Migne Editors, In Sermones Hactenus Sub Ambrosii Nomine Evulgatos Admonitio

Philosophorum Aliquot Epistolae, Quorum Habetur Interpres S. Ambrosius, Gilberti, Cognati, Nozereni opera in studiosorum usum, jam olim cum aliis mult

Epistolae Duae De Monacho Energumeno.

In exemplari S. Germani ad Pratum Scholasticorum, post tres libros de Officiis, hae duae Epistolae sequebantur. Priorem esse Ambrosii persuadebat mate

Epistola Prima.

Epistola Altera.

Explanatio Symboli Ad Initiandos.

Epistola De Fide Ad Beatum Hieronymum Presbyterum.

Admonitio In Hymnos Sequentes S. Ambrosio Attributos.

I. Codices.

II. Breviaria

III. Subsidia Litteraria Quae Hymnos Collectos Et Explicatos Continent.

Hymni S. Ambrosio Attributi.

Hymmus de Nativitate Domini.

Ad Sextam.

Hymnus ad serenitatem poscendam, al. in postulatione serenitatis.

Hymnus in postulatione pluviae.

Hymnus ad Completorium.

Hymnus ad Matutinum.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus matutinus.

Ejusdem hymni alia lectio.

De Ss. Gervasii et Protasii Martyrum Inventione.

Hymnus tempore Paschali ad Tertiam.

Hymnus ad Tertiam.

Hymnus ad Sextam.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus ad Nonam.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus ad Completorium.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus ad Matutinum.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus ad Matutinum.

Hymnus ad Laudes.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus ad Laudes.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus ad Primam.

Hymnus de diei primae opere.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de opere diei secundae.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de opere diei tertiae.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de opere diei quartae.

Hymnus de opere diei quintae.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de opere diei sextae.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de Ascensione Domini.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de die Pentecostes.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus matutinus.

Hymnus ad Primam.

Hymnus ad Tertiam.

Hymnus ad Tertiam, de Passione Domini.

Hymnus ad Sextam.

Hymnus ad coenam.

Hymnus post cibos resumptos.

Hymnus ad Nonam.

Hymnus ad Vesperas.

Hymnus in Adventu Domini.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de Adventu Domini.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de Adventu Domini.

Ejusdem hymni alia lectio.

De Nativitate Domini.

Ejusdem hymni alia lectio.

De Nativitate Domini.

Hymnus Quadragesimalis.

De Passione Domini.

Hymnus paschalis.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus (paschalis) matutinus.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus paschalis.

Ejusdem hymni alia lectio.

De S. Stephano.

(Liber S. Benedicti.)

De S. Joanne apostolo.

De S. Agnete.

De S. Agatha.

Hymnus Quadragesimalis.

Ejusdem hymni alia lectio.

In Natali S. Ambrosii.

LXIX. In Natali S. Georgii Martyris.

De S. Joanne Baptista.

De Ss. Petro et Paulo Apostolis.

De S. Sixto.

De S. Laurentio.

De S. Michaele archangelo

In Natali S. Martini episcopi.

De Dedicatione ecclesiae

De Dicatione ecclesiae.

De communi unius martyris.

Ejusdem hymni alia lectio.

Hymnus de Confessoribus.

Ejusdem hymni alia lectio.

De Virginibus.

(Ex Brev. Rom.)

Tempore belli.

Index Analyticus In Hunc Tomum.

Ordo Rerum Quae In Hac Posterioris Tomi Parte Continentur. Ad Opera S Ambrosii Appendix.

Finis Tomi Decimi Septimi.

In Sermones Hactenus Sub Ambrosii Nomine Evulgatos Admonitio.

Sermonum, quos in antiquioribus Ambrosii nostri editionibus pervolvere est, mentionem prope fecit nemo, qui partem eorum haud mediocrem eidem sancto viro perperam attribui, et inter aliorum Patrum Opera, maxime vero beati Maximi circumferri non agnoverit. Romana editio nedum mederetur huic incommodo, alios insuper adjectos voluit ab ingenio styloque Ambrosiano magis abhorrentes, quam primi illi. Sed non unicum ejusdem editionis in ea re hoc peccatum est; praeterea enim et sermones non paucos ab aliorum classe avulsos in alienas sedes amandavit, et multa cum in titulis, tum in ipso contextu, quo viderentur magis Ambrosiani, propria immutavit auctoritate; unde contigit in errorem induci homines alioqui sagacissimos.

Quapropter ut in posterum lectores ab hujusmodi fraude liberaremus, omnes Sermones, qui Ambrosii nomen in quibuslibet editionibus prae se ferunt, ad examen placuit revocare: qua in censura post adhibitam, qua majorem non valuimus, diligentiam et severitatem, eorumdem Sermonum, exceptis concionibus quatuor, nimirum in funere Valentiniani, in funere Theodosii, de Basilicis non tradendis, ac de Reliquiis sanctorum Gervasii et Protasii, quas edidimus propriis locis, nullum omnino deprehendimus, quem cum aliqua veri specie ac similitudine attribui Ambrosio posse arbitraremur. Enim vero illic omnia tantopere a sancti Doctoris elocutione ac tractandi ratione discrepantia nobis visa sunt, ut nulli dubitemus nostram in sententiam quotquot eosdem, qua par est, attentione examinabunt, pedibus concessuros.

Quod igitur Cassiodorus (Lib. de Instit. divin. Litt. cap. 5) aetate sua homilias seu sermones exstitisse affirmat, qui Ambrosii nomen in fronte gererent, nisi credatur memoria sua vel falsa cujuspiam relatione deceptus esse, dicendum erit jam dudum excidisse illa exemplaria. Quod vero ad ea quibus continentur ii sermones, qui eidem Praesuli nunc tribuuntur, nullius auctoritatis illa putamus. Namque, ut plurimum, aut recentiorem praeferunt manum, aut libri fuere usui chorali inservientes, nimirum lectionarii et homiliarii, quorum momentum levissimum esse negabit nemo. Sed ne vetustioribus quidem codicibus hac in re fidem habere satis tutum est. Etenim docet experientia, quo magis illi fierent vendibiles, homiliis aut sermonibus quibus constabant, magna nomina saepe saepius ab antiquariis inscripta esse. Hoc ipsum in his sermonibus aperte cognoscitur; cum enim antiquiora ipsorum exemplaria nulla habeamus codice Lugdunensi, cujus varias lectiones clarissimi Baluzii amicitiae debemus; et codice Gallensi, quem a se tractatum atque excussum testatur Mabillonius noster ante mille annos exaratum esse, nihilominus tamen horum uterque sermones continet Gallensis quidem Augustinum, Lugdunensis vero Ambrosium auctorem falso ostentantes, et maximam partem sancto Maximo restituendos, ut de Gallensibus Mabillonius ipse profitetur. Ex horum censura de Lugdunensi statuas, licet; cum utroque codice iidem propemodum sermones exhibeantur.

Neque vero admirabitur quisquam beato Maximo tot sermones ascribi, quandoquidem non ignoratur quantus in concionando hic Sanctus exstiterit. Quod autem ex ejus sermonibus pars non minima transcripta sit in Ambrosii nomen, praeter memoratas scriptorum fraudes, id etiam hinc potuit contingere, quod cum Opera sancti Doctoris nostri sedulo evolverit, magnaque fragmenta ex eisdem ac potissimum e Commentario in Lucam ad verbum excerpta indiderit, incautis librariis errandi praebuerit occasionem. Inde similiter conjicere forsan liceat non alium auctorem libris seu sermonibus de Sacramentis quaerendum esse, quam eumdem Maximum; cui conjecturae locus ac tempus patrocinantur.

Quae sunt a nobis hactenus dicta, planum faciunt solos sermones, ex quibus in librorum formam ab Ambrosio ipso redactis, tomus prior totus fere componitur, et magna quoque pars posterioris, Ambrosianos certo vocari. Nos igitur temere fecisse non videbimur, quod nullum eorum, quos hic expendimus, inter Opera sancti Doctoris vera et explorata ediderimus. Cum autem ex his alii non nisi apud Ambrosium, alii vero etiam alibi vulgati exstent, priores tantum exhibebimus, ne pondere minus utili crescat volumen. Attamen ut magis pateat nos liberiori censura haudquaquam usos, cujusque sermonis capiti strictim praemittemus eas rationes, queis ne illum Ambrosianum arbitraremur, adducti sumus. Nec propterea obluctabimur, si quis lectorum eosdem sermones argumentis potioribus Ambrosio nostro iverit vindicatum.

Quod porro ad eas conciones, quae in aliorum Patrum operibus circumferuntur, cum prae caeteris eo quoque praejudicio solae laborent, quod non magis Ambrosio, quam vel Maximo vel alicui alteri adjudicatae sunt, minus timide ipsas recidimus. Ne vero negotium cuipiam facessat illa mutatio, gemino indice providebitur. Quorum in primo sermones omissi collocabuntur tali ordine, ut non solum quam quisque sedem antea in editionibus Ambrosianis obtinuerit, verum etiam apud quem Patrum reperiatur, uno intuitu advertere sit. In secundo indice triplex series eorum sermonum, quos retinemus, ita contexetur, ut omnes 0587 Ambrosianae editiones, antiquae videlicet, Romana, et nova nostra e regione invicem sibi positae comparentur. Sed prius quaedam ad omissos sermones speciatim pertinentia annotanda sunt.

Sermones de Tempore.—Priores duo, Romanae scilicet editionis primus ac tertius, in Gallensi codice Augustino attribuuntur, sed in Corbeiensi ac Germanensi, aliisque pluribus dantur Maximo, quem toti spirant. Idem etiam de sequenti dicere licet, cujus inscriptionem codex Lugdunensis veram hanc praefert: Dicendum ante natale Domini.

Quartus omissorum, qui sextus est Romanae editionis, in Appendice Augustiniana Caesario addicitur. Huic opinioni haud reclamamus, admonuisse nempe contenti comparationes in eo esse, quae cum legantur in sermonibus supra memoratis, interpolationem videntur arguere. Sermonem pariter post hos omissum, id est, duodecimum dictae editionis eadem Appendix tribuit Caesario; Ambrosio sane eum qui legerit, nemo tribuet. Nec alio modo de subsequenti, quem in Appendice sermonum Augustini etiam reperias, disputabimus. Nam cum manuscriptorum quidam Ambrosio, quidam Augustino illum ascribant, nos cum Corbeiensi nemini astruimus.

Qui hos excipit, in Appendice saepius citata solum incipit ab istis verbis: Dicit Dominus in Evangelio, etc. Eum similiter Gallensis codex ita dividit, ut novi sermonis eadem verba sint exordium. Quam vero inepta sit haec divisio, ex primo aspectu cognoscere est. Hunc porro sicut et sequentem, qui continuatio ejus esse videtur, optimo jure Maximo adjudicant: sed ille quoque quem Romana editio vigesimum quartum numerat, jam dudum eidem antistiti vindicatus est.

Duorum sequentium prior olim quinquagesimus sextus inter Augustinianos collocabatur; nunc Caesario restitutus est, cujus dictionem haud parum refert. Posterior autem non minori jure eidem Patri redditus fuit; illius tamen pars non minima Rabaniano cuidam sermoni inseritur, cujus lemma est: De Jejunio Domini, et ratione quadragesimalis Jejunii.

Sermo trigesimus nonus Romanae editionis ita inscribitur: Cur Christus jejunia in deserto, etc. Hic est in Appendice Augustiniana centesimus quadragesimus septimus, qui et alii duo, nimirum trigesimus septimus ac trigesimus, e quibus alter de prima Christi tentatione disputat, alter de secunda, unius ejusdemque auctoris sunt, at certo certius non Ambrosii. Tantum quippe abhorrent a stylo ejus, quantum ad Maximi iidem accedunt.

Qui numero quadragesimo primo in Romana editione ponitur, cujusque magna fragmenta in homilia Rabani Mauri in Dominicam tertiam quadragesimae deprehenduntur, in Appendice Augustiniana adjudicatur sancto Caesario. Verum tamen in hunc sermonem haud male quadrat, quod Gennadius memorat a Maximo conciones scriptas, de Jejunio speciali quadragesimae, et quod non sit in eo jocandum. Sed aliunde non minus videtur esse Caesarii, quam sermo vigesimus sextus Romanae editionis, quem ab eo scriptum nullus ambigat.

Quadragesimus secundus memoratae editionis nihil plane habet quod non sapiat sanctum Maximum. Idem similiter de quadragesimo septimo statuendum est, cujus initium eadem Romana editio perperam mutarat, quemque Maximo deberi indicat Gennadius sub hoc titulo: De Juda proditore.

His adjungatur quadragesimus octavus, et qui ex eo pendent, quadragesimus nonus et quinquagesimus. Hos enim Maximi esse nihil non clamat. Non possumus autem quin hic expostulemus cum Romanis editoribus, qui cum alibi, tum in ultimo horum sermonum, plurima refragantibus aliis editionibus ac manuscriptis, immutare non dubitarunt.

Sermo quinquagesimus primus, sicut et duo proxime subjecti inter Maximianos quoque reperiuntur. Nec dubitamus quin hi ipsi sint, qui memorantur a Gennadio sub his titulis: De Cruce Domini, de Sepulcro ejus, de Resurrectione ipsius. Ejusdem Maximi sunt pariter quinquagesimus quintus, et quinquagesimus sextus, qui continuatio est quinquagesimi tertii, non secus ac quinquagesimi quinquagesimus septimus.

Caesario restituitur in Augustiniana Appendice quinquagesimus octavus, qui cur aliquando attributus fuerit Ambrosio, nihil plane habet. Sed nec potiori jure ejusdem nomine censeri meruit sexagesimus. Nam praeterquam quod in Maximi editionibus, et manuscriptis non paucis ipsi vindicatur, quae in eo dicuntur de baptismo Apostolorum, cum iis quae in Apologia David cap. 9, num. 50, legere licet, aperte pugnant.

Sexagesimum primum praeter alia Maximo id etiam vindicat, quod nos ad sermonem quinquagesimum septimum, quem ejusdem praesulis esse supra diximus, videtur remittere. Quod autem de jejunio sabbati ante Pentecosten hic memoratur, iis non congruit, quae in sexagesimo eadem de re tradita fuerunt; proindeque incidere potest aliqua dubitatio, num forte ad auctorem sit referendus eodem Maximo recentiorem.

Sermo sexagesimus quartus nihil aliud est, quam Basilii homilia in dictum illud ex Evangelio secundum Lucam: Destruam horrea mea, etc. nonnullis tamen partim additis, partim recisis. Eadem homilia Basiliana Ambrosium in libro de Nabuthe usum vidimus; non tamen ex hoc inferre licet auctorem quoque hujus sermonis Ambrosium esse. Quin immo si contendantur cum hoc sermone quae in eodem libro ex illa homilia imitatus est sanctus Ambrosius, illico cognoscetur Doctorem nostrum Basilii sententias multo nobiliori ratione esse interpretatum, quam tralatorem hujus sermonis; quippe qui verba ex verbis serviliter 0589 reddens, tota elocutione, ac potissimum in iis laciniis, quas identidem de suo intexuit, ab Ambrosio abest quam longissime.

Sexagesimum sextum, qui eodem numero in Appendice Augustinianorum sermonum exstat, opinatur Mabillonius ad undecimum, qui ab ipso tamquam Maximi editus fuit, referri posse. Verum tamen illius stylus, nostro quidem judicio, ab hujus Patris scribendi modo tantum discrepat, ut eumdem sermonem auctori cuipiam posteriori lubentius adjudicemus.

Sermonibus de tempore subjectae fuerant in Romana editione conciones aliquot, quarum tres primae nempe de Basilicis, et in funere Valentiniani ac Theodosii imperatorum suo quamque loco exhibuimus: quartam autem soli Maximo, cujus et stylum sapit, et in Patrum Bibliotheca jam nomen praefert, relictum voluimus.

Sermones de Sanctis.—Secundus sermonum, quos vocant De Sanctis, apud Augustinum atque Maximum editus fuit: sed huic uni non solum dictio, verum etiam cum quinquagesimo octavo affinitas illum asserit.

Sermonem quintum, qui ab Ambrosio in Gervasium et Protasium fratres martyres habitus fuit, inter epistolas constituimus: quem locum ejus genuinum esse in Admonitione ipsis praemissa demonstratum est.

Sermo sextus pridem Maximo redditus fuit, nec obscurum est illum a nullo nisi Taurinensi dictum fuisse.

Decimus in Appendice Operum Augustini dicitur Ambrosio verius forte quam Augustino tributus: sed vere utrique abjudicandus nobis videtur, et pari jure. Nam si dictionem ejus expendas, eam non magis Ambrosii esse, quam Augustini ultro fateberis: simulque advertes auctorem ejus videri Chrysostomo posteriorem.

Duodecimum etiam reperias in Appendice Augustiniana, sed praeterea apud Maximum exstat, cui et consensu eruditorum attribuitur. Sed nec aliter de tertio decimo statui debet; quippe qui sermonis de tempore vigesimi quarti, quem Maximi esse supra vidimus, continuatio sit.

Decimo septimo fragmentum quoddam in editione Romana praefigitur, quod in antiquis praetermissum est: integrum vero hunc sermonem exhibet eadem Appendix Augustiniana. Ut porro pateat illi sermoni Ambrosianum nihil inesse, is tantummodo cum iis conferatur, quae de S. Laurentio in libris Officiorum scripsit Ambrosius.

Decimus octavus inter Maximi sermones legitur, in quo ejus ingenium atque elocutio deprehenditur.

Vigesimum quoque reperire est apud Maximum. Si tamen illi, sicuti videtur, ascribendus sit, eum oportebit a sciolo quopiam de sancto Michaele illa de causa esse inscriptum, quia in hoc festo illud evangelium, quod ejusdem sermonis argumentum est, legi consuevit. Apud eumdem Taurinensem vigesimus primus cum vero suo titulo exstat, isto scilicet de Hospitalitate; atque adeo credibile est hunc ipsum esse, quem ab eodem Praesule de Avaritia et Hospitalitate scriptum testatur Gennadius. Nullam ergo causam habuit Romana editio cur illum inscriberet. In Festo sancti Lucae Evangelistae.

Sermones e prioribus tomis.—Sermo de Arbore interdicta in Augustini Appendice ordinem ducit. Ibidem observatur hunc sermonem varietates habere apud Ambrosium, sed eae fuerunt ab editoribus aut elegantiae aut majoris cum Ambrosiano stylo cognationis causa inductae. Non mirum igitur si quidam eruditioris etiam judicii ex his deceptus, quin idem sermo tribui possit sancto Doctori, nihil prohibere existimavit. Auctor illius plane ignoratur. Manichaei vero illic impugnantur, sed non rigidi: quandoquidem hi bonum esse vinum non diffitentur. Quapropter aut Marcionistas, aut eos haereticos fuisse necesse est, quos in libro de Paradiso, ubi eadem materia, sed ratione longe alia, pertractatur, confutat Ambrosius.

Duos sermones de sancto Elisaeo in prima parte Musei Italici Mabillonius noster tamquam nondum publicis juris factos edi curavit: sed erroris causa in Romanae editionis, ubi alieno loco positi fuerant, confusionem referri debet. Caeterum nequaquam reluctabimur, quominus Maximi esse dicantur.

Sermonis in caput VII Job illa germana inscriptio est: De carnalibus hostibus non metuendis; et de gratiis post cibum agendis; hoc enim titulo Gennadius ipsum indicat, nec non Maximi apud quem etiam idem habetur, esse significat.

In psalmos XXI, CIX ac CXVII enarrationes sive sermones inter Maximianos jure censentur. In editionibus Ambrosianis quasdam periodos horum sermonum primus exhibet, quae non reperiuntur apud Maximum, sed istae non sunt magni momenti. Tertius autem eidem Maximo in Romano breviario restitutus est.

Enarratio in caput XXXI Proverbiorum apud Augustinum, cui ascribitur, pura legi potest, ac sine illis additamentis, quae ut magis Ambrosiana judicaretur, eidem intexuit Romana editio.

In caput III Ecclesiastici sermones duo de Eleemosyna sancto Maximo, cujus dictionem pulchre referunt, in ejusdem etiam editionibus attribuuntur.

De sermone in caput I Isaiae non aliud quoque sentiendum est: sed nec etiam de sermonibus duobus in caput XIII Danielis; hi quippe omnes et evolvuntur apud Maximum, et ejus esse a Gennadio, indicata cujusque inscriptione, asseverantur.

Prior sermonum in caput III et IV Jonae non est alterius nisi Maximi, cui editiones ejusdem Patris, sicut 0591 et Gennadius, illum astruunt: posterior vero in Museo Italico sub Maximi nomine a Mabillonio editus fuit. Quod vero illum nondum vulgatum existimavit, perturbationi editionis Romanae imputandum est.

Postremo cum sermo in caput I Malachiae sermonis in caput VII Job, quem Maximi esse antea probavimus, continuatio sit, ad eumdem quoque auctorem pertinere manifestum est.