se habent ad suum objectum, nam sicut in sensu, v. g. externo datur species impressa ab objecto, tanquam a totali causa ad quam se habet passive, ita passio in appetitu impressa ab objecto. Appetitus autem, quamvis species non habet impressas ab objecto independentes ab operatione, recipit aliam impressionem, nempe passionem, quae aliquando ab operatione sua dependet, aliquando non.

Si dicas quare ?

Respondeo, quia habet, ut dicit Doctor quaest. 7. sig. Dico ergo, etc. duplicem proportionem ad objectum voluntas ; prima est, ut est potentia operativa circa ipsum, et sic objectum tantum metaphorice, et per modum finis movet ; alteram ut perfectibile passivum, et sic objectum effective se habet ad ipsam, ut causat in ea delectationem, quae, ut consequitur operationem, supponit finem possessum, et virtutem potentiae operativam jam terminatam, posita operatione, sicut et motionem finis terminatam intrinsece ad ipsam operationem ; finis autem et efficiens, ut a fine movetur, adaequantur in causando. Si ergo finis tantum movet ad sui possessionem et positionem in esse, ita et voluntas inquantum agit propter finem, ac proinde supposita positione finis frustra amplius ageret: delectatio vero consequens in aliam causam referri debet, et sic ipsum vocabulum passio proprie intelligi debet, non procedere effective ab eo subjecto in quo fit, ut patet in passione corporali et sensibili, sed ab alio extrinseco, et magis sic salvatur modus proprius libertatis in agendo, nempe libertas maxime circa objectum indifferens creatum.

Objiciunt septimo : Quoniam passionibus seu delectatione mereri possumus, et demereri, quia delectari de gloria, v. g. Dei est opus virtutis meritorium, sicut delectari de malo proximi est actus malus; ergo deleetalio est actio moralis, ac proinde non est passio, sed operatio

Respondetur hoc argumentum non esse magni momenti, etiam in opinione opposita, quae admittit voluntatem necessitati ad delectationem, ut ipsa experientia constat stante actu, ex quo est: actibus etiam aliarum potentiarum imperatis meremur et demeremur, quamvis immediate non sint in potestate voluntatis, sicut actus proprius, minus autem est in potestate ejus delectatio: quantumcumque enim imperet, vel seipsam applicet, non sequitur delectatio, si objectum alioquin non sit delectabile, hoc est, conveniens appetitui secundum praesentem dispositionem. Si autem sit delectabile, et sequitur operatio, nequit prohibere delectationem nisi removendo operationem, ex qua est. Delectatio ergo neque bona, neque mala est ex Philosopho, nisi ex operatione, cujus naturam induit, quando ergS fit accedente voluntate, seu ex consensione ejus, tum est libera, et consequenter bona aut mala delectatio.

Objiciunt ultimo : Contingit delectatio circa impossibile, et illud quod actu non est nisi in sola apprehensione, sed repugnat aliquid non actu existens, aut impossibile habere efficaciam physicam: ergo ex ipsa voluntate fit delectatio.

Respondetur hoc argumentum non esse tanti momenti quanti aestimatur, nam quidquid causatur ab objecto, ut habet esse in actu intellectus, aut cujuscumque cognitivae, causatur ab objecto secundum esse physicum intentionale, quod habet non in se, sed in sua specie impressa ; nemo enim dubitat quin objectum in sua specie impressa aut expressa non habeat esse physicum a parte rei proprium sibi, et distinctum ab esse speciei. Hoc non obstante dicitur in specie impressa causare apprehensionem effective, in apprehensione judicium, in judicio discursum, seu assensum conclusionis, quamvis pro tunc non causat, prout habet esse in se, ut rosa in hyeme; et secundum hunc modum causandi scientiae reales distinguuntur a scientia rationis; imo hunc modum causandi ipsorum, quod universale est, necessario habet, et non alium, sive existat objectum in aliquo singulari, sive non existat, non facit ad scientiam causatam per ipsum in sua specie prout continet ipsum. Accedit ulterius quod color, v. g. apparens eamdem speciem et actum causat in sensu, quem causaret color verus. Certum etiam est juxta communem ad actum cognitivae requiri influxum physicum objecti, cujus partialis causa est tantum potentia cognitiva; perinde autem facit existentia haec ad influxum partialem, aut totalem objecti. Unde sicut hic fluxus objecti salvatur in intellectum mediante specie, vel impressa, vel expressa, sic etiam salvatur in voluntatem, quod magis salvatur in sententia eorum, qui dicunt intellectum concurrere effective ad actum voluntatis; quae sententia, ut visum est, magis consentanea est iis principiis quibus radix libertatis in intellectu statuitur. Quam sententiam sequitur in hoc ipse Vasquez, qui recedit a priori, et extollit vim hujus argumenti, quod conficitur ex medio non probante in ulla opinione.

Ad aliud, quod objicit contra Gabrielem, non urget nos, et in sequentibus respondebimus conclusione tertia.

Secunda conclusio : Delectatio et tristitia non causantur per actus elicitos voluntatis; est contra Gabrielem, et non contra Doctorem, ut aliqui existimant. Probatur, quia, ut videre est apud Philosophum, delectatio in appetitu sequitur ad operationem intellectus, aut sensus, id est, potentiae cognitivae; unde ipse supra, ut vidimus, dicit quod quamdiu objectum intelligibile vel sensibile, et intellectus aut sensus manent in eadem dispositione, et appetitus, seu passivum uniformiter applicatum, natum est sequi idem, nempe eamdem delectationem; ergo per ipsum delectatio provenit ab objecto intelligibili aut sensibili, ut est in intellectu aut sensu; hinc per ipsum contemplatio causat delectationem, seu speculatio, eaque operatio est jocundissima, quae et perfectissima est ratione objecti, ad quod intellectus aut sensus magis inclinatur tanquam ad perfectius sub suo objecto contentum.

Secundo probatur argumento Theologico : Delectatio potest esse in voluntate antecedenter ad omnem actum elicitum ejus; ergo non causatur per actum elicitum voluntatis. Antecedens probatur, primo ex Augustino de correptione et gratia cap. 2. lib. 2. de peccatorum merit. et remiss. et cap. 29. quem sequuntur ejus discipuli et alii, ut supra vidimus. Statuunt hi gratiam provenientem vocationis aliquando consistere in delectatione victrice, qua omnia impedimenta, et difficultas operandi vincitur, et redditur opus legis magis delectabile, quam sint ea quae per concupiscentiam abstrahunt ab operando, et quod ante fuit amarum, redditur dulce. Sed haec gratia fit in nobis sine nobis, ut docent Patres, quia est prior consensu voluntatis, et ad ipsum trahens; ergo talis delectatio non supponit amorem tanquam causam per se essentialiter requisitam, nam supposito quod delectatio non sit operatio, ut nobiscum docet Gabriel, recte sequitur conclusio. Qui autem dicunt esse operationem voluntatis, respondent esse a voluntate non libere, sed per modum naturae, contra quos jam alias disseruimus.

Confirmatur : Timor ut est passio et species tristitiae, quandoque antecedit actum elicitum voluntatis, et omnem nolitionem objecti; ergo non procedit a nolitione. Antecedens patet quoad secundam partem ex Tridentino sess. 6. cap. 6. quia timor divinae justitiae incussus est primus motus peccatoris post actum fidei, quo movetur ad conversionem : Dum peccatores, inquit, se intelligentes a divinae justitiae timore, quo utiliter concutiuntur, etc. in spem exiguntur; ergo timor, ut docet Concilium supponitur ad spem, dilectionem, ac tandem ad odium et fugam peccati ( ut ibidem docetur) quae consequitur dilectionem, ; idem patet sess. 14. cap. 4. ubi ex metu gehennae docet aliquando concipi attritionem fructuosam. Sed iste timor non est actus elicitus voluntatis, maxime secundum Gabrielem, qui id admittit, et contra alios patet, quia non est per modum prosecutionis, quia supponit actum fidei, antecedit actum spei et dilectionis, qui tantum inter enumeratos a Concilio habent rationem prosecutionis; deinde, quia est species tristitiae, quae in fuga versatur, non in prosecutione, ut omnes admittunt, neque offertur objectum in eo ordine fugae, quia proponitur divina justitia, per quam incutitur; ergo non est nolitio, quia sic esset vitiosus. Si dicas esse de peccato.

Contra, actus tribuit denominationem potentiae in ordine ad suum motivum formale; non dicitur autem peccator timere illo actu peccatum, sed Dei justitiam ; deinde, prima fuga peccati secundum hunc ordinem dispositionis est illa, quae consequitur dilectionem, estque ipsa paenitentia : Deum, inquit Concilium, sess. 6. cap. 6. omnis justitiae fontem, diligere incipiunt, ac propterea moventur adversus peccatum per odium et detestationem, etc.

Si dicas esse nolilionem paenae, quam divina justitia indixit peccatori.

Contra, licet ex paenae timore possit oriri paenitentia, ut attritio ex dictis, tamen nolilio paenae esset inordinata, nisi extenderetur ad peccatum; talis autem timor non extenditur ad peccatum per modum nolilionis ejus, quia prima nolilio peccati consequitur, juxta hunc ordinem, ipsam delectationem. Deinde, supponendo hic agi, ut communis docet contra Vasquem, non de contritione perfecta justificante extra Sacramentum, sed de paenitentia in genere, et supponendo aliam opinionem satis frequentem in Scholis, nempe attritionem specie differre ab ipsa contritione, et non supponere dilectionem Dei; si ille timor per modum nolilionis extenderetur ad peccatum, esset sufficiens dispositio ad Sacramentum contra Concilium, quod docet eam paenitentiam, quam ibi describit, esse eam quam agi oportet ad Baptismum.

Quod autem talis timor, si non extenderetur ad peccatum, ut fuga ejus, esset inordinatus, patet, quia ex quo affectu esset? Non justitiae, quia nullius virtutis esset actus. Si commodi, esset inordinatus, nisi ut regulatus per affectum justitiae, cujus est regulare affectum commodi, ne sit vitiosus, juxta Anselmum.

Accedit ulterius, si iste timor esset actus elicitus, debere esse ex gratia speciali excitante et operante; esse enim donum Dei constat, et suo modo supernaturalem, scilicet in genere passionis, in quo etiam supernaturales invenitur, ut constat ex praemissis, et Concilium supra docet hanc dispositionem esse ex gratia, disponuntur autem divina gratia, etc. Sed ad ;stum timorem non agnoscit Concilium gratiam excitantem, aut operantem: ergo neque esse actum elicitum. Probatur subsumplum, quia infra canone 3. qui de sumptus est ex doctrina hujus capitis, ubi agit de actibus elicitis voluntatis, quae dispositioni cooperatur, et necessitate hujus gratiae ad ipsos, quos voluntas ex naturalibus attingere nequit se sola, nulla fit mentio timoris, sed spei, fidei, dilectionis et paenitentiae. Si quis, i nquit, dixerit sine praeveniente Spiritus sancti inspiratione, etc. hominem credere, sperare, diligere aut paenitere posse, etc. et agit de gratia praeveniente, ut patet ex verbis canonis, et canone sequenti. Si autem timor esset actus elicitus, necessario esset ex praedicta gratia, cum de fide sit, quidquid facit ad salutem, per modum actus eliciti esse ex adjutorio gratiae, secundum omnes contra Pelagium et sequaces ; ex alia autem parte ille timor facit ad salutem, quia disponit peccatorem ad conversionem, et est utilis secundum Concilium, quo utiliter, i nquit, concutiantur. Quidquid autem est utile, est medium respectu finis: ergo annumerandus erat timor inter alios actus elicitos voluntatis, quod praemittit Concilium, sequens sententiam veterum de his passionibus, supponendo non esse actus elicitos, contra primam opinionem ; contra Gabrielem etiam causam hujus timoris statuit cognitionem divinae justitiae per fidem, quae tantum praecessit, et per quam incutitur timor. Incutere praeterea timorem denotat motum ab extrinseco violentum. Tertio probatur ratione, vel actus voluntatis antecedens causaret delectationem, v. g. per modum objecti, vel per modum actus, Si primum, sequitur intentum,

nempe eam causare, ut est per modum objecti convenientis in intellectu. Si seeundum; contra, quia nulla necessitate haec causalitas ipsi tribuitur, quia maxime in sententia Gabrielis intellectus physice agit in voluntatem in 2. dist. 25. quoad omnem actum elicitum ejus. Non repugnat ergo voluntati passionem recipere ab intellectu, seu objecto in ipso, sicut per eumdem sensus agit has passiones in appetitum tanquam causa totalis, nam appetitus rationalis superaddit appetitui in genere, quod sit liber, idque competit ipsi, qua potentia activa est, sed respectu passionis consideratur ut subjectum ex sententia ejus, quem impugnamus ; ergo nullo dari potest modo differentia in hoc quoad utrumque appetitum. Probatur consequentia, quia eamdem proportionem habet operatio appetitus sensitivi ad passionem sequentem, quam habet operatio voluntatis ; ergo eadem est connexio hinc inde inter operationem et passionem sequentem, ac proinde eadem efficacia, nisi forte quispiam dicat cum quibusdam, non esse aliquam operationem appetitus sensitivi, neque esse potentiam vitalem, quod falsum est, ut nunc supponimus, alioquin non esset capax imperii et moderationis, aut applicationis a libero arbitrio. Probatur ergo antecedens, quia operatio appetitus sensitivi aeque inclinat potentiam in objectum conveniens, sicut amor voluntatis ipsam voluntatem: ergo aeque etiam ab eo derivari potest passio. Patet consequentia, quia haec oritur ex conjunctione delectabilis et convenientia ejus ac inclinatione potentiae ad ipsum, quae aeque salvantur in appetitu sensitivo ejusque operatione.

Confirmatur primo, quia operatio, ex qua sequitur delectatio, quandoque est alterius potentiae a voluntate: ergo ex illa potius sequitur per modum effectus, dei inde, voluntas nata est condelectari appetitui sensitivo ; ergo potest causare in voluntate delectationem objectum delectabile appetitus, sicut et in ipso appetitu non supposita operatione.

Confirmatur, operatio voluntatis eatenus causare potest delectationem, quatenus est inclinatio elicita voluntatis, sed non magis voluntas nata est delectari mediante inclinatione elicita quam naturali, quando objectum ex se est conveniens, et voluntas in ipsum inclinatur ex natura sua, aut ex habitu intenso ; ergo talis delectatio non causatur per actum elicitum. Deinde, inclinatio voluntatis per actum elicitum respectu objecti delectabilis est dispositio materialis requisita ex parte voluntatis, et voluntas per modum subjecti respicit proxime ipsum objectum, ut conveniens est in passionem, sicut etiam dicitur repugnare per operationem alicui violento, quod fit in ipsa juxta illud, passo nox conferente vim. Sed nulla dispositio . materialis praerequisita ad formam, respectu ejus est proprie causa efficiens per immediatum influxum ; ergo quando delectatio sequitur operationem voluntatis, non fit per ipsam, nisi ut ipsa operatio habet rationem objecti; sic autem non habet proprie rationem operationis in exercitio, sed objecti.

Pro hac opinione Gabrielis objici potest, nempe objectum non causare delectationem, aut tristitiam, nisi ut volitum est, aut nolitum ; sed hoc universaliter intellectum non est verum, quando autem fit conveniens proxime per appetitum elicitum, tunc non aliter se habet nolilio, aut volilio, nisi ut causa materialis dispositiva, non autem ut efficiens, et sic intelligenda sunt, quae superius diximus, volitionem causare delectationem, juxta Augustinum, quia requiritur ad hoc, ut objectum sit conveniens, et voluntas proxime in ipsum inclinetur, per quod objectum fit conveniens voluntati juxta dispositionem praesentem ejus, quod alias non esset conveniens. Hoc declarabitur infra

Tertia conclusio: Objectum in cognitione est causa delectationis aut tristitiae. Haec donclusio est nostri Doctoris in 3. distinct. 15. quaest. unica, ubi hanc materiam diffuse et ex professo tractat, eamque egregie declarat, sig. A Uter potest dici, etc. ubi summarie dicit objectum, quod dicitur conveniens secundum rationem absolutam, ut applicatam per cognitionem, imprimere seu causare has passiones in appetitu, seu rationali, seu animali tanquam activum comparatum ad passivum. Et infra quamvis doceat tristitiam et delectationem supponere operationem voluntatis, id est, velle aut nolle, per quae objectum fit proxime disconveniens, aut conveniens, dicit tamen passionem sequi ab ipso objecto sic nolito et volito, et praesens est, tanquam a causa. Praerequiri autem illas operationes in voluntate docet, inquantum distinguitur ab appetitu sensitivo, cui objectum est conveniens aut disconveniens ex natura rei, seclusa operatione, non ita voluntati, ubi sequitur vulgarem sententiam, quae accommodatur definitioni illi sancti Augustini 14. de Civitate c. 15. nempe tristitiam esse de iis quae nobis nolentibus accidunt, etc. Quae definitio accommodatur tantum tristitiae, prout communius evenit, et de rebus alias indifferentibus, quae supposita operatione voluntatis redduntur proxime convenientes aut disconvenientes. Unde infra g sequenti : Praeter illum modum tristandi, inquit, qui videtur manifestior, quando scilicet objectum fit disconveniens per nolle voluntatis, videtur dubium de disconvenientia alia ipsius objecti, utrum sufficiat ad causandam tristitiam, ut si est objectum disconveniens naturaliter, et non nolitum libere, vel si objectum est disconveniens appetitui sensitivo, etc.

Erit per hoc disconveniens voluntati propter colligantiam cum appetitu sensitivo. Et sig. sequenti respondet affirmative ad utrumque. Item in hac quaestione eamdem proportionem inter voluntatem, quae est passivi ad objectum beatificum, ut causam delectationes exponit ; et quamvis dicat operationem, quae est fruitio, vocari delectationem causaliter, intelligendus est juxta dicta, ut sumat illam causalitatem late, qua fruitio disponit voluntatem, ut objectum sit ipsi proxime conveniens, et loqui juxta modum magis notum cansandi passionem: unde in fine respondendo ad argumenta in oppositum dicit passionem non esse de objecto, sed ab objecto. Per haec etiam declaratur aliud quod habet in 4. dist. 14. quaest. 1. art. 3. vers. Ad quod dico, etc. ubi docet tristitiam non posse causari naturaliter in voluntate, nisi a duabus causis, quae sunt proximae, nempe nolitione actuali alicujus existentiae, et actuali apprehensione ejus existentiae. Loquitur enim de tristitia accommodate ad dispositionem in Sacramento Paenitentiae, et etiam ad definitionem Augustini citatam, quae est dissensio. animi ab Dis, quae nobis nolentibus accidunt, quae, ut dixi, est definitio tristitiae, ut plerumque accidit, et prout magis nota est, non quod illae causae sint adaequatae tristitiae ; proxime autem causatur ab apprehensione nolili existentis, quamvis supponat ipsum esse nolitum, ut explicatum est. Dici etiam potest nolilio causare tristitiam non solum ut dispositio subjecti, sed etiam objeclive, quatenus supposita nolitione ipsum objectum redditur proxime disconveniens voluntati, quamvis haec disconvenientia non ex mutatione objecti contingat, sed ex nudatione passi, qua redditur aliter dispositum. Sic eadem dispositio ex parte utriusque causae tam materialis quam efficientis in diverso genere causare potest, ut est determinatio utriusque causae: unde Doctor in 4. dist. 1. q. 5. sig. Ad primam ergo quaestionem, etc. asserit quod omnis dispositio necessitans ad formam, quae non est ratio receptivi, sit quodammodo activa, ut probat demerito, de motu, de dispositione ad formam necessitate ; hoc ergo modo volilio et nolitio erunt etiam causae respectu illarum passionum subsequentium, ex quibus patet sententia Doctoris. In definitione autem Augustini, illa particula dissensio, intelligitur causaliter, vel etiam intelligi potest formaliter, pro ipsa repugnantia voluntatis ad objectum disconveniens, sicut in definitione illa violenti, particula illa passo non conferente vim, non intelligitur active, sed passive, pro repugnantia passi ad formam. Repugnantia voluntatis per appetitum elicitum recte explicatur per dissensionem, quia et appetitus elicitus comparatus per modum effectus ad voluntatem est dissensio, seu fuga objecti elicita, qui tamen ut consideratur per modum formae inclinantis ad extremum contrarietatis, dicitur appetitus formalis fundans repugnantiam ad objectum disconveniens.

Probatur conclusio ex praecedentibus, quia nihil est aliud quod posset causare delectationem, aut tristitiam praeter objectum disconveniens, quia neque appetitus, neque actus ejus proprie per influxum: restat ergo quod objectum apprehensum disconveniens, aut conveniens inclinationi elicitae, habituali aut naturali appetitus causet.

Confirmatur ex Philosopho 10. Ethic cap. 4. ubi assignat causam durationis et continuationis voluptatis ; ubi cum praemisisset causam productivam voluptatis esse operationem sensus, aut mentis quando sunt bene dispositae circa illud quod est praestantissimum sub suo objeelo, reducit mox continuationem ejusdem delectationis in easdem : In unoquoque autem sensu, inquit, voluptatem fieri constat: dicimus enim visiones et auditiones voluptatem afferre. Constat autem, et maxime tunc cum sensus est praestantissimus, et circa tale operatur. Atque cum talia sunt ipsum sensibile, et id quod sentit, erit semper voluptas, si est quod agit, et quod patiatur, etc. Atque quousque ipsum sensibile, vel intelligibile, et id quod discernit, vel contemplatur, tale sit quale esse oportet, erit in operatione voluptas, nam cum sunt similia, ipsum passivum, atque activum, et inter se modum habent eumdem, idem semper natum fieri solet, etc. Quae verba manifesta sunt ad intentum conclusionis. Accedit quod per operationem, ad quam sequitur voluptas, quasi ubique intelligit Philosophus operationem intellectus, aut sensus ; non appetitus, ut patet ex verbis ejus, et ex discursu.

Confirmatur secundo ex iis, quae adducta sunt responsione ad locum Aristotelis exprimo Rhetoricorum, ubi expresse docet tristitiam violentam esse passo, delectationem autem voluntariam per oppositum, motum illum contra inclinationem passi, hanc secundum eamdem inclinationem ; ergo sicut violentum est ab extra passo non conferente vim, tristitia nequit esse elicitive ab appetitu, neque consequenter etiam delectatio ; restat itaque utrumque esse ab objecto.

Quarta conclusio : Passio etiam causalur in voluntate mediante objecto sibi naturaliter convenienti, aut etiam convenienti appetitui sensitivo, secluso actu voluntatis elicito; est Doctoris supra sig. Quantum ad primum dubium, et Quan- Nfld secundum dubium, etc. Probatur conclusio quoad primam partem a Doctore, quia secundum Augustinum Enchiridii .cap. 104. et alibi, voluntas ita vult beatitudinem, ut non possit velle miseriam ; illud autem velle beatitudinis est naturale; velle autem naturale alicujus sufficit ad non posse velle oppositum illius. Consequenter ad non posse gaudere de opposito, et ad necessario tristari de eodem, sicut velle naturale beatitudinis, sufficit ad tristandum de miseria naturaliter. Secundo : Passio ex dictis non convenit voluntati, qua activa est, sed qua natura, et subjectum, ex applicatione objecti convenienientis, aut disconvenientis. Sed objectum quod natura sua simpliciter est conveniens, ut comparatur ad inclinationem innatam voluntatis, magis conveniens est quam objectum, quod conveniens dicitur per appetitum elicitum conveniens: hoc autem applicatum causat passionem, ergo illud. Minor patet, quia inclinatio naturalis voluntatis magis ipsi praedominatur, quam illa quae est elicita, et qua carere potest; ergo objectum conveniens secundum illam, etiam magis est conveniens, et causativus passionis sibi proportionatae.

Confirmatur, quod voluntas mediante suo actu elicito recipiat passionem ab objecto, inde est, quia per actum determinatur ad objectum, ita ut non sit amplius indifferens active aut passive ad oppositum ; sed magis determinatur per inclinationem innatam, quia nequit hac stante esse indifferens, neque in potestate ejus est non esse determinata, sicut est in ejus potestate non habere actum elicitum ; ergo potest pati immediate quoad delectationem et tristitiam ab objecto sic conveniente aut disconveniente.

Tertio, voluntas ut prior suo actu, secundum inclinationem innatam respicit immediate aliquod objectum, quod est sui perfectivum, ad quod ex se inclinatur, tanquam perfeclibile ad suum perfectivuum extrinsecum sit illud objectum finis aliquis in particulari, aut in communi, vel aliquod commodum, quod est secundum inclinationem appetitus delectabile, et maxime proportionatum concupiscentiae ; ergo illud immediate tanquam conveniens comparari potest ad voluntatem, et non mediante suo actu, tanquam per quem redderetur proxime conveniens. Patet consequentia, quia neque objectum recipit a voluntate quod sit tale bonum proxime proportionatum voluntati, ut quae posterior est, et in potentia ad ipsum tanquam motivum: neque a fortiori est tale mediante operatione, quae etiam utrisque est posterior ; neque voluntas redditur disposita proxime per suam operationem in ordine ad idem objectum ; tum quia prior est comparatio potentiae ut perfectibilis ad suum perfectivum proximum, quam ad operationem: tum denique, quia operatio nequit esse dispositio voluntatis, nisi ut est determinatio formalis illius. Sed voluntas in ordine ad praedictum objectum determinata est essentialiter et naturaliter, quae determinatio major est, quam sit illa quae est per actum; nequit ergo disponi per actum ita ut ille sit necessarius, ac proinde quidquid advenit voluntati, quod repugnat tali inclinationi, eit violentum, non ex alia ratione, quam ut est inclinata ad objectum, et in proxima dispositione ad ipsum. Patet consequentia, quia voluntas nunquam patitur violentiam in aliquo, nisi ut est proxime inclinata ad oppositum. Unde quando aliquid est tantum conveniens proxime ratione appetitus eliciti voluntatis, non violentatur nisi supposito appetitu elicito. Et eodem modo quando est inclinata habitualiter ad aliquid, non violentatur per contrarium, nisi stante habitu. Dices quod voluntas propter libertatem suam exigat actum antecedere, ut objectum proxime sit conveniens, et ipsa in dispositione etiam proxima determinata ad objectum.

Contra, libertas competit voluntati, qua est potentia activa, non qua passiva: ergo qua subjectum est, et respicit activum a quo recipit actum seu perfectionem, impertinens est sua libertas. Proportio autem objecti et potentiae prior, est quam sit ordo potentiae ad suum actum. Ex quo patet confutatio eorum, qui dicunt non posse esse in voluntate delectationem aut tristitiam, nisi mediante volitione aut nolitione sua, qui rationem nullam hujus assertionis adducunt, quae convincat.

Primo, non exigitur volitio et nolitio inquantum actus liberi sunt, quia hanc rationem ex ipsis non participat delectatio aut tristitia, quae in se sunt necessaria. Deinde secundo, dato quod causarent per modum efficientis delectationem aut tristitiam, non causant eas ut causae indifferentes, sed ut necessariae. Tertio, quia sequeretur quod volitio necessaria aut nolitio in nobis non causarent has passiones, quod est falsum. Quarto, si producerentur hi actus a solo Deo, sequerentur delectatio et tristitia in nobis. Quinto, in ipso Deo est delectatio per ipsos sequens nolilionern necessariam; et idem de beatis, quorum voluntas etiam ut ipsis affirmant, per modum naturae agit. Sexto, nihil ipsis favet, quod Philosophus dicat 10. Ethic. cap. 4. ad operationem sequi hos motus, quia ibi non agit de operatione voluntatis vel appetitus, sed de operatione intellectus et sensus, circa intelligibile aut sensibile

Non requiritur etiam operatio voluntatis antecedens has passiones semper, tanquam causa proxima, ut probatum est, quia sic non habent rationem inclinationis ex parte voluntatis, sed ut.sunt formae determinantes ipsam formaliter ex quibus habet voluntas ut repugnet opposito; quandoque autem voluntas habet ex appetitu innato, ut sic determinatur, aliquando ab habitu, ex quibus causari potest passio, ac proinde haec inclinatio non est semper per actum elicitum .

Neque dici etiam potest tertio, volitionem aut nolitionem supponi tanquam effectus praevios, et subordinanles sibi delectaLionem et tristitiam, tanquam consequentes ex dictis, quia neque semper supponuntur, neque etiam hae affectiones etiam delectationis aut tristitiae semper consequuntur volitionem et nolitionem, ut quando alia sive innata, sive habitualis inclinatio praedominatur, aut certe repugnat vehementer actibus, quia ex Philosopho sequitur voluptas ad operationes non impeditas, et quae sunt ex optima dispositione agentis et passibilis. Accedit aliquando inveniri has passiones separatas ab actibus elicitis, ut dictum est. Ex nullo ergo fundamento probatur semper has passiones in voluntate semper supponere volitionem aut nolitionem, quod amplius patebit.

Secunda pars conclusionis patet ex colligantia voluntatis ad appetitum sensitivum, cui nata est condelectari naturaliter, aut compati supposita apprehensione objecti: hinc oritur surreptio passionum ex fomite concupiscentiae, quae ex peccato est, et in peccatum inclinat, ut ait Trident. sess. 5. can. 5. quin etiam delectatio oriri potest hoc modo in voluntate ipsa repugnante, ut patet in corrupta violente. Multa habent Patres circa efficaciam fomitis ad trahendam voluntatem, eique resistendum. Item dolor vehemens in parte sensitiva natus est impedire usum rationis, quia plus impedit quam delectatio. Augustinus 83. q. 36. Nemo

est, i nquit, qui plus lugeat dolorem quam appetat voluptatem, quandoquidem videmus immanissimas bestias, etiam asperitatibus, terreri dolore et metu, etc. Juxta eumdem autem lib. 14. de Civit. cap. 16. delectatio sensibilis impedit usum rationis, qua major in corporis voluptatibus nulla est ; et Philosophus 7. Eth. cap. 9. dicit quod furatur intellectum etiam sapientis saepissime.

Quinta conclusio: Non requiritur ut objectum aliquando sit nolitum aut volitum ad causandum delectationem aut lristitiam, sed sufficit ut si habitualiter volitum aut nolitum, hoc est, sufficit inclinatio habitualis in voluntate ad hoc ut objectum sit ipsi conveniens aut disconveniens proxime ; sufficit etiam actus conditionata, seu volitio et nolitio simplex, ut sequatur delectatio aut tristitia. Conclusio quoad utramque partem est Doctoris supra sig. Praeter duos modos praedictos, etc. Quoad primum patet ex Philosopho 7. Ethic. cap. 12. ubi dicit generationem esse operationem habitus secundum naturam, etc. ubi etiam distinguit habitum naturalem et innaturalem, id est, contra naturam. Habitus autem naturalis vel est inclinatio naturae, et sic eum admittit in pueris et bestiis; vel iste qui est secundum inclinationem naturae, qualis est habitus virtutis. Et asserit ex habitu sic sumpto provenire delectationem simpliciter, ex habitu vero innaturali, qualis est inclinatio vitiosa, non provenire delectationem nisi per accidens ex indigentia naturae. Quomodo autem intelligi debeat illa particula operatio, jam supra declaratum est. Patet etiam ratione, quia quidquid est secundum inclinationem habitus, est conveniens, ut patet experientia. Unde Philosophus primo Rhetoricorum loco citato dicit, quod curae, intentiones, et ejusmodi causant tristitiam, nisi flant ab assuetis,

quia nempe in assuetis sunt secundum inclinationem habitus, et sic non repugnant simpliciter voluntati secundum omnem ejus inclinationem. Secunda pars conclusionis patet, quia aclus ille conditionatus etiam causare potest ex parte voluntatis repugnantiam ad oppositum, ut patet in projiciente merces, et tristante ex earum perditione. Voco hunc conditionatum virtualiter, non formaliter. Sexta conclusio : Delectalio, et tristitia non respiciunt objectum, qua objectum est proprie, sed qua efficiens est. Haec est Doctoris in hac quaestione et alias; patet autem ex dictis, quia objectum qua objectum proprie, non movet efficienter voluntatem, sed allicitive. Deinde, hae passiones non sunt operationes, ad quas tantum se habet objectum per modum objecti, vel etiam ad habitus.

Dices, objectum non causat passiones, nisi qua cognitum est ; ergo ut objectum. Respondetur in rigore negando consequentiam, nisi intelligatur concomitanter, quamvis.verum sit non causare passiones in voluntate, nisi apprehensum, quia nihil extrinsecum alias est applicatum voluntati in ratione causae, propter subordinationem potentiarum, nempe ipsius ad intellectum, praeter causam universalem primam.

Dices, hinc sequitur quod aliquid in re conveniens voluntati posset causare in ea delectationem, quamvis non apprehendatur sub ratione proxima convenientis.

Respondelur negando sequelam, quia hi effectus sunt ab objecto, ut bonum, vel malum apprehenditur: necessum est ergo ut causa, qua productiva est effectus, applicetur voluntati per apprehensionem. An autem in patria finis in re causet delectationem supposita visione, an vero ut iantum in intellectu, perinde est, quia ibi per visionem applicatur voluntati, ut in re est, non sicut applicatur per cognitionem abslractivam.

Ultima conclusio : Nulla passio ex reliquis etiam affectibus voluntatis, aut appetitus, est operatio. Haec est Doctoris hic, ubi supponit hanc veritatem, ideoque excludit delectationem in patria ab essentiali ratione beatitudinis, quia est passio, et consequenter non est operatio. Et patet a rationis paritate; declaro sic : Loquor autem de passione stricte, non in communi, qua sumitur pro omni eo quod infert passionem sensui, aut mutationem sensibilem, vel pro affectu, sed de ipsa ut passive ad ipsam se habet appetitus qua fit ab objecto ; non immorando ergo in ipsis vocabulis, neque applicando significatum huic aut isti appetitui inparticulari, sed abstraclim, ut convenit tam appetitui sensitivo quam rationali, ut videtur sumere Philosophus voluptatem in 7. Ethic. in genere, ac 1. Ethic. et 10. c. 2f dicens ad omnem actum aut affectum sequi delectationem aut tristitiam, et cap. 5. et lib. 1. Magnorum Moralium cap. 7. enumerans affectus, dicit idem, nempe delectationem et tristitiam sequi ad ipsos, seu comitari.

Dico, sumendo haec in genere opponi, ad invicem tanquam formas contrarias, quae sequuntur etiam contrarias causas, nempe bonum et malum in genere objecti, seu conveniens et disconveniens. Ex eo autem affectus, qui sunt actus eliciti, dicuntur passiones, quia ex iis sequuntur: gaudium, aut tristitia de bono aut malo: sic ergo metus est passio, qua est tristitia de aliquo nolito, seu quocumque malo imminente. Si autem est praesens, dicitur tristitia seu dolor. Metus autem ut est fuga mali, est affectus elicitus voluntatis. Sic dico de invidentia, ut est nolle bonum alterius simpliciter, seu velle ipsi malum,

est actus elicitus ; ut est autem tristitia de ejus bonos, est passio, vel gaudium de ejus malo. Sic ira ut est velle vindicare, est actus elicitus: ut autem in ipsa vindicatione capit voluptatem, est passio, vel quia inferre nequit, ut est tristitia, est passio. Distinguendum ergo est inter ipsos affectus, qui etiam passiones causaliter dicuntur, et delectationem aut tristitiam consequentem per Philosophum, quia illi sunt actus eliciti ; hae autem passiones causatae in appetitu in genere secundum naturam affectus, quia quilibet affectus, particularis sequitur naturam sui motivi et objecti: sic etiam passio eodem modo sequitur in specie eamdem naturam, ac proinde sicut affectus, sic etiam passiones consequentes distinguuntur specie, ut recte Philosophus 10. Ethic. cap. 4. Ex quibus patet conclusio, et probari potest de metu et cupiditate, quae sequitur desiderium, quia opponuntur ad invicem, sicut delectatio et tristitia: ergo sicut metus se habet ad appetitum, ita et cupiditas, servata proportione: sed metus est ab extrinseco, et causat involuntarium secundum quid, quia est contra voluntatis inclinationem passivam: e contra, cupiditas seu concupiscentia causat voluntarium, quia est secundum inclinationem ejus passivam. De his autem affectibus in specie dicendum erit suo loco, quoad praesens institutum satis est ostendere qua ratione ex ipsis emanent illae quae formaliter passiones dicuntur, et non effective.